a) System celkowy
- jest pierwszym systemem penitencjarnym jaki wykształcił się w toku rozwoju więziennictwa
- nazwa pochodzi od słowa „cela” ponieważ opierał się na umieszczaniu skazanych w pojedynczych celach; powstał w USA
odmiana pensylwańska - początek tego systemu to rok 1790, kiedy to w Filadelfii w stanie Pensylwania otwarto pierwsze w Stanach więzienie celowe składające się z 30 cel.
- za modelowy zakład penitencjarny tego typu uważa się więzienie wybudowane na planie gwiazdy z punktem obserwacyjnym w środku. Cele wyposażone były w dwoje drzwi na korytarz, miały też drugie prowadzące do zamkniętej przestrzeni, w której więzień mógł przechadzać się samotnie.
System ten polegał na:
- całkowitej izolacji
- wpływ na powstanie tego typu więzień miały poglądy religijnej sekty – KWAKRÓW
- ochronie więźnia przed jeszcze bardziej zdemoralizowanymi więźniami
- skojarzenie z celą klasztorną
Odmiana auburnska - w późniejszych latach pozwalano skazanym pracować w celi, korzystać z książek oraz kontaktować się z członkami organizacji charytatywnych, krewnymi, co do których nie zachodziła obawa wywierania złego wpływu na skazanego
- w latach XX-tych XIX wieku miejscowość Auburn w stanie Nowy York, przeprowadzono eksperyment polegający na tym, że więźniowie zostali podzieleni na 3 grupy, a każda z nich poddana została innemu traktowaniu:
grupa I - obejmująca więźniów najbardziej niebezpiecznych, odbywała karę w całkowitym odosobnieniu
grupa II - więźniowie odosobnioni przez 3 dni w tygodniu
grupa III - przebywający w pojedynczych celach w nocy a w dzień pracowali wspólnie z innymi jednak z nakazem milczenia co miało chronić przed wzajemną demoralizacją.
Po upływie 2 lat od rozpoczęcia tego eksperymentu z 80 więźniów zakwalifikowanych do grypy 1 pozostało tylko 2, pozostali zmarli, postradali zmysły lub popełnili samobójstwo.
b) System progresywny:
- wprowadzony został po raz pierwszy około 1840 r. w wiezieniu na wyspie Norfolk, leżącej u wybrzeży Australii, przez Macenochiego (naczelnik), który podzielił czas wykonywania kary na etapy, przy czym przejście do kolejnego etapu wiązało się z poprawą sytuacji skazanego:
- pierwszy etap wykonywania kary polegał na umieszczeniu skazanego w więzieniu celowym typu pensylwańskiego
- drugi na robotach przymusowych ale bez nakazu milczenia- etap ten podzielony był dodatkowo na kilka klas. Przejście do kolejnej klasy powodowało złagodzenie warunków
- po odbyciu określonej części kary i uzyskaniu odpowiedniej liczby punków więźniowie uzyskiwali prawo do warunkowego przedterminowego zwolnienia.
c) System reformatorów amerykańskich:
- ukształtował się w Stanach pod wpływem modyfikacji systemu progresywnego
- na amerykańskim Kongresie penitencjarnym, który odbył się w 1870 r. stwierdzono, że „ ostatecznym celem postępowania z więźniami powinna być moralna poprawa a nie kara dyktowana uczuciem zemsty”
System reformatorów amerykańskich – wiezienie w Elmirze
W postępowaniu z więźniami należy:
- zmierzać do rozwijania w nich poczucia własnej godności i szacunku dla siebie
- stosować racjonalny system nagród uzależniony od dobrego sprawowania, pracowitość pilność w nauce
- personel więzienny powinien być wyszkolony
- nieokreślony czas trwania kary przeznaczony dla karanych po raz pierwszy w wieku od 16 do 30 lat.
- trzy klasy: czerwona, czarna i niebieska.
- każda klasa miała pomieszczenia o określonym standardzie.
Wykonywanie kar pozbawienia wolnści reguluje Kodeks Korany Wykonawczy (ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r.)
Cel kary pozbawienia wolności:
wzbudzenie w skazanym woli współdziałania w kształtowaniu jego społecznie pożądanych postaw, w szczególności poczucia odpowiedzialności oraz potrzeby przestrzegania porządku prawnego i tym samym powstrzymania się od powrotu do przestępstwa (art. 67 par. 1).
Zakłady karne podlegają ministrowi sprawiedliwości.
Karę pozbawienia wolności wykonuje się w następujących rodzajach zakładów karnych:
- zakład karny dla młodocianych
- zakład karny dla odbywających karę po raz pierwszy
- zakład karny dla recydywistów penitencjarnychzakład karny dla odbywających karę aresztu wojskowego.
Zakład karny dla młodocianych (art. 84 par. 1)
W zakładzie tym odbywają karę skazani, którzy nie ukończyli 21 roku życia, w uzasadnionych wypadkach skazany może odbywać karę w tym zakładzie po ukończeniu 21 lat. Jeżeli jest to uzasadnione potrzebami oddziaływania dorosłych skazanych po raz pierwszy, wyróżniający się dobrą postawą może za swoją zgodą odbywać karę w zakładzie karnym dla młodocianych, korzysta on wtedy z takich uprawnień jak młodociany. Młodociany, któremu pozostało co najmniej 6 miesięcy do końca, nabywa prawa do ubiegania się o warunkowe zwolnienie lub sprawiającego trudności wychowawcze poddaje się badaniom psychologicznym.
Zakład karny dla odbywających karę po raz pierwszy (art. 85)
W zakładzie tym osadza się również skazanych odbywających zastępczą karę pozbawienia wolności orzeczoną w tej samej sprawie oraz skazanych na karę pozbawienia wolności nie wymienioną w art. 86.
Zakład karny dla recydywistów penitencjarnych (art. 86)
- odbywają karę dorośli skazani za przestępstwo umyślne na karę pozbawienia wolności lub zastępczą karę pozbawienia wolności oraz ukarani za wykrocznie umyśle zasadniczą lub zastępcza karą aresztu, którzy uprzednio już odbywali takie kary lub karę aresztu wojskowego za umyślne przestępstwo lub wykroczenia chyba, że szczególne względy resocjalizacyjne przemawiają za skierowaniem ich do zakładu karnego dla odbywających karę po raz pierwszy.
Zakład karny dla odbywających karę aresztu wojskowego (art. 94)
- skazany na karę aresztu wojskowego odbywa karę w zakładzie typu otwartego chyba, że szczególne względy przemawiają za potrzebą osadzenia skazanego w zakładzie karnym innego typu
Zakłady karne w Polsce mogą być organizowane jako zakłady karne typu:
- zamkniętego
- półotwartego
- otwartego
Zakłady te różnią się w szczególności:
- stopniem zabezpieczenia
- stopniem izolacji skazanych oraz wynikającymi z tego ich obowiązkami lub uprawnieniami w zakresie poruszania się w zakładzie i poza jego obrębem
1. ZAKŁAD KARNY TYPU ZAMKNIĘTEGO (art. 90)
- cele mieszkalne skazanych mogą być otwarte w porze dziennej przez określonych zasadach, jeżeli względy bezpieczeństwa nie stoją temu na przeszkodzie
- skazani mogą być zatrudnieni poza terenem zakładu karnego w pełnym systemie konwojowania
- zajęcia kulturalno-oświatowe, sportowe oraz nauczanie organizuje się w obrębie zakładu karnego
- ruch skazanych po terenie zakładu karnego odbywa się w sposób zorganizowany i pod nadzorem
- skazani mogą korzystać z własnej bielizny i obuwia a za zezwoleniem dyrektora zakładu karnego także z odzieży
- skazani mogą korzystać z dwóch widzeń w miesiącu a za zgodą dyrektora zakładu karnego wykorzystać je jednorazowo
- widzenie skazanych podlega nadzorowi administracji zakładu karnego, rozmowy skazanych w trakcie widzeń podlegają kontroli administracji zakładu
-korespondencja skazanych podlega cenzurze administracji zakładu karnego z wyjątkiem korespondencji o której mowa w art. 8 par. 3, art. 102 pkt. 11, art. 103 par. 1, która może podlegać jedynie nadzorowi
- rozmowy telefoniczne skazanych podlegają kontroli administracji zakładu karnego.
2. ZAKŁAD KARNY TYPU PÓŁOTWARTEGO (art. 91)
- cele mieszkalne skazanych pozostają otwarte w porze dziennej, natomiast w porze nocnej mogę być zamknięte
- skazani mogą być zatrudnieni po za terenem zakładu karnego w systemie zmniejszonego konwojowania lub bez konwojowania, w tym rożnie na pojedynczych stanowiskach pracy
- skazanym można zezwalać na uczestniczenie w nauczaniu szkolnym oraz w zajęciach terapeutycznych organizowanych poza terenem zakładu karnego, grupowych zajęciach kulturalno-oświatowych lub sportowych
- skazani mogą poruszać się po terenie zakładu karnego w czasie i miejscach ustalonych w porządku wewnętrznym, skazani mogą korzystać z własnej odzieży, bielizny i obuwia
- skazanym można udzielać przepustek z zakładu karnego nie częściej niż raz na dwa miesiące, łącznie na okres nie przekraczający 14 dni w roku.
- skazani mogą korzystać z trzech widzeń w miesiącu które za zgodą dyrektora zakładu karnego mogą być połączone
- widzenia skazanych podlegają nadzorowi administracji zakładu karnego, rozmowy skazanych w trakcie widzenia mogą podlegać kontroli administracyjnej zakładu
- korespondencja skazanych może podlegać cenzurze administracyjnej
- rozmowy telefoniczne mogą podlegać kontroli
3. ZAKŁAD KARNY TYPU OTWARTEGO (ART. 92)
- cele mieszkalne skazanych pozostają otwarte przez całą dobę
- skazanych zatrudnia się przede wszystkim poza terenem zakładu karnego, bez konwojenta na pojedynczych stanowiskach
- skazanym można zezwalać na uczestniczenie w nauczaniu, szkoleniu oraz zajęciach terapeutycznych
- organizowanych poza terenem zakładu karnego, grupowych zajęciach kulturalno- oświatowych lub sportowych organizowanych poza terenem zakładu karnego
- skazani mogą korzystać z własnej odzieży, bielizny, obuwia
- skazany może korzystać z nieograniczonej liczny widzeń
- skazanym w miarę możliwości stwarza się warunki do przygotowania dodatkowych posiłków we własnym zakresie
- korespondencja skazanych nie podlega cenzurze administracji zakładu karnego
- rozmowy telefoniczne nie podlegają kontroli administracyjnej zakładu karnego
- widzenia nie mogą podlegać nadzorowi administracji zakładu karnego, rozmowy w trakcie widzenia nie podlegają kontroli administracji zakładu karnego.
Nagrody udzielane skazanym:
- zezwolenie na dodatkowe lub dłuższe widzenie
- zezwolenie na widzenie bez osoby dozorującej
- zezwolenie na widzenie w oddzielnym pomieszczeniu bez osoby dozorującej
- zatarcie wszystkich lub niektórych kar dyscyplinarnych
- pochwała
- nagroda rzeczowa lub pieniężna
- zezwolenie na opuszczenie zakładu karnego bez dozoru, na okres nie przekraczający jednorazowo 14 dni
- zezwolenie na widzenie bez dozoru, poza obrębem zakładu karnego z osobą najbliższą lub osobą godną zaufania na okres nie przekraczający jednorazowo 30 godzin
- zezwolenie na częstsze branie udziału w zajęciach kulturalno-oświatowych z zakresu kultury fizycznej i sportu
- zezwolenie na przekazanie osobie wskazanej przez skazanego upominku
- zezwolenie na dokonywanie dodatkowych zakupów artykułów żywnościowych i wyrobów tytoniowych w zakładzie karnym
- zezwolenie na telefoniczne porozumiewanie się skazanego ze wskazaną przez niego osobą na koszt zakładu karnego.
Kary dyscyplinarne wymierzane skazanym:
- nagana
- pozbawienie wszystkich lub niektórych nie wykorzystanych przez skazanego nagród lub ulg albo zawieszenie ich wykonania na okres do 3 miesiąca
- pozbawienie korzystania z udziału w niektórych zajęciach kulturalno-oświatowych lub sportowych
- pozbawienie możliwości dostawiania paczek żywnościowych
- pozbawienie lub ograniczenie możliwości robienia zakupów, itp.
Systemy odbywania kar
SYSTEM PROGRAMOWEGO ODDZIAŁYWANIA
- SYSTEM TERAPEUTYCZNY
- SYSTEM ZWYKŁY
1. SYSTEM PROGRAMOWEGO ODDZIAŁYWANIA
- w systemie programowego oddziaływania odbywają karę młodociani, a także skazani dorośli którzy po przedstawieniu im projektu prog. oddział. wyrażają zgodę na współdziałanie w jego organizowaniu i wykonaniu
- w programie oddziaływania ustala się zwłaszcza rodzaje zatrudnienia, nauczania skazanych ich kontakty przede wszystkim z rodziną i innymi osobami bliskimi, wykorzystanie czasu wolnego, możliwość wywiązywania się z ciążących na nich obowiązkach oraz przedsięwzięcia niezbędne dla przygotowania skazanych do powrotu do społeczności
- wykonanie programów oddziaływania podlega okresowym ocenom, programy te mogą ulegać zmianom
- jeżeli skazany dorosły nie przestrzega wymagań ustalonych w programie, to przenosi się go do systemu zwykłego
2. SYSTEM TERAPEUTYCZNY
- w systemie terapeutycznym odbywają karę skazani z niepsychotycznym zaburzeniem psychicznym, upośledzeniem umysłowym a także uzależnieniem od alkoholu, środków odurzających lub psychotropowych oraz skazani niepełnosprawni fizycznie wymagający oddziaływania specjalistycznego, zwłaszcza opieki psychologicznej, lekarskiej lub rehabilitacyjnej
- w systemie tym odbywają również skazani, o których mowa w art. 93 par. 1 k.k. (czyli skazani za przestępstwa w stanie ograniczenia poczytalności)
- jeżeli przemawiają za tym względy lecznicze, wychowawcze w oddziale terapeutycznym mogą odbywać karę także inni skazani za ich zgodą
-karę pozbawienia wolności w systemie terapeutycznym wykonuje się przede wszystkim w oddziale terapeutycznym o określonej specjalizacji
3. SYSTEM ZWYKŁY
- w systemie tym odbywają karę skazani, którzy nie zostali zakwalifikowani do systemów poprzednich
- w systemie tym odbywają karę również skazani na zastępczą karę pozbawienia wolności oraz ukarani karami porządkowymi oraz osoby wobec których zastosowano środki przymusu skutkujące pozbawieniem wolności chyba, że szczególne względy przemawiają za skierowaniem skazanego do innego systemu.
- w systemie tym skazany może korzystać z dostępnego w zakładzie karnym zatrudnienia, nauczania oraz zajęć kulturalno-oświatowych i sportowych
Podkultura więzienna w zakładach penitencjarnych
Subkultura - podkultura - to określenie pewnych pozaformalnych grup wolnościowych
Podkultura - nieprzepisowe zbiorowisko ludzi funkcjonujących w obrębie wyizolowanego, często sztucznie stworzonego środowiska, tzw. środowiska instytucjonalnego
Hasło subkultura więzienna wydaje się nie oddawać w pełni osobowości tego penitencjarnego zjawiska.
Społeczność więzienna, dwa ośrodki decyzyjne:
administracja zakładu karnego
struktura podkultury więziennej
Geneza podkultury więziennej
Geneza podkultury więziennej
(dwie koncepcje wyjaśniające powstawanie podkultury więziennej)
deprawacyjna (drugie życie jest rezultatem dolegliwości, nie-domagań wynikających z samego siebie)
transmisja
Podkultura przestępcza ? więzienna, przenikają się.
Podział:
grypsujący
niegrypsujący
poszkodowani (cwele)
Tatuaże:
jaskółka - utrata wolności
symbole więzień
tatuaże polityczne
LPZD - wewnętrzna część ust - liżę pizdę za dolary
mgiełki (kreski) - przynależność do kultury więziennej
toczki z lewej strony - przynależność do kultury więziennej
toczka z prawej - sutener
kower - nakładanie tatuażu
kropki na kostkach (dłoń) - lata kary, na przerwach miesiące
BKR - boże kopsnij rozumu
kreski przedłużające oko (przedłużki) - przedłużenie kary
piorun (na czole albo ręku) - szybka ręka w kradzieży
sztylet - wspólnota złodziei
trzy kropki na środku czoła - lowelas, atrakcyjność przestępcza
góra czoła (dwie albo jedna kropka) - mściwy człowiek
TAXI - człowiek do wynajęcia
na kostce z lewej strony - (schemat kotka) cichy złodziej
kropeczki na powiekach - (śpiochy) ? człowiek śpiący wszystko widzący
kreseczki (wewnątrz oka) - pewniak
kobra - symbol cwaniaków
DUX HELL - więzienie jest piekłem
SS - szwadrony śmierci
pięć kropek na czole z lewej strony albo na rękach lewa nad kostką - wspólnota złodziei
pajęczyna - uzależnienie
pajęczyna na lewym łokciu bez pająka - 25 lat
zamiast łezki serduszko - przywódca więzienny
znak firmowych ciuchów - oryginalny człowiek
WŁASCIWOŚCI IZOLACJI WIĘZIENNEJ
Kara pozbawienia wolności oznacza w praktyce skazanie człowieka na izolację w środowisku zamkniętym. Zamknięte środowisko więzienne można - ze względu na jego obiektywne właściwości - uznać za takie, w którym występuje wysokie prawdopodobieństwo powstania sytuacji zdecydowanie niekorzystnych z punktu widzenia człowieka. Próbę bardziej szczegółowego opisu trudności, jakie stwarza jednostce środowisko więzienne, podjął M. Ciosek [C i o s e k, 1987]. Autor powiązał trudności sytuacji izolacji więziennej z czterema aspektami środowiska, jakie wyszczególnia T. Tomaszewski [T o m a s z e w s k i, 1977], a mianowicie z aspektem: stymulacyjnym, funkcjonalnym, przestrzenno-czasowym oraz społecznym środowiska. Omówimy je teraz kolejno.
Pierwszy z wymienionych - aspekt stymulacyjny środowiska więziennego, odnosi się do faktu, że każda sytuacja jest mniej lub bardziej złożonym układem bodźców działających na człowieka. Aspekt stymulacyjny może być punktem wyjścia do podziału sytuacji na sytuacje z niedostateczną stymulacją, sytuacje nadmiernie stymulujące oraz sytuacje pod względem bodźcowym adekwatne do możliwości indywidualnych konkretnego człowieka. Zredukowana ilość oraz mała różnorodność bodźców istniejących w środowisku więziennym pozwala na stwierdzenie, że jest ono środowiskiem niedostatecznie stymulującym przeciętnego więźnia. O występowaniu ograniczonej stymulacji sensorycznej w zakładzie karnym decyduje kilka okoliczności.
Jedną z nich jest architektura zakładów karnych, która ma z założenia uniemożliwiać kontakt uwięzionych ze światem zewnętrznym i jednocześnie ograniczać w sposób maksymalny dopływ bodźców z zewnątrz.
Barwy otoczenia są tą właściwością środowiska, która w normalnych warunkach rzadko bywa przedmiotem koncentracji uwagi i kontemplacji. Cecha ta jednak okazuje się ważna, ponieważ wpływa na ogólne samopoczucie człowieka, jego nastrój i reakcje psychomotoryczne [S t o l p e r, 1977]. Wiadomo, że pewne barwy np. czerwona, pobudzają funkcjonowanie układu nerwowego, inne zaś np. zieleń, przeciwnie - tonizują jego działanie i uspokajają. Trudno zaprzeczyć, że więzienia i ich najbliższą przestrzeń - wewnętrzne podwórka i place spacerowe - cechuje zauważalne ubóstwo barw. Budynki więzienne mają często kolor brudnej cegły, a cele i korytarze są na ogół barwy białej albo mają różne odcienie szarości. Ubóstwo barw w środowisku więziennym jest zdaniem J. Sikory czynnikiem, który w sposób zdecydowanie negatywny wpływa na procesy emocjonalno-motywacyjne oraz stan układu nerwowego więźniów [S i k o r a, 1971].
Z ubóstwem stymulacyjnym środowiska więziennego należy wiązać występowanie nudy - przykrego i na dłuższą metę destrukcyjnego stanu emocjonalnego. Do jej rozprzestrzeniania przyczyniają się właśnie szarość i monotonia przestrzeni więziennej, brak istotnych zmian w środowisku, zrutynizowanie zachowań i zdarzeń oraz stała koncentracja na upływie czasu. Powtarzanie działań często bezsensownych - nie tylko z punktu widzenia więźnia - oraz nuda występują dzień po dniu, tydzień po tygodniu, rok po roku we wszystkich więzieniach świata, nawet w tych z najlepszym żywieniem i najlepszymi warunkami życia. Do nudy prowadzi prawie nieuchronnie również surowa dyscyplina, która jest jednak czymś nieodzownym, by przy ograniczonej przecież liczbie personelu zapewnić porządek w więzieniu i działanie instytucji.
Drugi z wymienionych - aspekt funkcjonalny środowiska więziennego, wiąże się z przekonaniem, że sytuacja jest pewnym układem wartości i możliwości, który może pozostawać w mniejszej lub większej zgodności z indywidualnym systemem wartości i subiektywnym układem możliwości. Z indywidualnym systemem wartości i możliwości przeciętnego więźnia są zazwyczaj niezgodne dolegliwości izolacji więziennej. Często cytowaną listą takich dolegliwości więziennych jest lista autorstwa G.M. Sykesa [S y k e s, 1958].
Pierwszą i najbardziej oczywistą dolegliwością jest pozbawienie wolności, a tym samym ograniczenie swobody działania i możliwości kontaktów z bliskimi i znajomymi. Swoboda ta ograniczona jest nie tylko do terenu zamkniętego murami, ale także wewnątrz tego terenu przez istniejący system przepustek i krat. Istotnym aspektem utraty wolności są odczucia związane z sytuacją naruszającą więzi z dotychczasowym otoczeniem, a więc świadomość, że wyrządziło się krzywdę najbliższej rodzinie i stąd obawa o jej los, oraz lęk przed jej negatywną oceną, a dalej obawa o opinię sąsiadów i znajomych oraz ewentualny wstyd wobec nich, żal za utraconą pracą itp. [P a n e k, 1968].
Drugą dolegliwością więzienia jest pozbawienie możliwości udogodnień materialnych i usługowych. Dolegliwość ta bywa w subiektywnym odczuciu skazanych oceniana bardzo różnie, a zależy to zapewne od sytuacji materialnej, jaką miał skazany przed uwięzieniem. W warunkach izolacji, zresztą nie tylko więziennej, istotnego znaczenia nabierają potrzeby w zakresie żywienia. Poważne uchybienia w tym zakresie wzbudzają nie tylko indywidualną frustrację, ale stwarzają podłoże do zbiorowych wystąpień przeciwko istniejącemu porządkowi [W a l i g ó r a, 1984]. Bardzo uciążliwe są także niekorzystne warunki mieszkaniowe, takie jak np. zła wentylacje, wilgoć, brak światła, hałas oraz przeniesienia z celi do celi [L e w a n d o w s k i, 1975].
Kolejną i, jak się sądzi, najbardziej przykrą dolegliwością więzienia jest pozbawienie skazanego możliwości kontaktów heteroseksualnych. Długotrwały pobyt w jednopłciowej społeczności kształtuje, szczególnie u młodych więźniów, nieadekwatny obraz samego siebie, a w pewnych przypadkach prowadzi do nieodwracalnych zaburzeń w sferze seksualnej [G i z a, M o r a s i e w i c z, 1968].
Czwartą wyszczególnioną przez G.M. Sykesa dolegliwością więzienną jest pozbawienie skazanego autonomii, a więc możliwości dokonywania wyboru i podejmowania decyzji. Surowy regulamin i napływające rozkazy czynią z więźnia bezwolny i bezsilny przedmiot oddziaływań innych - także dlatego, że nie podaje mu się powodów takich czy innych decyzji. Dodatkowo, przynajmniej dla niektórych skazanych osób istotną dolegliwość stanowi duże ograniczenie w zakresie możliwości decydowania o swojej aktywności fizycznej i ruchu.
Ostatnią w omawianym wykazie dolegliwości jest pozbawienia skazanego poczucia bezpieczeństwa lub świadomość stałego zagrożenia utraty tego poczucia. Życie wśród innych więźniów jest dla wielu skazanych źródłem stałego napięcia i lęku przed staniem się ofiarą i obiektem ataków współtowarzyszących lub przed utratą swojego mienia. Takiemu poczuciu sprzyjać może przeludnienie cel i brak możliwości okresowego - to paradoksalne - wyizolowania się od innych w sytuacji izolacji.
Nietrudno zauważyć, że wymienione dolegliwości więzienia oznaczają poważne ograniczenie możliwości realizacji przez jednostkę potrzeb o charakterze fizycznym bądź psychicznym. Ograniczenie to doprowadza do często występujących w środowisku więziennym sytuacji trudnych: deprywacji (np. potrzeba seksualna), frustracji (np. potrzeba kontaktu), zagrożenia (np. potrzeba bezpieczeństwa) oraz rozmaitych sytuacji konfliktowych.
Trzeci z wymienionych - aspekt przestrzenno-czasowy środowiska więziennego, odnosi się do faktu, że każda sytuacja rozgrywa się w jakimś miejscu i ma swoje przestrzenne i czasowe granice. Na tle tego wymiaru ulubionym przedmiotem dociekań i badań wielu autorów stał się problem nadmiernej koncentracji ludzi na stosunkowo niewielkiej przestrzeni oraz upływ czasu i przeżywanie go przez skazanych.
Najwszechstronniejszą próbą opisu zjawiska przeludnienia środowiska więziennego i jego skutków jest, jak dotąd, model wymagań interakcji społecznych V.C. Coxa, P.B. Paulusa i G. McCaina [C o x, P a u l u s, M c C a i n, 1984]. Autorzy tej koncepcji przyjęli, iż przeludnienie odnosi się do takich stopni zagęszczenia przestrzeni życiowej, które są dla konkretnych osób poziomami budzącymi emocje i stany psychiczne negatywne. Rezultatami tak rozumianego przeludnienia mają zaś być: podwyższone ciśnienie krwi, napięcie wewnętrzne, złe samopoczucie, zmiany nastroju, naruszenia regulaminu, agresja i samoagresja, a nawet objawy zaburzeń psychicznych.
Upływ czasu i jego przeżywanie przez skazanych jest zjawiskiem szczególnym. Uwięzieni dotkliwie odczuwają jego nadmiar i zazwyczaj nie wiedzą, co z nim uczynić. Czas staje się problemem, bo nie jest już źródłem, którego można używać, ale czymś, co trzeba przeżyć, przedmiotem, z którym trzeba coś zrobić. Ludzie pozbawieni wolności muszą nadmiar czasu, który odczuwają, wypełnić tak, by znów upływał w miarę szybko i niepostrzeżenie. Ponieważ uwięzienie w poważnym stopniu ogranicza swobodę działania, od którego przecież głównie zależy bieg czasu, oraz możliwość samodzielnego wywoływania zdarzeń, stąd czas w zakładzie staje się jakby nierealny, nierzeczywisty i wyraźnie inny niż ten upływający po drugiej stronie bramy. Głęboką analizę czasu więziennego znaleźć można m.in. w pracy M. Lewandowskiego pt. Pęknięcie ziemi [L e w a n d o w s k i, 1975].
I wreszcie ostatni z wymienionych - aspekt społeczny środowiska więziennego. Ten wiąże się z przekonaniem, że w bardzo wielu sytuacjach istotnym ich elementem są nie elementy przedmiotowe, ani pojedynczy człowiek, lecz inni ludzie. Fakt ten ma doniosłe znaczenie dla zachowania poszczególnych osób jako podmiotów sytuacji. Rzeczywistość społeczna zakładu karnego stanowi najważniejszy, a jednocześnie najtrudniejszy do opisania aspekt środowiska. W polskiej literaturze penitencjarnej poświęcono mu szczególnie dużo miejsca i uwag, sprowadzających się zasadniczo do trzech problemów.
Pierwszym z nich jest opis i wyjaśnienie mechanizmów funkcjonowania całej społeczności więziennej. Całości, na którą składa się z jednej strony personel, a z drugiej więźniowie. Propozycje takiego całościowego spojrzenia znaleźć można w pracach A. Krukowskiego [K r u k o w s k i, 1971, 1972] i M. Kosewskiego [K o s e w s k i, 1977].
Kolejną grupę problemów stanowią mechanizmy powstawania organizacji nieformalnych, funkcjonujących w zakładach penitencjarnych, szczególnie w zakładach dla młodocianych [W ł o d a r e k, 1969; J a r z ę b o w s k a - B a z i a k, 1972; J e d l e w s k i, 1972; M o r a w s k i, 1970; D r w a l, 1980; K o s e w s k i, 1985; M o c z y d ł o w s k i, 1991; S z a s z k i e w i c z, 1997].
Ostatnią zaś grupę problemów stanowią wzory zachowania zalecane i surowo przestrzegane przez te zorganizowane grupy nieformalne, tworzące własną tzw. podkulturę więzienną. W skład tej podkultury wchodzą: system ról więziennych, przekazywane ustną tradycją zwyczaje, piosenki i gwara więzienna [M o r a w s k i, 1965, 1968, 1969; M i c h a l s k i, M o r a w s k i, 1971] oraz normy nieformalnego kodeksu postępowania więźnia [K o s e w s k i, 1977].
Zarysowane wyżej, niestety, wyłącznie ujemne właściwości izolacji więziennej nie wyczerpują jeszcze listy negatywnych zjawisk towarzyszących karze pozbawienia wolności.
NASTĘPSTWA IZOLACJI WIĘZIENNEJ
Poza opisanymi wcześniej właściwościami i płynącymi stąd problemami, izolacja więzienna pociąga za sobą także określone następstwa w postaci procesów: stygmatyzacji, degradacji, depersonalizacji oraz prizonizacji [C i o s e k, 2003].
Proces stygmatyzacji rozpoczyna się faktycznie już w fazie dochodzenia i aresztu, kiedy to daje się jednostce do zrozumienia, że należy bądź może należeć do przestępczej mniejszości społecznej. Postępowanie organów wymiaru sprawiedliwości zakończone wyrokiem skazującym oznacza pierwszy etap instytucjonalnego naznaczenia. Utrata wolności jest dla wielu osób skazanych dowodem ich moralnego odrzucenia i potępienia przez wolne społeczeństwo. Kolejny etap stygmatyzacji odbywa się już w instytucji zamkniętej, która posiada właściwe jej prawa i środki dalszego etykietyzowania tych, którzy znaleźli się w jej obrębie. Przez cały okres uwięzienia, a nierzadko również po wyjściu na wolność, przypomina się człowiekowi fakt, że raz utracił status normalnego obywatela i został zaliczony do kategorii przestępców. Osąd i opinia innych więźniów może z czasem ukształtować u niego taki sposób widzenia siebie, który dopuszcza możliwość pełnienia roli, którą mu przypisano. Doprowadza to w konsekwencji do poczucia solidarności z grupą skazanych i do identyfikowania się z nią. Dzieje się tak prawdopodobnie zwłaszcza u tych skazanych, którzy przyjmują za własne reguły nieformalnego postępowania więźnia i integrują się z subkulturą więzienną.
O naznaczającej roli sytuacji zamkniętych świadczą w sposób pośredni wyniki znanego i pomysłowego eksperymentu [J a n k o w s k i, 1978]. Eksperyment ten dotyczył sposobu funkcjonowania młodych ludzi, nie mających uprzednio żadnego doświadczenia z działalnością wymiaru sprawiedliwości, w warunkach upozorowanego więzienia. Spośród wielu interesujących wyników podkreślmy tylko ten, że umowne naznaczenie i zaliczenie kogoś do kategorii "strażników" lub "więźniów" miało daleko idące konsekwencje. Już w pierwszym dniu eksperymentu zaznaczyła się wyraźna odrębność grypy "dozorców" i grupy "więźniów. Jedni i drudzy bardzo szybko weszli w wyznaczone im role i to tak dalece, że niektórzy z nich utracili poczucie realności i sztuczności sytuacji. Z powodu narastającego niezadowolenia "więźniów", odczuwanych przez nich dolegliwości, próby buntu, a także innych niepokojących zmian w ich zachowaniu przerwano eksperyment po 6-ciu dniach jego trwania. Należy przypuszczać, że naznaczenie takie w warunkach rzeczywistego więzienia prowadzi do ukształtowania się poczucia więzi społecznej i solidarności między skazanymi, które pomagają im znosić liczne sytuacje trudne, jakie niesie z sobą izolacja więzienna.
Proces standaryzacji jest procesem, któremu podlegają wszystkie bez wyjątku osoby skazane na karę pozbawienia wolności. Wynika on bezpośrednio z zawartych w regulaminie więziennym form postępowania ze skazanymi. Nakazują one uniformizację ubioru określają szczegółowymi przepisami ilość i rodzaj mienia prywatnego więźnia oraz przewidują dla wszystkich jednakowy sposób zaspokajania potrzeb podstawowych.
Proces degradacji wiąże się z tym, że człowiek pozbawiony wolności staje się przedmiotem degradacji tak ze strony administracji, jak i silniejszych więźniów. Na proces degradacji składają się sytuacje poniżenia, upokorzenia i znieważenia godności własnej. Obowiązująca forma meldowania się więźnia i przyjęty sposób zwracania się personelu więziennego do niego ("ty", "wy") jest dla wielu skazanych upokarzającą dolegliwością więziennej rzeczywistości.
Proces depersonalizacji wiąże się ściśle z wymienionymi już zjawiskami: stygmatyzacji, standaryzacji i degradacji. Postępowaniu procesu depersonalizacji sprzyjają takie konsekwencje izolacji, jak: zawieszenie na przyszłość planów osobistych dotyczących życia rodzinnego czy zawodowego, pozbawienie możliwości podejmowania dobrowolnej decyzji i brak potrzeby planowania działań codziennych, które formułuje ściśle administracja zakładu. Depersonalizacja oznacza ostatecznie mniej lub bardziej trwałe zmiany w osobowości więźniów, które dotyczą głównie obrazu samego siebie. System penitencjarny zmusza do zmiany oceny samego siebie w nowej sytuacji i określenia swoich nowych ról społecznych.
Proces prizonizacji to termin wprowadzony przez D. Clemmera na oznaczenie procesu asymilacji przez skazanego norm nieformalnie istniejącego kodeksu postępowania więźnia. Koncepcja prizonizacji oparta została na spostrzeżeniu, że skazany nabywa w miarę czasu trwania izolacji coraz większej wiedzy na temat specyficznych norm i wartości obowiązujących w społeczności więźniów i wykazuje coraz wyższy stopień ich przyswajania. Więzień uczy się specyficznych dla środowiska więziennego postaw i sposobów zachowania, rytuałów i zwyczajów dotyczących jedzenia, ubierania się, pracy czy odpoczynku, języka więziennego i sposobu zorganizowania zakładu karnego.
Wszystko, co zostało do tej pory napisane na temat następstw izolacji więziennej ma wyraźnie negatywny wydźwięk. A jednak trzeba dodać, że nie wszystkie oceny skutków bardzo długiego pobytu w więzieniu są tak pesymistyczne. Oto E. Janiszewska-Talago przytacza wyniki badań wielu autorów (np. Banister, Goeman, Albrecht czy Vemet), które zaprzeczają szeroko rozpowszechnionej w literaturze opinii o zgubnym wpływie długiego pobytu w więzieniu na poziom sprawności intelektualnej i osobowości uwięzionych [J a n i s z e w s k a - T a l a g o, 1980].
Szczególnie znaczące, choć dwuznaczne są tu wyniki dwuletnich badań psychiatrycznych i psychologicznych opracowanych przez W. Ślugę i F. Smitha. Wyniki badań psychiatrycznych dowodzą, że po 4-6 latach pozbawienia wolności pojawia się u więźniów syndrom izolacji lub odosobnienia. Jego wystąpieniu sprzyjają wiek, pewne cechy osobowości i oczywiście czas izolacji. Im jest on dłuższy, tym obserwuje się słabszy mechanizm obrony nerwowej i tym intensywniejsze są objawy syndromu. Tymi objawami są zaś: ogóle zaburzenie psychiczne polegające na spadku sprawności intelektualnej, zmniejszenie się zdolności koncentracji uwagi, stereotypia oraz utrata poczucia rzeczywistości. Zgoła odmienne wyniki przyniosły badania psychologiczne. Nie tylko nie potwierdzono spadku ogólnej inteligencji, ale nawet przeciwnie - zanotowano istotną statystycznie poprawę sprawności intelektualnej. Nie stwierdzono też ogólnego upadku czy zubożenia psychicznego, ani niekorzystnych zmian osobowości. Zaobserwowano jedynie osłabienie reakcji psychomotorycznej i postępujący proces introwertyzacji więźniów.
Jednak tak optymistyczne brzmiące wyniki badań należą do rzadkości i wydają się być raczej mało prawdopodobne.
ZESTAWIENIE NEGATYWNYCH ZJAWISK TOWARZYSZĄCYCH KARZE POZBAWIENIA WOLNOŚCI
W celu podsumowania, a poniekąd i uzupełnienia, wiadomości przedstawionych w tej części pracy przedstawimy teraz zestaw negatywnych zjawisk towarzyszących karze pozbawienia wolności [W a n t u ł a, 1997].
wstrząs psychiczny spowodowany wyrwaniem z dotychczasowego "kontekstu" życiowego, z bliskich sobie kręgów i grup społecznych, utratą przedmiotów codziennego użytku z najbardziej osobistymi włącznie, pozbawieniem pełnionych dotąd ról społecznych, odebraniem wszelkiego znaczenia; w rezultacie następuje istotne naruszenie poczucia własnej wartości i poczucia tożsamości (zważywszy na fakt pozbawienia możliwości stosunków heteroseksualnych, miejsce mieć może także zagubienie tożsamości seksualnej); wszystko przyjdzie budować na nowo, i obraz samego siebie, i subiektywną rzeczywistość społeczną, a ze względu na otaczające warunki z konieczności przybiorą one charakter irracjonalny lub dewiacyjny,
liczne dystresy związane z nowymi układami, z nowymi sytuacjami pełnymi konfliktów i bezradności, wynikające z niemożności podjęcia nawet prób rozwiązania istotnych spraw własnych lub osób bliskich,
narastanie agresji, która w każdej chwili może znaleźć wewnętrzny wyraz i skierować się czy to na samego siebie, czy na któregoś z funkcjonariuszy, na współwięźnia lub na przedmiot materialny,
zubożenie wszelkiej aktywności - ruchowej, kulturowej, duchowej, czasem zawężenie świata zainteresowań do spraw najbardziej podstawowych, takich jak: jedzenie, spanie, seks; nie tylko nie można mówić o rozwoju osobowości, ale faktycznie ma miejsce regres i degradacja,
nieustanne naruszanie godności (wynikające z charakteru samej instytucji, m.in. z formalnego podziału na posiadających władzę i całkowicie jej pozbawionych, ci pierwsi uzurpują sobie często prawo do statusu lepszych i do wyrażania w różnej formie w interakcjach ze skazanymi swej przyjętej a priori wyższości), konsekwencją tego jest m.in. obniżenie samooceny u skazanych, co ułatwia naruszanie istniejących nakazów lub narastania wewnętrznego, często nieuświadomionego, buntu mogącego wyrażać się w poniżaniu z kolei słabszych - z sięgnięciem do przyjętych negatywnych wzorów,
stałe doświadczanie przemocy, uczenie się jej stosowania lub zobojętnienia na jej objawy w najbliższym otoczeniu,
pozbawienie istotnych wyrazów człowieczeństwa - wolności, godności, twórczości (choćby w tym najskromniejszym zakresie: samodzielnego organizowania dnia),
niszczenie uczucia wstydu przez brutalne obnażanie człowieka, przez proces alienacji, w którym "konstruuje się" jednostkę li tylko z jej negatywnych cech; stanowi to w istocie naruszenie godności i prowadzi do wszystkich związanych z tym skutków,
narastanie poczucia krzywdy,
utrwalanie postawy usprawiedliwienia popełnionego czynu, który doprowadził do więzienia,
pobudzanie inwencji w kierunku bezkarnego łamania nakazów regulaminu więziennego, a zatem w konsekwencji - utrwalanie nawyku nierespektowania społecznych nakazów i zakazów,
wykształcanie lub utrwalanie dewiacyjnych form zaspokajania istotnych potrzeb (np. kradzież papierosów czy żywności, homoseksualizm),
"kondycjonowanie" do różnych negatywnych, z punktu widzenia społecznie uznanych wartości, skłonności, postaw, zachowań, np. hamowanie samodzielności myślenia i działania; niszczenie postaw solidarności, kształtowanie nastawienia, że kto inny zawsze będzie wszystko załatwiał,
wzajemna demoralizacja - przejmowanie lub utrwalanie negatywnych postaw, wartości, ułatwiane przez to, że w tej społeczności obowiązuje "kontrmoraność", co wyraża się m.in. w tendencji do ukazywania się od najgorszej strony,
uczenie się nowych technik przestępczych,
uczenie się nowych, patologicznych form życia, odpowiednich ról zawodowych lub społecznych (np. niektóre dziewczyny pierwszy raz karane po wyjściu z więzienia zostają prostytutkami),
osłabienie więzi rodzinnych,
osłabienie więzi ze światem ludzi wolnych, w tym także z tymi, którzy żyją w szacunku dla prawa i moralności,
wykształcenie się poczucia obcości w stosunku do świata ludzi wolnych, narastanie lęku przed życiem na wolności,
wzmacnianie więzi z osobami, które naruszają prawo,
intensyfikacja procesu identyfikowania się z rolą przestępcy,
trudności w adaptacji do życia wolnego, m.in. dlatego, że w więzieniu nie było okazji do pełnienia wielu ról, że obca stała się kultura własnego społeczeństwa, że nie uczestniczyło się w przemianach, które miały miejsce,
stygmatyzacja, która utrudnia wejście w pozytywne układy społeczne, otrzymanie lepszej pracy, czy pracy w ogóle,
przełamanie pewnej bariery psychicznej - wyzbycie się lęku przed więzieniem: "takie życie też jest życiem"; uznanie więzienia za swój dom,
pogorszenie się sytuacji społecznej i ekonomicznej rodziny.
Nawet najlepsze wyżywienie i najlepsze warunki życiowe w ZK nie są w stanie usunąć czy choćby zneutralizować negatywnych zjawisk towarzyszących karze pozbawienia wolności. Te ostatnie, można by tylko dopełnić, przypominając pogląd prezentowany m.in. przez V. Kovalisa, że "system więzienny jest bardziej szkodliwy od samej przestępczości" [W a n t u ł a, 1997].