KŁAMSTWO

Paul Ekman, kierownik Laboratorium Ludzkich Interakcji Uniwersytetu Kalifornijskiego, od bardzo wielu lat prowadzi eksperymentalne badania nad ekspresją emocji i zachowaniami niewerbalnymi, m.in. nad wskazówkami behawioralnymi, mogącymi świadczyć o kłamstwie.

Ekman jest autorem przyjmowanej w wielu publikacjach definicji kłamstwa, opisał również niebezpieczeństwa dotyczące procesu oceny wiarygodności wypowiedzi partnera interakcji (tzw. ryzyko Brokawa i błąd Otella). Jego aktywność badawcza skupia się na „przeciekach”, w których kłamca mimowolnie ujawnia prawdę oraz na „wskazówkach fałszu”, w których zachowanie okłamującego zdradza, że to co powiedział, nie jest prawdą. Dużo uwagi poświęcił również poszukiwaniu jednostek i grup, których wyniki w rozpoznawaniu fałszu i prawdy są ponadprzeciętne.

W trakcie wieloletnich badań ustalił między innymi, że emocjonalne ekspresje twarzy wyrażające radość, strach, złość, wstręt i smutek są uniwersalne, natomiast gesty są specyficzne dla danej kultury. Podjął również próby weryfikacji hipotezy o zróżnicowanym charakterze aktywności autonomicznego układu nerwowego dla emocji podstawowych. Wspólnie z Davidem Matsumoto prowadził badania nad kulturowym zróżnicowaniem wyrazów twarzy a obecnie koordynuje międzykulturowe badania dotyczące języka gestów.

Według Ekmana kłamstwo, kłamanie jest to „intencjonalne wprowadzenie w błąd drugiej osoby, bez uprzedzenia jej o zamiarze takiego zachowania”. Badacz opisał oraz rozwija studia nad dwoma rodzajami niewerbalnych wskazówek kłamstwa:

• przeciekami, w których kłamca mimowolnie ujawnia prawdę oraz

• wskazówkami fałszu, w których zachowanie okłamującego zdradza, że to co powiedział, nie jest prawdą.

Ekman stoi na stanowisku, że wskaźniki niewerbalne są najbardziej trafnym i obiecującym, jeśli chodzi o możliwe zastosowania praktyczne, wskaźnikiem kłamstwa.

Opiera się przy tym na wynikach badań własnych, pokazujących, że ludzie mają nadmierne zaufanie do przekazu słownego i skłonni są pomijać lub błędnie interpretować większość wyraźnych wskazówek na twarzy, ciele oraz w głosie oraz na efektach analiz pokazujących, że trening w rozpoznawaniu opisanych przez niego niewerbalnych wskazówek kłamstwa zwiększa trafność w rozpoznawaniu fałszu. Stanowisko swoje podpiera również sprzecznościami w doniesieniach odnośnie badań nad werbalnymi wskazówkami kłamstwa - na przykład okazuje się, że odpowiedzi tylko niektórych osób kłamiących są pośrednie, wymijające i zawierają więcej informacji niż wymagało tego pytanie.

Ekman zwrócił uwagę na niebezpieczeństwa dotyczące procesu oceny wiarygodności wypowiedzi partnera interakcji. Groźbę nieuwzględnienia przez osobę posądzającą kogoś o kłamstwo różnic indywidualnych w zachowaniu ekspresywnym, np. błędnego uznania za kłamcę osoby, która mówi wymijająco, unika odpowiedzi lub popełnia błędy językowe określił terminem „ryzyko Brokawa”. Zaproponował także pojęcie „błąd Otella”, dla nazwania ryzyka uznania prawdy za fałsz, np. uznania za wskazówkę kłamstwa oznak napięcia emocjonalnego u niewinnej osoby, która obawia się niesłusznego oskarżenia oraz jego konsekwencji.

Jako wskazówki kłamstwa, które nie podlegają „ryzyku Brokawa” Ekman podaje dwa źródła przecieków:

• emblematy pomyłkowe oraz

• mikroekspresje (wymienia jeszcze tyrady emocjonalne i przejęzyczenia, natomiast nie zajmuje się nimi w sensie badawczym).

Aby ocenić tego typu zachowania jako możliwe wskaźniki kłamstwa, nie trzeba dokonywać porównań ze zwykłym nieemocjonalnym zachowaniem danej osoby, ponieważ „wskazówki te mają znaczenie same w sobie, w kategoriach absolutnych”. Emblematy pomyłkowe to błędy w ruchach ciała, z których przecieka informacja, jaką dana osoba chce ukryć, np. emblemat przeczenia - poziome kręcenie głową towarzyszący werbalnemu komunikatowi potwierdzania, zgadzania się. Znaczenie kluczowe dla stwierdzenia, że emblemat nie jest świadomie nadanym komunikatem, ale „wymknął się” ujawniając ukrywaną informację, jest według Ekmana i współpracowników to, że

ujawnił się fragmentarycznie, a nie w pełnym zakresie gestu lub jego wykonanie nastąpiło poza miejscem jego typowej prezentacji, którym dla większości emblematów jest obszar między talią a szyją.

Mikroekspresje to przecieki mimiczne pojawiające się mimowolnie, na ułamek sekundy, na twarzy osoby, która intencjonalnie próbuje ukryć doświadczane emocje, zdradzające pełny obraz ukrywanej emocji. Krótkotrwałość tych ekspresji mimicznych sprawia, że najczęściej pozostają niedostrzeżone.

Ważnym osiągnięciem Ekmana jest odkrycie mięśni mimicznych, których kontrolowanie jest dla większości ludzi trudne lub niemożliwe bez specjalnego treningu. Mięśnie te badacz nazwał „wiarygodnymi”, ze względu na to, że bardzo trudno uruchomić je intencjonalnie, w celu utworzenia fałszywego wyrazu mimicznego. Ekman twierdzi, że znajomość wiarygodnych mięśni twarzy oraz krótki trening w tym zakresie umożliwiają trafne odróżnianie spontanicznych i intencjonalnych ekspresji mimicznych. Stosunkowo najlepiej opisane i zbadane zostały różnice w ekspresjach fałszywego i prawdziwego uśmiechu.

Innymi, poza brakiem udziału mięśni wiarygodnych, wskazówkami fałszywej ekspresji mogą być: asymetria ekspresji, przebieg ekspresji w czasie i osadzenie ekspresji w toku konwersacji.

Ekman, podobnie jak kilku innych badaczy, wykazał, że niewiele osób trafnie ocenia na podstawie wskazówek behawioralnych, czy ktoś mówi prawdę, czy kłamie. Dotyczy to również specjalistów, którzy zawodowo trudnią się wykrywaniem kłamstwa, tj. sędziów, prawników, policjantów, osób przeprowadzających badania wariograficzne, psychiatrów i psychologów pracujących dla sądownictwa. Trafność ich rozpoznań w badaniach nie przekraczała poziomu zgadywania, a jednocześnie nie zdawali sobie sprawy z tego, że nie potrafią wykrywać kłamstw na podstawie obserwacji zachowania niezależnie od różnego rodzaju modyfikacji testu wykrywania kłamstwa. Jedyną grupą zawodową, która uzyskiwała trafność powyżej poziomu czystego zgadywania byli oficerowie służb specjalnych Stanów Zjednoczonych - u ponad połowy osób z tej grupy trafność sięgała 70%, a blisko jedna trzecia osiągnęła poziom 80% i wyższy.

Ponieważ wiele osób z tej grupy pracowało w ochronie, Ekman wysunął hipotezę, że obserwując ludzi i poszukując sygnałów zagrożenia z ich strony, oficerowie służb specjalnych rozwinęli pewien rodzaj czujności, będący przygotowaniem do wychwytywania subtelnych wskazówek kłamstwa.

W dalszych badaniach Ekman zidentyfikował również inne grupy zawodowe, które uzyskały większą niż zgadywanie trafność wychwytywania oznak kłamstwa. Byli to oficerowie różnych agencji federalnych, policjanci oraz psychologowie kliniczni prowadzący prywatną praktykę, którzy ochotniczo uczestniczyli w szkoleniach dotyczących wykrywania wskazówek kłamstwa lub byli oceniani przez przełożonych jako eksperci w prowadzeniu przesłuchań i wywiadów. Trafność w tych grupach była wyraźnie wyższa niż na poziomie zgadywania, a więcej niż jedna trzecia osiągnęła trafność 80% i więcej.

W innych badaniach potwierdzono, że istnieją zarówno bardzo dobrzy kłamcy, którzy są urodzonymi aktorami, jak i ludzie kłamiący wyjątkowo nieskutecznie. Zdolność do kłamania obejmuje prawdopodobnie różne typy kłamstw. W badaniach, w których uczestnicy kłamali albo mówili prawdę w kontekście dwóch scenariuszy - popełnienia przez siebie kradzieży oraz własnych opinii dotyczących poruszających kwestii społecznych - ustalono, że osoby, które skutecznie kłamały w pierwszej sytuacji, równie efektywnie oszukiwały w sytuacji innego rodzaju, natomiast ci, których kłamstwo było łatwo wykrywane w pierwszej sytuacji, byli przyłapywani na mówieniu nieprawdy także w drugiej sytuacji.

Trafność w wykrywaniu kłamstw dotyczących popełnienia kradzieży okazała się skorelowana z trafnością w wychwytywaniu kłamstw dotyczących opinii. Ekman twierdzi, że najprawdopodobniej to wysoka stawka powoduje, pojawienie się wskazówek behawioralnych niezależnie od tego, czego dotyczy kłamstwo. Poza tym, wraz z długością wypowiedzi rosła trafność wychwycenia kłamstwa, co potwierdza słuszność przekonania wielu śledczych, że najważniejszym zadaniem jest skłonienie podejrzanego do mówienia.

Analiza wszystkich osób, które Ekman przebadał swoim testem wykrywania kłamstwa pokazała, że wiek, płeć i staż w zawodzie nie mają wpływu na trafność wykrywania fałszu. Grupy, które uzyskały najwyższy poziom trafności były dużo lepsze od innych w wychwytywaniu kłamstw, ale niezbyt różniły się od innych pod względem rozpoznawania prawdomówności. Wskazuje to na dużą potrzebę badań oraz pracy nad programami szkoleniowymi dotyczącymi umiejętności trafnego identyfikowania osób prawdomównych, które są podejrzane o kłamstwo.

Oprócz poszukiwań metod badawczych Ekman proponuje i rozwija narzędzia mające pomóc w diagnozowaniu kłamstwa. Jednym z takich instrumentów jest System Kodowania Ruchów Twarzy (Facial Action Coding System - FACS), który ma umożliwiać ocenę ekspresji mimicznych, także pod kątem wykrywania kłamstwa. System Kodowania Ruchów Twarzy okazał się dosyć wiarygodną i skuteczną metodą wykrywania kłamstwa, lecz jak dotąd wykorzystywany jest głównie w badaniach laboratoryjnych, zwłaszcza że opanowanie go wymaga dużego nakładu czasu.

Inną propozycją badacza w zakresie metod diagnozowania kłamstwa jest multimedialny kurs on-line, który obejmuje przykłady i ćwiczenia dotyczące wykrywania mikroekspresji (Micro Expression Training Tool). Jak wykazano w toku kilku badań, umiejętność wykrywania mikroekspresji jest pozytywnie skorelowana z umiejętnością wykrywania kłamstwa.

Obecnie Ekman prowadzi i wspiera badania nad nowymi metodami szybkiej oraz masowej identyfikacji osób, których mimika oraz inne fizjologiczne korelaty emocji mogą zdradzać nieszczerość lub wrogie zamiary. Jednym z takich projektów jest multimedialny kurs on-line, mający pomóc w rozwijaniu umiejętności wykrywania subtelnych wskazówek zwiastujących takie zachowania (Dangerous Demeanor Detector).

Wyżej przedstawiony artykuł oparty jest na publikacji:

Wypler, W. (2009). Aktualne trendy w psychologicznych badaniach nad kłamstwem. Prace IPSIR UW, 14, 161 - 181

Zalecana literatura:

Draheim, S. E. (2004) Makiaweliczna osobowość niepełnoletniego świadka. Poznań: Wydawnictwo UAM.

Ekman, P. (2007) Kłamstwo i jego wykrywanie w biznesie, polityce i małżeństwie.  Warszawa: PWN.

Memon, A., Vrij, A., Bull, R. (2003) Prawo i psychologia. Wiarygodność zeznań i materiału dowodowego. Gdańsk: GWP.

Vrij, A. (2009). Wykrywanie kłamstw i oszukiwania. Kraków: Wydawnictwo UJ.

 

6

TECHNIKI MANIPULACJI

Mgr Renata Korzeń

---