– Grupa – Pedagogika – Teoretyczne podstawy wychowania
Koncepcje wychowania
Praca za 4 :P
Koncepcja teologiczna. Podstawowym celem wychowania teologicznego jest próba wykształcenia w jednostce postaw i zachowań opartych na zasadach wiary i religii. W przypadku religii chrześcijańskiej cele wychowania będą się opierać na zasadach wiary głoszonych przez Chrystusa. Według koncepcji teologicznych (chrześcijańskich) wychowanie powinno zmierzać do wykształcenia postawy człowieczeństwa opartego na naśladownictwie Chrystusa. Etyka katolicka w dużej mierze opiera się na założeniu, że podstawowa moralność człowieka tkwi w jego sumieniu, gdyż dokonanie czynu moralnego nie musi być rozgłoszone i wystawione na widok publiczny. Według etyki teologicznej podstawowym celem życia każdego człowieka jest osiągnięcie celu ostatecznego, czyli Dobra Nieskończonego. Wychowanie chrześcijańskie zakłada przekształcenie i zharmonizowanie życia duchowego jednostki w taki sposób, aby nie ulegała ona instynktom i popędom. Według teologii chrześcijańskiej do głównych potrzeb człowieka powinno zaliczać się umiłowanie wyższego życia i ponadludzkiego dobra, a jego charakter moralny powinien kształtować się poprzez proces wychowania religijnego.
Według Fredricha Wilhelma Foerstera w koncepcjach teologiczny wyraźnie zarysowuje się związek pomiędzy wychowaniem moralnym i wartościami religijnymi. Według koncepcji teologicznych jednostka o idealnej osobowości powinna charakteryzować się umiejętnością samookreślenia, silną i wytrwała wolą osobistą, a także poczuciem miłości do innych ludzi. Koncepcje teologiczne zakładają, że obowiązującym ideałem wychowania społecznego powinien stać się ideał oparty na wartościach duchowych i religijnych. Koncepcje teologiczne wysuwają postulaty o wychowywanie jednostek według wyznaczników moralności chrześcijańskiej. Przedstawiciele tych koncepcji uważają, że istnieje konieczność przestrzegania norm moralnych, gdyż w przeciwnym razie świat będzie narażony na powszechną katastrofę. Propagatorzy koncepcji teologicznych wysuwają tezę mówiącą o tym, że podstawą sprawiedliwości społecznej powinna być miłość bliźniego.
Główne cele wychowania wyprowadzane z tych koncepcji opierają się na religii i moralności o charakterze chrześcijańskim. Według nich proces wychowania powinien wykształcić w jednostce osobowość o charakterze moralnym i obywatelskim, a samo wychowanie powinno pomóc człowiekowi w realizacji własnego człowieczeństwa poprzez działania zmierzające ku zjednoczeniu się z Bogiem. Istotnym składnikiem procesu wychowania jest uczestniczenie od wczesnego dzieciństwa w różnego rodzaju praktykach religijnych oraz wpajanie jednostkom podstawowych zasad etycznych odnoszących się do stosunku człowieka do przyrody i innych ludzi. W początkowych fazach rozwoju cywilizacji poszczególne religie przekazywały więcej wyszczególnionych przepisów oraz zasad postępowania. W miarę upływu kolejnych stuleci, podczas których ludzkość stawała się coraz bardziej dojrzała, a życie społeczne stawało się coraz bardzie skomplikowane i zróżnicowane, coraz większe znaczenie zaczęło odgrywać indywidualne sumienie jednostek oraz kierowanie się w życiu właściwymi wartościami i odpowiednimi wyborami.
Każda z poszczególnych religii - judaizm (11), hinduizm (12), buddyzm (13) i islam (14) - posiada inne zasady wychowania. W judaizmie spotykamy się ze zróżnicowaniem edukacji ze względu na płeć. W czasach obecnych można już zauważyć pewne zmiany, do których należy zaliczyć między innymi wzrost pozycji kobiety. Chłopiec, który ukończy 13 rok życia może rozpocząć czytanie fragmentów Tory (15) w synagodze. Jest to także wiek, w którym chłopiec rozpoczyna uczestnictwo w życiu publicznym gminy, w której najwyższą władzę ma rabin - przywódca duchowy pełniący obowiązki religijne, wychowawcze i sądownicze. Jednym z wyznaczników wychowania w judaizmie jest stosowanie się do zasad etycznych, które zostały sformułowane w Talmudzie (16).
Do najważniejszych zasad etycznych zalicza się zasada miłosierdzia i zasada dobrych uczynków. Głównymi celami wychowania według judaizmu jest wykształcenie w jednostce mądrości, bogobojności i skromności oraz uświadomienie człowiekowi, że każda dziedzina życia powinna opierać się na zasadach religijnych.
Według islamu każdy muzułmanin powinien żyć według pięciu podstawowych obowiązków:
wiara w Boga i Mahometa
obowiązek modlitwy pięć razy dziennie
przestrzeganie postu od rana do wieczora
zasada jałmużny
pielgrzymka do Mekki (17) przynajmniej jeden raz w życiu
W islamie mamy do czynienia ze zróżnicowaniem wychowania ze względu na płeć. Kobieta powinna przebywać w domu i jedynie mężczyzna ma prawo do uczestniczenia w życiu społecznym i politycznym oraz do brania udziału w wojnach. Religia hinduistyczna opiera się na systemie klasowym. Wychowanie charakteryzuje się zróżnicowaniem i jest odmienne w poszczególnych kastach. Przynależność do kast jest uwarunkowana urodzeniem i statusem społecznym. W czasach obecnych oficjalnie mówi się o tym, że kasty przestały istnieć, ale w rzeczywistości nadal mają one duże znaczenie. Od wielu stuleci jednym z głównych sposobów kształtowania samego siebie są ćwiczenia jogi, które mają pomóc jednostce w wyzbyciu się pragnień fizycznych i materialnych, poczucia własności, fałszywego ego. Ćwiczenia jogi maja zapewnić jednostce poczucie prawdziwego spokoju. Główną zasadą buddyzmu jest nie wyrządzanie krzywdy drugiej osobie. Jest to pierwszy i najważniejszy wyznacznik buddyjskiego dekalogu. Buddyzm zabrania poddawania się namiętnościom, oszustwa, spożywania alkoholu, tańczenia, słuchania muzyki, uczestniczenia w spektaklach teatralnych, przyjmowania złota i srebra. Buddyzm przeciwstawia się chęci posiadania bogactw i władzy. Główne cele wychowania w buddyzmie to wykształcenie w jednostce umiejętności polegania na własnej osobie, konieczności szanowania bogactw naturalnych oraz przeciwstawiania się bezczynności. Na takich zasadach opiera się życie w buddyjskich klasztorach. Wszystkie wymienione wyżej koncepcje za cel wychowania przyjmują przygotowanie jednostki do prawidłowego funkcjonowania w społeczeństwie. Każda z tych koncepcji posiada określony cel. Zmiany i modyfikacje, które zachodzą w celach wychowania zmierzają do tego, aby zwiększyć podmiotowość jednostki. Nowy ideał wychowania przedstawia jednostkę wolną, odpowiedzialną, szanującą siebie i innych oraz charakteryzującą się wszechstronnie rozwiniętą osobowością. Wszelkie treści zawarte w celach procesu wychowania powinny być dobrane w sposób umożliwiający kreowanie określonego ideału wychowania. Zbliżenie się do pewnego ideału jest możliwe poprzez realizację pewnych zadań - np. wykształcenie w wychowanku poczucia norm etycznych, zachęcanie go do ciągłego samokształcenia, wyzwolenie w nim określonej aktywności. Proces wychowania powinien także wykształcić w jednostce szacunek do siebie, państwa i innych ludzi.
Po przełomie z 1989 roku w Polsce rozpoczęły się intensywne przemiany społeczne, które pociągnęły za sobą konieczność wprowadzenia zmian także w procesie wychowania. Otaczająca nas rzeczywistość uległa zasadniczej zmianie, pojawiły się nowe prądy, nurty i nowe wartości. Zmieniły się relacje pomiędzy jednostkami a społeczeństwem. To wszystko sprawiło, że kierunek wychowania także musiał ulec zmianie. Współczesne wychowanie powinno zmierzać w kierunku patriotyzmu, szacunku do ojczyzny, wolności oraz niezależności. Te cechy powinny stać się podstawą nowoczesnego typu człowieka.
Cele i zadania wychowania
Konsekwencją założenia, że wychowanie jest procesem z góry przewidzianym i zaplanowanym jest uświadomienie sobie jego celów i zadań, czyli tzw. standardów wychowawczych wskazujących na pożądane cechy osobowości i zachowania. Cele wychowania określają pewne ogólne zmiany czy przeobrażenia w tym zakresie. Zadaniami wychowawczymi zaś zwykło się nazywać cele wychowania bardziej uszczegółowione. Dla teorii i praktyki pedagogicznej najbardziej przydatne są koncepcje celów wychowania dotyczące różnych cech osobowości. Wystarczy wymienić takie cechy, jak: uczciwość, sumienność, pracowitość, odpowiedzialność, życzliwość, poczucie sprawiedliwości, umiejętność współżycia i współdziałania, radzenie sobie z własnymi problemami, aby przekonać się, że wychowanie uwzględniające je w swym repertuarze celów ma głębszy sens i odpowiada potrzebom jednostki, jak i szeroko pojętego życia społecznego. Niezależnie od ostatecznego celu wychowania, jakim powinien być przede wszystkim człowiek jako istota ludzka, a także oprócz celów naczelnych (jednym z nich jest altruizm), istnieje wiele zadań będących konkretyzacją wspomnianych celów. Zadania te są przełożeniem celu, nazwanego ideałem wychowawczym, i celów naczelnych na język praktyki wychowawczej, czyli konkretnych działań. W. Brezinka (1965) wyróżnia następujące:
a) wychowanie w aspekcie rozwojowym (biologicznym), czyli wspomaganie dzieci i młodzieży w ich rozwoju fizycznym i psychicznym;
b) wychowanie w aspekcie społecznym, które ma być czymś więcej niż tylko próbą przystosowania wychowanka do warunków i sytuacji, w jakich wypadnie mu żyć. Oczekuje się, iż będzie on naśladować konstruktywne wzory postępowania i przyswajać sobie system wartości i norm wysoko cenionych w społeczeństwie;
c) wychowanie w aspekcie kulturowym: w wychowaniu tym - oprócz bezpośredniego przekazywania dorobku kulturowego pokoleń - dużą wagę przywiązuje się do wyzwalania u wychowanków ciekawości i zainteresowania nim, a tym samym do samodzielnego jego poznawania;d) wychowanie w aspekcie religijnym, które zakłada, że człowiek wymaga wsparcia także ze strony religii. Umożliwia ona odpowiedź na pytania natury egzystencjalnej, pomaga w chwilach rozczarowań, porażek, samotności.
Opisane cele i zadania nie wyczerpują tematu. Zresztą nie ma konieczności stworzenia pełnej listy celów i zadań wychowania. Jest ważne, aby w realizacji celów i zadań wychowawczych nie zgubić celu ostatecznego, czyli człowieka w całej jego złożoności, aby go akceptować i cieszyć się z jego zbliżania się ku wartościom uniwersalnym i ponadczasowym. Jedną z takich wartości jest wspomniany wyżej altruizm, czyli bezinteresowna troska o dobro innych ludzi. Pozostaje on bardzo blisko z takimi cechami człowieka, jak: uczciwość, sprawiedliwość, obowiązkowość, odpowiedzialność, prawdomówność, wrażliwość, poszanowanie dla życia ludzkiego. Altruista zabiega przede wszystkim o to, aby „być”, i to być również z drugimi i dla drugich, dzięki czemu realizuje najwyższe powołanie swego życia, tj. własne człowieczeństwo. Celem wychowania jest również pomaganie wychowankom w odnalezieniu sensu ludzkiej egzystencji, i to nie tylko w warunkach korzystnych dla człowieka, lecz również w sytuacji osamotnienia, zagrożenia, cierpienia. W procesie wychowania obowiązuje też daleko idąca wyrozumiałość i tolerancja dla cudzych poglądów. Postuluje się pluralistyczne podejście w znajdowaniu i uzasadnianiu sensu życia oraz głosi tzw. neutralność światopoglądową. (Mimo że powstają do rozstrzygnięcia pewne dylematy, np.: jak dalece i w jakich okolicznościach wychowanek może podzielać inny od naszego pogląd w kwestii fundamentalnej dla życia ludzkiego). Ale to temat osobny.
Rola wychowawcy, rola wychowanka
Istnieje kilka uwarunkowań uznanych za podstawowe czynniki osiągania pozytywnych efektów wychowawczych. Należą do nich m.in.: humanistyczne podejście do wychowanków, eksponowanie metod pośredniego oddziaływania wychowawczego, umiejętność porozumiewania się z wychowankami, poznawanie ich w sposób możliwie zobiektywizowany. Poznanie tych uwarunkowań pozwoli lepiej zrozumieć złożoność procesu wychowania, uświadomi rolę wychowawcy i wychowanka w tym procesie.
Etapy wprowadzania celów wychowania:
przyjęcie ideały wychowania - na podstawie analizy merytorycznej
ustalenie naczelnych celów wychowania - na podstawie analizy przyjętej poprzez kryterium psychologicznego
przyjęcie celów kierunkowych - na podstawie analizy opartej o kryterium rozwojowe
ustalenie celów etapowych - na podstawie analizy opartej o kryterium praktyczno - wychowawcze
określenie celów operacyjnych - na podstawie określenia pożądanych form aktywności
Umiejętność porozumiewania się z wychowankami
Skuteczność wpływów wywieranych przez wychowawców na wychowanków w dużym stopniu zależy od porozumiewania się między nimi w formie rozmów i dyskusji, a więc wzajemnej wymiany myśli i uczuć. Na ogół przeprowadzane przez wychowawców rozmowy i dyskusje z dziećmi i młodzieżą przynoszą korzyści zarówno jednym, jak i drugim. Wychowawcom pomagają w nawiązaniu bliższych kontaktów interpersonalnych ze swoimi podopiecznymi, w lepszym ich poznaniu i rozumieniu. Wychowankowie zaś dzięki rozmowom i dyskusjom z wychowawcami zdobywają wiedzę, konfrontują własne zdanie ze stanowiskiem dorosłych, łatwiej i skuteczniej przezwyciężają osobiste kłopoty, mogą liczyć na docenienie swych zainteresowań i potrzeb. Tematem podejmowanych rozmów i dyskusji może być wszystko, czym żyją i interesują się chłopcy i dziewczęta, a także wychowawcy. Zaleca się, aby wychowawcy stwarzali atmosferę sprzyjającą szczerym i swobodnym wypowiedziom wychowanków (unikali zadawania niepotrzebnych pytań, udzielania w nadmiarze rad i wskazówek, traktowania niektórych tematów jako tabu i nie lekceważyli swoich rozmówców). Nie powinno się też zapominać o umożliwieniu wychowankom zwierzania się ze swych spraw osobistych, co ma niewątpliwie znaczenie wychowawcze i terapeutyczne.
Poznawanie dzieci i młodzieży
Poznawanie dzieci i młodzieży przez wychowawców służy wspomaganiu w rozwoju psychicznym i społecznym. Istnieją sposoby, jakimi mogą posłużyć się wychowawcy w poznawaniu wychowanków. Jednym z nich jest obserwacja. Najczęściej dla celów praktycznych stosuje się obserwację dorywczą. Polega ona na doraźnym obserwowaniu podopiecznych pod względem określonych zachowań lub cech psychicznych. W związku z tym zaleca się utrwalanie swoich spostrzeżeń na luźnych kartkach składanych do specjalnej teczki. Wiele informacji o wychowankach dostarczają wypracowania i ankiety. Umożliwiają one przede wszystkim sondaż opinii ogółu wychowanków o interesujących wychowawcę sprawach ważnych z pedagogicznego punktu widzenia. Wyjątkowo przydatne w pracy pedagogicznej są techniki socjometryczne, które polegają na podawaniu przez dzieci i młodzież nazwisk swoich kolegów i koleżanek z klasy zgodnie z określonymi kryteriami wyboru. Kryteria te, najczęściej w postaci pytań, dotyczą zwłaszcza żywionych przez wychowanków uczuć sympatii, uznania, przyjaźni lub antypatii, dezaprobaty, wrogości. Warunkiem należytego wykorzystania ww. technik w procesie wychowywania jest staranne przygotowanie wychowawców do poznania swych wychowanków.
Wychowanie – dlaczego tak ważne?
Analiza aktualnego stanu Współczesny człowiek potrzebuje drugiego człowieka bardziej niż kiedykolwiek przedtem. Jest to spowodowane w niemałym stopniu znacznym postępem naukowo – technicznym, którego skutkiem jest z jednej strony odczuwane w cywilizowanych społeczeństwach zobojętnienie na los i potrzeby innych ludzi, a z drugiej – chroniczny brak czasu dla ich. Ponadto w społeczeństwie coraz bardziej z atomizowanym i anonimowym jednostka bywa pozbawiona głębszych więzi emocjonalnych z otoczeniem; żyje nie tyle wspólnie z innymi, ile obok nich. Dlatego tak ważne jest dziś wychowanie młodego człowieka w duchu humanizmu, ukazywanie mu prawdziwych wartości, dawanie dobrego przykładu, wskazywanie właściwych autorytetów. „W poprawnie zorganizowanym procesie wychowania doskonaleniu podlegają zarówno wychowankowie, jak i wychowawcy czy nauczyciele. Kto nie jest w stanie zrozumieć tej podstawowej prawdy, ten nie będzie mógł zasłużyć sobie na miano mistrza w działalności wychowawczej”.