Ustrój organów ochrony prawnej
18 października 2008
Ustrój organów ochrony prawnej - dyscyplina naukowa (a nie samodzielny dział prawa), która zawiera system uporządkowanych poglądów naukowych dotyczących norm prawnych o charakterze kompleksowym, normujących ustrój (zasady organizacji i działania) szczególnego rodzaju organów, których zasadniczą działalnością jest ochrona prawa we wszystkich jego ujęciach i aspektach.
Normy prawne, które ten ustrój regulują mają różny charakter, są to normy ustrojowe z pogranicza norm konstytucyjnych, prawa publicznego, ale też normy materialne, procesowe
Ochrona prawna- pojęcie definiowane doktrynalnie, brak w aktach prawa stanowionego definicji tego pojęcia, stworzonego przez ustawodawcę (nie ma definicji normatywnej), jest to definicja stworzona przez naukę - to stała i zorganizowana działalność, która polega, co do zasady, na ochronie prawa.
Z przedstawionej definicji wynika, że ochroną prawną jest jeden spójny zespół zachowań, co do zasady obejmujący zachowania powtarzalne o charakterze ciągłym, realizowane w oparciu o pewne reguły. Z reguły wiec do tego pojęcia nie można zaliczyć zachowań jednorazowych, nieuporządkowanych, nie poddanych określonym regułom.
Kryterium podstawowym, pozwalającym zaliczyć działalność do ochrony prawnej jest PRAWO, termin ten może być używany w dwojakim znaczeniu:
Przedmiotowym- oznacza wówczas system wewnętrznie uporządkowanych reguł zwanych normami prawnymi, wyznaczających pozytywne wzorce zachowania; prawo w znaczeniu przedmiotowym posiada powszechny zasięg obowiązywania tzn. wyznacza wzorce zachowania dla bliżej nieokreślonego kręgu podmiotów tzw. adresatów norm , zasięg natomiast terytorialny obejmuje dla zasady obszar państwa. W przypadku gdy przedmiotem ochrony prawnej jest prawo w ujęciu przedmiotowym funkcją ochrony prawnej staje się ochrona interesu ogółu (ogólnego, publicznego, społecznego)
Podmiotowym- prawo oznacza wówczas uprawnienie, a częściej zespół uprawnień przysługujących określonemu podmiotowi, stronie danego stosunku prawnego, normatywnego, przez prawo w znaczeniu przedmiotowym, Jeśli przedmiotem ochrony jest prawo w znaczeniu podmiotowym funkcją ochrony prawnej staje się ochrona interesu indywidualnego (konkretnego podmiotu lub grupy podmiotów); ale nie jest skierowana tylko na ochronę jednego typów interesów np. prokurator, zaliczany do organów ochrony prawnej, realizując swoje podstawowe funkcje w charakterze o oskarżyciela publicznego bierze udział w postępowaniu prawnym, realizując akt oskarżenia przeciwko domniemanemu sprawcy- jego działanie jest w interesie ogółu, ma na celi doprowadzenie do ukarania podmiotu, który dopuścił się naruszenia prawa w charakterze przedmiotowym, jednocześnie prokurator występując z oskarżeniem może działać w imieniu osoby poszkodowanej - w interesie osoby indywidualnej; lub np. działalność adwokata jako pełnomocnika oskarżonego w tym samym postępowaniu obejmuje udzielenie pomocy podmiotowi, a więc stanowi rodzaj ochrony interesu indywidualnego mocodawcy, działanie adwokata musi być obowiązujące z działającym prawem- ochron interesu indywidualnego; np. działalność sądu obejmująca rozpoznanie racji podmiotów w świetle prawa przedmiotowego, oba te rodzaje są jednakowo brane pod uwagę: interes ogólny i indywidualny.
Podział ze względu na funkcje jakie powinno spełniać:
Represja- działalność podejmowana następczo, po naruszeniu prawa, działalność ta obejmuje z reguły przywrócenie stanu z przed naruszenia oraz wymierzenie dolegliwości podmiotowi naruszającemu prawo, w tym przypadku represja jest synonimem sankcji.
Przywrócenie stanu przed naruszenia prawa może obejmować przywrócenie takiego stanu w naturze i jest formą najbardziej optymalną. Ten rodzaj represji można określić mianem restytucji. Jeśli przywrócenie naturalnej postaci jest nie możliwe represje obejmuje uzupełnienie istniejącego uszczerbku w postaci określonej wartości ekonomicznej teki przypadek określa się mianem odszkodowania, w formie pieniężnej zazwyczaj. Odszkodowanie ma na celu przywrócenie równowagi.
Szczególnym rodzajem odszkodowania jest zadośćuczynienie - jest to zrównoważenie szkody wartością materialną, w przypadku gdy szkoda dotyczy osoby i obejmuje wywołanie rozstroju zdrowia, negatywne przeżycia psychiczne, fizyczne czy też śmierć .
Przykłady: -ginie obraz z kolekcji prywatnej- czyn niezgodny z prawem powodujący szkodę materialną, restytucja: ujęcie złodzieja i oddanie obrazu- zwrot w naturze
- obraz ulega zniszczeniu - restytucja nie jest możliwa, dochodzi do naprawienia szkody przez zapłatę odszkodowania np. obraz był ubezpieczony
- dziecko wracając ze szkoły zostaje pogryzione przez agresywnego psa, ma zakładane kilkanaście szwów, oprócz szkód na ciele dziecko obawia się kontaktów ze zwierzętami - stany lękowe, emocjonalne - zadośćuczynienie za wyrządzoną krzywdę będzie odszkodowanie
Sankcja - represja na podmiocie, który złamał prawo lub w skutek zaniechania powstała szkoda; represja polega na wymierzeniu dolegliwości sprawcy działania lub jego zaniechaniu
Sankcja cywilna - opiera się na obciążeniu materialnym sprawcy naruszenia prawa
Sankcja karna - zastosowanie środków prawnych, grzywny lub pozbawienia wolności
Sankcja administracyjna - zastosowanie grzywny lub kar porządkowych
Represja:
Musi być legalna, zgodna z prawem - gdy dolegliwość jest wymierzana poza granicami prawa, sama jest naruszeniem
Jest to działalność skierowana wyłącznie do adresata indywidualnego, konkretnej osoby
Zawsze jest działaniem następczym, usuwa skutki które zostały naruszeniem prawa wykonane
Prewencja - działalność o charakterze uprzednim, przeciwdziałająca naruszeniu prawa
Prawidłowo prewencja może też mieścić się w zakresie represji, być jej elementem( nigdy na odwrót). Środki które są wykorzystywane w prewencji to nie tylko środki prawne ale i wychowawcze. Prewencja może być skierowana do indywidualnego podmiotu (prewencja indywidualna), ale i do wszystkich (prewencja ogólna).
Działalność prewencyjna poprzedza naruszenie prawa w przeciwieństwie do represji. Działanie zapobiegawcze ma uniemożliwić naruszenie prawa.
Prewencja ogólna - adresowana do bliżej nie określonego podmiotu
Prewencja szczególna -adresatem jest ściśle oznaczony podmiot lub krąg podmiotów
Wykorzystane środki są zawsze legalne. Mogą to być środki przymusu prawnego (groźba reakcji ze strony organów państwa) lub tzw. środki wychowawcze (są pozbawione elementu przymusowości).
Prewencja może stanowić jeden z zasadniczych elementów działalności represji, odwrotna działalność jest niedopuszczalna. Np. następuje naruszenie prawa, przestępca zostaje ujęty i skazany karą pozbawienia wolności - jest to działalność represyjna, poprzez zastosowanie kary więzienia jest to również prewencja o charakterze szczególnym, gdyż wtedy osoba ta nie ma możliwości naruszenia prawa i zastanowi się czy warto naruszać prawo. Jest to również prewencja ogólna, gdyż zastosowany środek pokazuje społeczeństwu, że nie warto łamać prawo.
Podział ochrony prawa ze względu na treść działalności:
działalność rozstrzygająca
działalność pojednawcza
kontrola przestrzegania prawa (legalności)
pomoc prawna
działalność rozstrzygająca - działalność która obejmuje wydanie odpowiedniej decyzji wiążącej, stanowczej w przedmiocie rozwiązania konfliktu, sporu za pomocą środków przymusu prawnego; istota tej działalności jest rozwiązanie sytuacji konfliktowej (spór ten może dotyczyć prawa lub faktu); wymiar sprawiedliwości rozwiązuje spory prawne poprzez wydanie decyzji wiążącej i narzuconej stronom konfliktu, które nie maja wpływu na jej treść- to nie strony konfliktu dochodzą do porozumienia, ale jest to narzucone z zewnątrz, realizacja tej decyzji jest gwarantowana środkami przymusu prawnego - stanowią groźbę reakcji ze strony państwa;
Działalność rozstrzygająca zakłada wystąpienie trzeciego podmiotu - obiektywnego, niezaangażowanego w sprawę model optymalny; wyjątki od tej reguły zakładają, że jedna ze stron konfliktu może być podmiotem który spór rozstrzygnie np. postępowanie reklamacyjne, jednak zawsze istnieje możliwość zaskarżenia rozstrzygnięcia
działalność pojednawcza - działalność, która polega na ugodowym załatwieniu sporu na drodze porozumienia samych stron konfliktu; strony sporu tworzą treść rozwiązania konfliktu, nie ma podmiotu trzeciego
Rodzaje działalności, które biorą pod uwagę podmiot trzeci: pośrednictwo, mediacja, rozjemstwo, koncyliacja
Mediacja- podmiot bezstronny, który cieszy się zaufaniem obu stron konfliktu, przygotowuje grunt do rozmów i na tym kończy się jego rola, od stron konfliktu zależy czy dojdzie do porozumienia
Rozjemstwo - zakłada udział w porozumieniu osoby trzeciej, z reguły jest to podmiot wieloosobowy (komisja rozdzielcza), przygotowuje on projekt porozumienia, przedstawiony do akceptacji stronom konfliktu, jeśli projekt nie uzyska akceptacji choćby jednej ze stron konfliktu nie dochodzi do porozumienia
Kontrola legalności (przestrzegania prawa)-
w znaczeniu szerokim sensu largo- działalność, która polega na badaniu zgodności z prawem, zachowania się innego podmiotu- podmiotu kontrolowanego, objętego kontrolą;
w znaczeniu wąskim sensu stricto - działalność zajmująca się badaniem zgodności z prawem podmiotu kontrolowanego (w znaczeniu wąskim) i w przypadku stwierdzenia naruszenia prawa, obejmująca wystąpienie organu kontrolującego z właściwym wnioskiem do kompetentnego podmiotu, który posiada uprawnienia korygujące
nadzór zawiera w sobie pojecie kontroli, ale i kompetencje naprawcze, aby przywrócić stan przed naruszeniem prawa
Rodzaje kontroli prawa ze względu na zakres:
kontrola prawa zupełna- o charakterze nieograniczonym, w odrąbie całej działalności podmiotu, w każdym dopuszczalnym trybie, przy zastosowaniu wszelkich dopuszczalnych środków
kontrola prawa częściowa, ograniczona- obejmuje określony wycinek działalności podmiotu kontrolowanego w określonym trybie lub za pomocą określonych środków
- o charakterze samoistnym - kontrola, która stanowi wyłączny, lub przynajmniej dominujący rodzaj działalności wykonywanej przez podmiot, taką kontrole sprawujący
- o charakterze nie samoistnym - stanowi wyłącznie dodatkowy, uboczny rodzaj działalności wykonywanej przez podmiot kontrolujący
Pomoc prawna - jest to działalność obejmująca świadczenia szczególnego rodzaju usług prawnych na rzecz podmiotów stosunków prawnych w celu ochrony ich prawnie chronionych interesów; jest to pojęcie niejednorodne, obejmuje bowiem różnego rodzaju działalność w tym: sporządzanie projektów umów, zastępstwo prawne lub procesowe, obsługę legislacyjną, konsultacje i poradnictwo prawne, czy też nadawanie czynnościom prawnym stron określonej formy
Pojecie i klasyfikacja organów ochrony prawnej
Organ ochrony prawnej - organ specjalnie powołany do prowadzenia działalności zwanej ochroną prawną i odpowiednio w tym celu ukształtowany i zorganizowany
O zaliczeniu organu do danej grupy zależy rodzaj wykonywanej działalności.
Organy: A. rozstrzygające
B. pojednawcze
C. kontroli przestrzegania prawa
D. pomocy prawnej
A. rozstrzygające - organy powołane specjalnie do prowadzenia działalności rozstrzygającej i odpowiednio w tym celu zorganizowane;
Grupa organów rozstrzygających obejmuje 3 kategorie:
organy sądowe (sady i trybunały) - grupa spełnia cechy w znaczeniu materialnym i formalnym;
Do cech materialnych zalicza się:
- powołanie takiego organu do sprawowania wymiaru sprawiedliwości (działalność, która obejmuje rozstrzyganie konfliktów co do prawa, za pomocą środków przymusu państwowego)
- posiadanie przez dany organ upoważnienia do orzekania w imieniu państwa, jest to wyposażenie danego organu w stosowne gwarancje ustrojowe i procesowe, dotyczące postępowania przed takim organem, które orzekają prawidłowość orzekania przez ten podmiot
- zasada niezależności
- zasada niezawisłości
-zasada jawności postępowania
- zasada równouprawnienia stron postępowania
Cechy w znaczeniu formalnym:
- nadanie danemu organowi właściwej nazwy (sąd lub trybunał) przez ustawodawcę
Tylko organ spełniający te cechy może być zaliczany do grupy organów sądowych. Np. sądy polubowne nie są organem ochrony prawa- bo nie orzekają w imieniu państwa- czasem jakiś organ posiada niektóre cechy ale nie wszystkie!
Organy sądowe (krajowe)
- sądy powszechne:
sądy rejonowe
sądy okręgowe
sądy apelacyjne
- sądy szczególne
sądy administracyjne (wojewódzki sądy administracyjny i Naczelny Sąd Administracyjny)
sądy wojskowe (sady garnizonowe, okręgowe sądy wojskowe)
- Sąd Najwyższy
- Trybunał Konstytucyjny
- Trybunał Stanu
Organy sądowe o charakterze międzynarodowym:
- międzynarodowy trybunał karny
- europejski sąd
- sądy kościelne
Organy quasi-sądowe:
- zostały powołane do działalności rozstrzygającej, posiadają własne, szczególne kompetencje, odróżniają się od organów sądowych brakiem przynajmniej jednej cechy sądu, trybunału w znaczeniu materialnym
- mogą posiadać charakter państwowy, mieszany, typowo społeczny
- wydawane rozstrzygnięcia maja charakter rozstrzygnięć warunkowych bowiem działalność tych organów jest objęta nadzorem sądowym (strony niezadowolone z rozstrzygnięcia mogą go zaskarżyć i są one kontrolowane przez sądy)
- są one powołane w celu odciążania organów sądowych, rozpatrują sprawy drobne, których w praktyce jest najwięcej np. komisja prawa autorskiego, urząd patentowy RP, izby morskie, samorządowe kolegia odwoławcze, komisje powołane do badania katastrof i wypadków, sądy polubowne
Organy pozasądowe
Organy, które przez ustawodawcę zostały wyposażone, ale tylko w sposób uboczny w kompetencje pozwalające na prowadzenie działalności rozstrzygającej; charakterystyczne dla tej grupy podmiotów jest to, że działalność rozstrzygająca jest przez nie wykonywana ubocznie, obok innej zasadniczej działalności zwanej ochroną prawną, jest to jednocześnie odstępstwo od reguły bo chodzi o działalność uboczną a nie zasadniczą.
To grupa niejednorodna, zaliczana do organów kontroli legalności posiadająca charakter państwowy, mieszany, lub społeczny, powołana w celu odciążenia organów państwowego wymiaru sprawiedliwości w zakresie działalności rozstrzygającej; rozstrzygnięcia tych organów mają charakter warunkowy, ich działalność jest objęta nadzorem organów sądowych i quasi-sądowych np. policja, agencja bezpieczeństwa wewnętrznego i wywiadu, straż graniczna, służba celna, straż miejska lub gminna, państwowa inspekcja pracy, handlowa, sanitarna, organy kontroli podatkowej
Organy pojednawcze
Organy specjalnie powołane dla prowadzenia działalności pojednawczej i odpowiednio w tym celu zorganizowane
organy pośredniczące, mediacyjne- to organy o charakterze społecznym, których wytyczną rolą, zadaniem jest przygotowanie odpowiednich warunków dla kontaktu stron w sporze np. mediator (wyłącznie osoba fizyczna, korzystająca z pełni praw publicznych i cywilnych, która jest bezstronna), nie może nim być sędzia sądu państwowego sprawujący czynnie urząd, zakaz ten nie obowiązuje sędziego w stanie spoczynku
organy rozjemcze - ich zadaniem jest przygotowanie warunków dla kontaktu stron w sporze oraz przygotowanie projektu porozumienia; organy te mają wyłącznie społeczny charakter, z reguły są to organy kolegialne np. zakładowa komisja pojednawcza