FILOZOFIA

Filozofia - W starożytności powstało pojęcie filozofii – jako umiłowania mądrości (od greckich słów philein – lubić, kochać, sophis – mądrość). Pierwotnie w Grecji filozofia tak właśnie była rozumiana - jako mądrość w ogóle, wiedza, wykształcenie. Pierwsi filozofowie byli najczęściej nauczycielami. Twórcą terminu był Pitagoras. Grecy uważali, że filozofia przybliża człowieka do tego, co boskie, bowiem jest boską wiedzą.

Antyk to okres, kiedy prężnie zaczęła rozwijać się filozofia. Człowiek zapragnął zinterpretować świat, nabrać świadomości o samym sobie i wiedzy o otoczeniu w jakim przyszło mu żyć. Wielu myślicieli próbowało dokonać analizy tych zagadnień i wyciągnąć z niej wnioski.

To starożytni Grecy stworzyli podstawy filozofii – żaden inny naród żyjący w tym czasie w Europie nie może pochwalić się własną filozofią. Powstanie tej nauki, a także jej intensywny rozwój jest dziełem przypadku.

Pierwotnie przedmiotem badań filozofii staje się przyroda. Myśliciele szukają początku –ARCHE – czyli przyczyny powstanie świata, która staje się także jego zasadą.

Filozofowie upatrywali ARCHE w:

1. Ogniu – Heraklit z Efezu (świat jest przez cały czas w ruchu, nie ma w nim nic stałego, wszystko staje się, wszystko płynie).

2. Wodzie – Tales z Miletu

3. Powietrzu – Anaksymenes

Dopiero Platon nadał filozofii całkiem nowe znaczenie, oddzielając to, co niezmienne, od tego co zmienne. Wyodrębnił w ten sposób wiedzę o bycie (niezmienne) i wiedzę o zjawiskach (zmienne). Stworzył pełny system filozoficzny, który obejmuję etykę estetykę, naukę o bycie, teorię poznania i filozofię przyrody.

SZKOŁY FILOZOFICZNE:

1. Jońscy filozofowie przyrody

2. Pitagorejczycy

3. Eleaci

4. Materialiści

5. Sofiści

6. Platonicy

7. Arystotelicy

8. Epikurejczycy

9. Stoicy

10. Neoplatonicy

GŁÓWNE DZIAŁY FILOZOFII:

1. Estetyka – nauka o pięknie i przeżyciach z nim związanych

2. Etyka – nauka o ludzkich obyczajach, o dobru i złu

3. Logika – nauka o sposobach poprawnego myślenia

4. Metafizyka – nauka o pierwszych zasadach, podstawach bytu

5. Psychologia – nauka o duszy (dziś odrębny dział nauki)

PODZIAŁ FILOZOFI

1. ontologia, czyli teorię bytu

2. b)epistemologia, czyli teorię poznania

3. aksjologia, czyli teorię wartości.

GŁÓWNE PRĄDY FILOZOFICZNE STAROŻYTNOŚCI:

1. Cynizm

2. Epikureizm

3. Stoicyzm

4. Sceptycyzm

STAROŻYTNI FILOZOFOWIE:

1. Sokrates (469-399 p.n.e.)

2. Platon (427-347 p.n.e.)

3. Arystoteles (384-322 p.n.e.)

4. Cyceron

5. Marek Aureliusz

6. Seneka

W STAROŻYTNEJ FILOZOFII WYRÓZNIAMI PIĘC OKRESÓW:

1. Naturalistyczny (z dominacją filozofii przyrody i pitagorejczykami).

2. Humanistyczny (okres działalności sofistów i Sokratesa).

3. Okres tzw. wielkich syntez (Platon i Arystoteles).

4. Okres szkół hellenistycznych, czyli szkół stoików, epikurejczyków, sceptyków oraz szkoły eklektycznej.

5. Religijny, czyli tzw. neoplatonizm.

PERIODYZACJA FILOZOFII ANTYCZNEJ

OKRES NATUALISTYCZNY –PRESOKRATEJSKI (VII-V wiek p.n.e.)

Okres presokratejski z tym okresem wiąże się zagadnienie źródeł filozofii. Twierdzi się, że powstała ona w wyniku dążenia do wiedzy. Było to efektem zadziwienia nad nieprzejrzystą naturą świata. O myśleniu filozoficznym mówiono, gdy ktoś spróbował podważyć mity religijne i obiegowe oraz powszechnie przyjmowane opinie. Głównym obiektem zainteresowań filozofów z tego okresu była przyroda. Ich odpowiedzi na to, co jest jej istotą sprowadzały się do stwierdzeń takich jak np. woda (wg Talesa), powietrze (wg Anaksymenesa), duch (wg Anaksymandra), ogień (wg Heraklita) czy też cztery żywioły (wg Empedoklesa). Heraklit zapoczątkował swoim stwierdzeniem, że "wszystko płynie" dynamizm. Parmenides stworzył pierwszą definicję bytu. Demokryt twierdził, że wszystko jest zbudowane z atomów (atomizm).

Tales z Miletu - jako pierwszy zadał najważniejsze filozoficzne pytania: „z czego jest wszystko?”, „co sprawia, że to, co istnieje, jest takie, a nie inne?”, „dlaczego to istnieje, a nie ginie?”. Jego odpowiedzią była woda. Uznał, iż wszystko jest z wody, dzięki wodzie powstaje i ginie, i dzięki wodzie jest również takie, a nie inne. Woda jest więc początkiem rzeczy, jest ich trwałą podporą, jest „rzeczą boską”.

Anaksymander z Miletu - Był uczniem Talesa. Zastanawiał się, czym jest rzecz, z której jest wszystko. Nazwał ją greckim słowem arche (łacińskie principium), co oznaczało praprzyczynę, zasadę, która łączy rzecz, źródło, początek. Anaksymander za taką arche uznał bezkres, grecki apeiron. Świat według niego powstaje w taki sposób, iż oddzielają się od siebie przeciwieństwa.

Heraklit z Efezu - Żył na przełomie VI i V wieku. Uważał, iż problemem dla filozofa nie powinna być sama rzecz, ale jej ruch. Jedyną rzeczą bowiem, która jest w świecie niezmienna, jest to, że wszystko się stale zmienia. Jego słynne zdanie Pantha rei głosi, że wszystko płynie, stale się zmieniając. Skąd się biorą w świecie zmiany? Ich przyczyną jest walka przeciwieństw. Heraklit mawiał: „wojna jest matką wszystkich rzeczy i wszystkich królową.” W przeciwieństwach szukał harmonii, mawiając: „konflikt rodzi harmonię, wojna jest pokojem.” Za zasadę, która najlepiej wyraża ciągły ruch i walkę przeciwieństw, uznał ogień.

Ksenofanes - Żył w VI wiek p.n.e. Krytykował antropologiczne spojrzenie na bogów. Uznawał istnienie boga, żyjącego poza kosmosem i poza ziemią, boga ponad innymi. Za zasadę istnienia wszelkich rzeczy uznał ziemię.

Pitagoreizm - Pitagoreizm rozwijał się w VI i V wieku p.n.e. Rozwój tego nurtu wiązał się z poszukiwaniem nowej formy religijności, która pozwoliłaby żyć lepiej. Początek ruchu wiąże się z wyspą Samos, gdzie w 530 roku p.n.e. urodził się .

Pitagoras - założył słynną szkołę, której celem nie było głoszenie nauk filozoficznych, lecz nauka dobrego przeżywania swojego życia. Pitagoras uważał, że do rozwoju i dobrego życia niezbędna jest wiedza, nauka, która daje ludzkiej duszy doskonałość. Szkoła pitagorejska za arche, praprzyczynę, uznała liczbę. Liczba jest syntezą tego, co skończone i nieskończone, doskonałe i niedoskonałe, ograniczone i nieograniczone. Liczba zawiera więc wszystko, co tworzy rzeczywistość. Ważna jest również muzyka, która doprowadza duszę na wyższy poziom, oczyszcza ze złych wpływów.

Do ideałów pitagorejskiego życia należą:

• metempsychoza, czyli wędrówka dusz. Karą za grzechy jest zesłanie duszy człowieka w ciało. Oczyszczenie polega na oswobodzeniu duszy z ciała, a drogą do tego jest nauka.

• Życie kontemplacyjne, tzw. bios teoretikos. Polega ono na przyglądaniu się rzeczom poprzez umysł.

ELEACI
Założycielem tej szkoły był Parmenides z Elei. Uważał on, że istnieją trzy drogi szukania praprzyczyny:

1. droga prawdy absolutnej; jest to droga logosu, rozumienia i rozumowej argumentacji. Zakłada, iż byt jest i musi koniecznie być, a niebytu nie ma. Jest to tzw. zasada niesprzeczności. Ponadto, byt jest koniecznym warunkiem do wszelkiego poznania – jeśli coś jest, to może być poznane. Byt jest tym, co realnie istnieje.

2. droga złudnych mniemań (absolutnego fałszu); jest to droga zmysłów – to, co widzimy, uznajemy za prawdziwe.

3. droga mniemania możliwego do przyjęcia; usprawiedliwia istnienie zjawisk, odnosząc je do bytu.

Innymi filozofami tworzącymi w szkole eleatów byli Zenon z Elei oraz Melissos z Samos.

SZKOŁA ELEKTRYCZNA - Dokonano w niej syntezy poglądów Parmenidesa z teorią potwierdzającą ruch. W szkole tej tworzyli: Empodokles z Agrygentu oraz Anaksagoraz z Kladzomen.

ATOMIŚCI - Twórcą tej szkoły był Leucyp, uczeń Demokryta z Abdery. Według ich myśli świat zbudowany jest z atomów. Są one zgodne z eleackim pojęciem bytu – atomy nie powstają i nie giną, nie różnią się także od siebie jakościowo. Atomy są również niepodzielne. Są w wiecznym ruchu, a ruch nie ma swej zewnętrznej przyczyny.

OKRES HUMANISTYCZNY – KLASYCZNY

Rozpoczęli go sofiści tacy jak Protagoras czt Gorgiasz. Skierowali oni swą uwagę na człowieka i byli prekursorami wszelkiego relatywizmu. W tym okresie żyli jedni z najwybitniejszych filozofów czyli: Sokrates, Platon oraz Arystoteles. Sokrates stał się dla przyszłych pokoleń ideałem filozofa. Platon podzielił rzeczywistość na świat zmysłowy (zmienny, przemijający) oraz świat idei (wieczny, niezmienny). Wprowadził przez to tzw. pluralizm. Rozpoczął problem sposobu istnienia. Twierdził, że nie wszystko musi być takie jak nam się wydaje. Arystoteles natomiast stworzył logikę, dał światu wizję niepodważalną do czasów Kopernika oraz ugruntował metafizykę.

SOFIŚCI - Nazwa grupy pochodzi od greckiego słowa sofos, które oznacza „zręczny, mądry, chytry”. Sofista oznacza człowieka, który osłabia prawdę, umacnia fałsz, bo ma w tym realny interes. Dla Sokratesa sofistyka była pozorną mądrością, uprawianą z miłości do zysku. Sofiści za swoje nauki pobierali pieniądze (co krytykował ich przeciwnik, Sokrates). Nowością wprowadzoną przez sofistów była metoda naukowa, polegająca na połączeniu wiedzy teoretycznej i doświadczenia życiowego, co miało prowadzić do ogólnych wniosków. Kładli nacisk na praktyczne umiejętności, stad też filozofia musiała być nauką praktyczną.

Używali pojęcia arete, czyli cnoty, rozumianej jako umiejętność dobrego przeżycia, usprawnienie do czynienie dobra. Postępowanie cnotliwe dawało ludziom szczęście. Z początku cnota dostępna była tylko dla nielicznych, cnotliwym należało się urodzić (cnota przynależała do stanu arystokratycznego). Sofiści uznali jednak, że z cnotą nie trzeba się urodzić, ale trzeba się jej nauczyć. Stąd więc życie cnotliwe jest dostępne dla każdego, kto tylko chce z niego skorzystać.

Nurt myśli sofistycznej dzieli się na trzy podgrupy:

1. tzw. wielcy sofiści pierwszego pokolenia – Protagoras z Abdery, Gorgiasz, Hippiasz;

2. tzw. eryści – drugie pokolenie sofistów, akcentujące stronę formalną, filozofia dla nich jest jałową walką słowną; np. Trazymach;

3. tzw. sofiści-politycy – wykorzystujący retorykę tylko do rządzenia.

Najbardziej znanym sofistą był Protagoras z Abdery (ok. 487-420 r. p.n.e.), który stworzył pojęcie tzw. homo mensura – „człowiek jest miarą wszystkich rzeczy - istniejących, że istnieją, a nieistniejących, że nie istnieją.” Jego poglądy zbliżały się więc w stronę relatywizmu, uważał, że o tym, czy coś jest dobre czy złe decyduje człowiek, wartości moralne nie są dane z góry. Protagoras był agnostykiem – gdy ktoś spytał się go, czy wierzy w greckich bogów, odpowiedział: „Sprawa jest trudna, a życie ludzkie krótkie.” Wymyślił również metodę dyskusji, która nie zbliżała do prawdy, lecz przekonywała do własnych poglądów (tzw. antylogia). Cnota była dla niego zdolnością kierowania sprawami publicznymi.

Kolejny znany sofista, Gorgiasz, uważał, że:

1. nic nie istnieje,

2. gdyby nawet istniało, to byłoby nierozpoznawalne,

3. gdyby nawet było rozpoznawalne, to byłoby niewyrażalne.

Jego zdaniem rozum przydaje się tylko do rozważania konkretnych faktów, a słowo, które nie łączy się z rzeczywistością, jest samo w sobie wartością.

SOKRATES - Sokrates (470-399 r. p.n.e) jest bardzo ciekawym filozofem, niezwykle tajemniczą postacią. Mieszkał w Atenach w czasach sofistów, z którymi wdał się w ostry konflikt. Słynął z legendarnej siły i brzydoty – był gruby, miał wyłupiaste oczy i zadarty nos. Był hoplitą (czyli ciężkozbrojnym żołnierzem). Mimo swojego wyglądu zewnętrznego stworzył podwaliny filozofii greckiej. Za swojego życia nie wydał żadnych pism, jego poglądy znamy z pism jego ucznia, Platona, który swojego mistrza uczynił bohaterem wielu swoich dialogów.

Sokrates – w odróżnieniu od sofistów – uważał, że wartości moralne nie są relatywne, ale zakorzenione w duszy człowieka. Głosił ideał życia cnotliwego. Jest to takie życie, w którym człowiek dba o swoją duszę. Cnota udoskonala człowieka, czyni go lepszym. Pozwala duszy być dobrą. Elementami życia cnotliwego są: eukreteja – czyli panowanie nad sobą, wolność wewnętrzna; autorkeja – czyli autonomia cnoty; eudajmonizm – czyli szczęście jako cel i motyw dobrych uczynków.

Sokrates zasłynął z tego, że nie podawał ludziom (jak sofiści) gotowych prawd w formie nauk za opłatą, ale próbował skłonić ich do myślenia. Udawał osobę, która nic nie wie, i w trakcie rozmowy zmuszał rozmówcę, by ten dostrzegł słabości w swoim rozumowaniu. Zmuszał więc napotkanych przez siebie ludzi, aby używali rozumu. Taki sposób podstępnego ukazywania słabości ludzkiego rozumowania nazywamy sokratyczną ironią. Z tym aspektem filozofii Sokratesa związane są dwa hasła, które przypisuje się jemu: „Wiem, że nic nie wiem”, „Poznaj samego siebie”.

W 399 r. został oskrażony o „wprowadzanie nowych bogów” i „zwodzenie młodzieży na manowce” i skazany na karę śmierci. Aby uniknąć pohańbienia, popełnił samobójstwo, wypijając truciznę.

OKRES WIELKICH SYNTEZ

PLATON - Platon zasłynął z koncepcji tzw. idei. Są to rzeczy, których nie można sobie wyobrazić i zidentyfikować przy bezpośrednim poznaniu, ale mimo to i tak istnieją. Istnieją one w ponad światem zmysłowym, są formami, przyczyną świata. Są: niematerialne, niezmienne, są bytami oraz są poznawane poprzez duszę. Skoro więc ludzka dusza potrafi poznać rzeczy ponadzmysłowe, sama musi być czymś ponadzmysłowym i musi mieć podobną do nich naturę.

Idee w świecie obecne są na cztery sposoby:

• naśladownictwo (mimezis) – byt zmysłowy upodobnia się do idei, idea jest wzorem, który należy naśladować,

• partycypacja (meteksis) – rzecz zmysłowa uczestniczy w świecie idei,

• wspólnota – idea ma części wspólne z rzeczami materialnymi,

• obecność (paruzja) – idea tłumaczy rzecz materialną, bo jest w niej obecna.

Dwie najwyższe platońskie zasady to tzw. jednia i diada. Jednia to jedna przyczyna, która zawiera w sobie wszystkie inne, jest najdoskonalsza i absolutna w swej jedności. Diada jest natomiast przyczyną wielości w świecie, rozbicia i fragmentaryzacji.

Świat skonstruowany jest więc w następującą hierarchię bytów:

• Na samej górze: najwyższe zasady – jednia i diada

• Idee

• Byty materialne

• Dusze

• Świat zmysłowy

Platon był także autorem koncepcji Demiurga, czyli boga-rzemieślnika. Idea sama z siebie nie może się powielać w świecie zmysłowym, materialnym. Stąd też powstała koncepcja Demiurga – rzemieślnika, który widzi idee w świecie i na ich podstawie tworzy z gliny, materii, ciała, będące odbiciami idei. Do ciał ludzkich dołącza również dusze. To on powoduje ginięcie i powstanie bytów.

Ważne miejsce w filozofii Platona zajmuje teoria państwa idealnego. Państwo ma się zająć obywatelem jako rozumną duszą. Ma pokazywać obywatelowi, jak ten ma się rozwijać i dochodzić do idei, co daje każdemu prawdziwe szczęście.

Społeczeństwo dzieli się na trzy grupy, którym odpowiadają trzy części duszy i trzy cnoty:

1. Mędrcy (filozofowie) – grupa najmniej liczna, kierująca się rozumem i najlepiej rządząca, są starannie wychowani, nauczeni taktyki wojennej, ekonomii, są przygotowani do zjednoczenia z ideami, rządzą najlepiej, bowiem wcale nie chcą rządzić – czynią to tylko z poczucia obowiązku. Ich cnota jest mądrość, a odpowiadająca im część duszy to część rozumna.

2. Żołnierze – utrzymują wewnętrzny porządek w państwie, bronią państwa i jego granic, są biegli w sztuce wojennej, nie mogą mieć rodzin, nie mają nic własnego – wszystko jest dla nich wspólne, bo otrzymują to od państwa. Ich cnota jest męstwo, a odpowiadająca im część duszy to część gniewliwa.

3. Robotnicy – mogą dojść do doskonałości tylko wtedy, gdy będą się kierować umiarkowaniem, wytwarzają dobra materialne, mają rodziny i własność. Ich cnotą jest więc umiarkowanie, a odpowiadająca im część duszy to część pożądliwa.

Każde nowonarodzone dziecko ocenia się, a następnie przeznacza do jednej z tych grup. Fundamentem działania państwa jest sprawiedliwość. Jest to cnota, która dotyczy relacji z innymi ludźmi. Jest to oddanie innemu tego, co mu się należy.

Platon był założycielem słynnej Akademii, nazwanej później Akademią Platońską. Jest autorem licznych dialogów, których bohaterowie rozmawiają na tematy filozoficzne. Najbardziej znane dialogi Platona to Faidros, Uczta, Państwo. Innym znanym dziełem Platona jest słynna Obrona Sokratesa.

ARYSTOTELES - Arystoteles urodził się w roku 49 olimpiady, czyli w 384 bądź 383 roku p.n.e w Stagirze w Grecji. Jego ojciec był nadwornym lekarzem Filipa Macedońskiego, a sam Arystoteles wychowawcą Aleksandra Wielkiego. Mając 18 lat wstąpił do platońskiej Akademii, gdzie pozostał przez 20 lat, aż do śmierci Platona. W 336 roku założył szkołę, zwaną likeją. Umarł w 323 roku. Arystoteles był pierwszym prawdziwym naukowcem, interesował się wszystkim i stworzył podwaliny nauki europejskiej.

Jego pisma dzielimy na:

• Ezoteryczne – przeznaczone do użytku wewnętrznego, w likejonie. Większość się nie zachowała.

• Egzoteryczne – publikowane i przeznaczone dla szerokiego grona odbiorców. To dialogi, traktaty logiczne.

Arystoteles podzielił nauki ze względu na rodzaj poznania na:

• obejmujące poznanie teoretyczne – ich celem jest poznanie dla poznania, prawda. Są to nauki przyrodnicze, matematyka, filozofia.

• Poznanie praktyczne – celem jest dobre postępowanie. Etyka, polityka.

• Poznanie wytwórcze – celem jest wytwarzanie. Retoryka; poetyka; sztuka.

Arystoteles stworzył także koncepcję duszy. Dusza jest formą, która ożywia ciało i je porusza. Jest formą substancjalną ciała. Wyróżnił trzy rodzaje duszy:

• wegetatywna (roślinna) rozmnaża się, odżywia i wzrasta.

• zmysłowa (zwierzęca) posiada poznanie zmysłowe, rozmnaża się, odżywia i wzrasta.

• rozumna (ludzka) potrafi to wszystko, co dusza wegetatywna i zmysłowa, ma również intelekt.

Dusza nie może istnieć bez ciała, ale po śmierci nie ginie. Jest w niej bowiem element sfery ponadksiężycowej, jest więc nieśmiertelna.

Arystoteles stworzył podwaliny etyki. Jej celem jest ustalenie celu dążeń człowieka, bowiem każdy dąży do szczęścia. Szczęścia nie dają przyjemności zmysłowe, bowiem są chwilowe. Przyjemność czyni człowieka podobnym do niewolnika. Szczęścia nie dają też zaszczyty, bowiem są niezależne od człowieka. Prawdziwe dobro i szczęście polega na czynieniu tego, co jest właściwe ludzkiej naturze – czyli na rozumnym działaniu. Dla człowieka niezbędne są dobra wieczne – cnota i kontemplacja sfery zmysłowej. Droga do osiągnięcia szczęścia to metafizyka.

Jeśli chodzi o teorię państwa, Arysoteles stwierdził, że człowiek jest istotą społeczną ze swej natury. Ma określone potrzeby, których nie potrafi sam zaspokoić. Podstawowe potrzeby człowieka zaspokaja rodzina – złożona z matki, ojca, dziecka i niewolnika (uzasadnienie niewolnictwa – niewolnik to człowiek, który nie potrafi używać rozumu, stad trzeba nim kierować). Na wyższym poziomie potrzeby człowieka zaspokaja wioska, a potrzebę bezpieczeństwa i handlu wymiennego zaspokaja państwo – civitas.

Rodzaje ustrojów według Arystotelesa to:

• Monarchia – rządzi jedna osoba. To najlepszy ustrój – bo choć łatwo przemienia się w tyranię, to jej skutki dotyczą niewielkiej grupy ludzi, monarcha dba o swoje dobro – czyli o całe państwo, łatwo jest też obalić złego monarchę.

• Arystokracja – rządzi grupa społeczna, wybrana ze względu na ich cnotę. Jej zwyrodnieniem jest oligarchia.

• Politeia – rządzą wszyscy. W postaci zwyrodniałej to demokracja. Według Arystotelesa nie jest ważne, jaki ustrój istnieje w państwie, o ile rządzący kierują się cnotą – dbają o dobro wspólne oraz o dobro każdego człowieka.

OKRES SZKÓŁ HELLENISTYCZNYCH (III wiek p.n.e - V wiek n.e.)

Za jego początek uważa się śmierć Stagiryty. Ten okres to okres powstania do dziś żywych koncepcji takich jak: epikureizm (Epikur), stoicyzm. Sceptycy starożytni dali też wtedy początek wszelkim nurtom sceptycznym.

STOICYZM- Szkoła stoicka została założona w Atenach przez Zenona z Kition. Upada około II wieku n.e.

Najwybitniejsi stoicy to:

• okres 1 – Zenon z Kition (III w. p.n.e.), Chryzyp (II w. p.n.e.);

• okres 2 – tzw. stoicyzm pośredni – Panaitios z Rodos, Poseidinios (II/I w. p.n.e.);

• okres 3 – stoicyzm rzymski – Seneka (I w. n.e.), Epiktet (I/II w. n.e.), Marek Aureliusz (II w. po Ch.).

Stoicy głosili materializm - uważali, że wszystko, co istnieje, jest materią. Nie istnieje świat pozazmysłowy. Dusza ludzka jest zmysłowa, a przez to śmiertelna. Cała etyka winna się więc skupiać na dobrym przeżywaniu swojego życia. „Bytem jest jedynie to, co działa i podlega działaniu.”

Efektem takiego podejścia jest pogląd na temat bogów – jeśli istnieją, to są bytami materialnymi, bowiem wszystko, co istnieje, musi być materialne. Pojęcia są tylko nazwami, nie istnieją idee, nie ma niematerialnych odpowiedników pojęć. (to tzw. nominalizm)

Świat jest jednym bytem, a wszystko, co istnieje, jest materią. Świat jest rządzony celowo, sam zarządza sobą i się wewnętrznie rozwija. Świat jest więc jednym, żyjącym organizmem. Jest bogiem, który żyje w świecie i jest w nim obecny. Cały świat żyje dzięki tzw. pneumie, czyli duszy świata.

Jeśli chodzi o etykę, stoicy przejęli arystotelesowskie pojęcie szczęścia jako celu ludzkiego życia. Nie da się tego celu osiągnąć, gdy człowiek jest zależny od tego, co wobec niego zewnętrzne. To, co nie zależy od człowieka, nie może być przez niego opanowane. Należy się więc od tego uniezależnić. Z tych poglądów wynikało hasło: „Nie można panować nad światem, należy więc panować nad sobą.” Panowanie nad sobą można osiągnąć dzięki cnocie, czyli życiu zgodnie z boską naturą świata.

Jeden ze słynniejszych stoików, Seneka, był wychowawcą Nerona, autorem licznych tragedii i traktatów etycznych. W swych Dialogach prezentował typowy dla stoicyzmu ideał mędrca, kierującego swym gniewem, pożądliwościami, pogodnego, spokojnego oraz korzystającego obficie z dobrodziejstw kultury i sztuki.

Kolejnym znanym przedstawicielem tego nurtu filozofii był Marek Aureliusz, nazywany „filozofem na tronie”, z racji bycia rzymskim cesarzem. Zafascynowany stoicką myślą oraz greckimi systemami racjonalistycznymi. Marek Aureliusz głosił idee sprawiedliwości, humanitaryzmu. Dla osiągnięcia szczęścia miało człowiekowi wystarczyć życie w zgodzie z naturą oraz rozumność. Dobrem człowieka było tylko to, co bezpośrednio od niego zależało – wstrzemięźliwość, szczerość, odwaga, sprawiedliwość.

EPIKUREIZM - Epikurejczycy to tzw. filozofowie ogrodów (ponieważ szkoła założona została poza Atenami, w ogrodzie). Szkoła została założona przez Epikura (stąd nazwa) w III w. p.n.e., dotrwała do II w. n.e. Słynni epikurejczycy to: Epikur, Horacy, Lukrecjusz.

Od atomistów epikurejczycy zaczerpnęli materializm. Świat jest dla nich zbiorem zorganizowanych atomów. Świat nie musi mieć żadnej zewnętrznej przyczyny, atomy bowiem same z siebie działają we właściwy sposób. Etykę epikurejczycy opierali na życiu zgodnym z naturą. Szczęście człowiekowi daje kontakt z naturą. Człowieka mogą unieszczęśliwić cztery rzeczy: niemożność bycia szczęśliwym, cierpienie, śmierć i bogowie. Szczęście można zdobyć, gdy człowiek żyje rozumnie. Każdy ma prawo do szczęścia. Szczęście natomiast jest doznawaniem przyjemności. Drogami do szczęścia są: brak cierpienia, radość z życia (słynne: carpe diem – chwytaj dzień, żyj chwilą), spokój ducha i dobra zewnętrzne.

SCEPTYCYZM - Twórcą szkoły był Pirron.

Cztery kluczowe tezy Pirrona to:

• Poznanie ludzkie nie jest możliwe, a jeśli jest możliwe, to nie jest pewne

• Nie znamy własności rzeczy

• Musimy powstrzymać się od sądów o rzeczach

• Wydawanie sadów nie daje człowiekowi szczęścia

ELEKTRYZM - Ten nurt filozoficzny zebrał wszystkie inne dotychczasowe poglądy i próbował je połączyć. W każdym z nich miało być bowiem ziarno prawdy. Najważniejszym eklektykiem był Cyceron (Marcus Tulius Ciceron). Cyceron słynie z napisania wielu mów sądowych i politycznych, nacechowanych erudycją, polotem i dowcipem. Jako eklektyk, Cyceron kształtował swoje poglądy w oparciu o wiele szkół filozoficznych.

CYNIZM - To kolejna grecka szkoła filozoficzna, powstała na przełomie V i IV w. p.n.e., a działająca do IV w. n.e. Do głównych tez należało głoszenie cnoty jako życia zgodnego z naturą oraz głoszenie ideału mędrca jako człowieka kierującego się w działaniu tylko rozumem. Reprezentantem szkoły był Diogenes, nazywany filozofem z beczki (bowiem na dowód, iż rzeczy doczesne nie dają szczęścia, zamieszkał w beczce).

OKRES RELIGIJNY:

Neoplatonizm - Po zburzeniu Aten centrum rozwoju filozofii stała się Aleksandria. Około 300 roku powstała tam biblioteka założona przez Ptolomeusza. Następca Ptolomeusza, Ptolomeusz II, założył w Aleksandrii muzejon. Aleksandria stała się centrum handlu i ośrodkiem kulturalnym. W tamtym czasie w Aleksandrii działał Filon z Aleksandrii. Połączył on pojęcie najwyższego Absolutu – Jednego – z Bogiem Starego Testamentu. Najważniejszym neoplatończykiem był Plotyn. Stworzył on koncepcję Jedni. Jednia było tożsama dla Plotyna z bogiem. Jest ponad bytami, jest wyższa od innych bytów, jest pełnią. Przewyższa wszystko swą mocą, ma charakter mistyczny. Jednia przyciąga również wszystkie inne byty do siebie.

PRADY FILOZOFICZNE STAROŻYTNYCH:

STOICYZM

Jest to kierunek filozoficzny zapoczątkowany w III wieku p.n.e. w Atenach. Zapoczątkował go Zenon z Kition, lecz do ostatecznej formy został doprowadzony przez Chryzypa. Kontynuowany był przez całą starożytność. Stoicyzm miał znaczny wpływ na rozwój chrześcijaństwa. Oddziaływał też na myśl średniowiecza. Etyka stoicka opiera się na zasadzie osiągania szczęścia przez wewnętrzną dyscyplinę moralną, sumienne spełnianie obowiązków, które spadają na nas naturalną koleją rzeczy oraz utrzymywanie stanu spokojnego szczęścia niezależnie od zewnętrznych warunków.
Nazwa stoicyzm pochodzi od greckiego słowa stoa co oznacza portyk (rodzaj krytego miejsca spotkań i spacerów). Pierwsi stoicy spotykali się i prowadzili dyskusje w budynku zwanym stoa kolorowa. Nauczał tam Zenon z Kiton.

Stoicy rozróżniali trzy podstawowe działy filozofii:

1. teoria poznania (logika),

2. teoria bytu (fizyka)

3. teoria moralności i życia (etyka).

Podstawową zasadą stoików w teorii bytu było przyjmowanie, że wszystko co istnieje to materia. Materia ta ma charakter ciągły i składa się z mieszaniny trzech żywiołów.
Stoicy nazywali logiką właściwie całą teorie poznania i teorię języka. W logice zaadaptowali do swego systemu dokonania Arystotelesa. Dali początek rachunkowi zdań. Były do podstawy nowej dyscypliny zwanej dziś logiką formalną. Zaczęli oni badać język naturalny. Tworzyli podstawy do gramatyki, etymologi i semantyki. Etyka stoicka wywodzi się z teorii bytu. Według stoików światem rządzi pneuma, która jest wszechmocna i dąży do swojego celu za wszelką cenę - nie ma więc sensu się jej przeciwstawiać. Jest to możliwe, ale tylko na krótką metę i nie jest w stanie zmienić ogólnego biegu wydarzeń. Przeciwstawienie się ma opłakane skutki dla osoby, która chcę to zrobić. Jedynym wyjściem jest więc zaakceptowanie praw natury. Przystosowanie się do nich wymaga osiągnięcia stanu cnoty. Cnotą było dla nich zrozumienie praw natury (na poziomie przede wszystkim emocjonalnym). Stoicka cnota jest równoważna dobru i szczęściu. Nie istniały dla nich dobre i złe zdarzenia - wszystko było zdarzeniami naturalnymi. Zadaniem cnoty było trzymanie na wodzy "złych popędów" i zwalczanie ich. Za prawdziwie cnotliwą osobę uznawano człowieka, któremu udało się osiągnąć stan całkowitej obojętności do świata - czyli takiego, który nie pragnie niczego i niczego się nie lęka. Stoicy nazywali ten stan apatią.

Przedstawiciele stoicyzmu

Stara szkoła Zenon z Kiton Apollofanes Diogenes z Babilonu Chryzyp z Soloj Bazylides Krinis	Średnia szkoła Panajtios z Rodos Hekaton z Rodos Antypater z Tyru Posejdonios z Apamei Asklepiodotos	Neostoicyzm Seneka Młodszy Muzoniusz Rufus Epiktet Marek Aureliusz Hierokles

EPIKUREIZM

Jest to kierunek filozoficzny zapoczątkowany przez Epikura. Epikurejczycy uważali, że podstawowym zagadnieniem filozoficznym jest szczęście. Upatrywali je w przyjemności.
Za początek epikureizmu uważa się założenie przez niego około IV wieku p.n.e. szkoły filozoficznej w Atenach. Nurt ten przekształcił się ze szkoły filozoficzne w elitarną sektę, która przyjmowała w swoje szeregi jedynie wybranych, zdrowych młodzieńców z zamożnych rodzin. Epikureizm konkurował ze stoicyzmem. W czasach rozwoju chrześcijaństwa epikureizm oraz sam Epikur został wyklęty jako siejący zgorszenie moralne i ateizm. Kluczowe pytanie tego nurtu brzmiało: jak osiągnąć szczęście w życiu doczesnym? Były to głównie systemy etyczne. Inne rozważania filozoficzne były mniej ważne. Służyły przede wszystkim do uzasadniania swoich poglądów na temat: jak żyć, żeby być szczęśliwym. Epikur bardzo oryginalnie definiował pojęcie śmierci. Twierdził, że nie należy się jej bać, bo dopóki jesteśmy, nie ma śmierci, a gdy ona przychodzi, nie ma nas.
Epikureizm zakładał, że dobro równa się przyjemności. Dlatego życie szczęśliwe to życie, w którym przyjemności jest więcej niż cierpienia. Jednak twierdzono, że zanim skorzysta się z jakiejś przyjemności należy rozważyć czy ewentualne cierpienie (związane z osiągnięciem przyjemności) nie będzie większe niż przyjemność. Epikur w tym celu stworzył teorie różnych rodzajów przyjemności. Za najbardziej wartościowe uznał te, których osiagnięcie nie wymaga wysiłku i nie niosą ze sobą przykrych konsekwencji (np. radość samego życia).

Dzielił też potrzeby na różne rodzaje:

1. fizyczne wynikające z konieczności utrzymania życia

2. fizyczne nie wynikające z konieczności utrzymania życia

3. duchowe

Przedstawiciele epikureizmu:

1. Epikur

2. Metrodoros z Lampsaku

3. Kolotes z Lampsaku

4. Apelles

5. Neokles

6. Herodot

7. Lukrecjusz

Podział przyjemności wg Epikura (od najlepszych do najbardziej podejrzanych o przykre konsekwencje):

1. radość samego życia

2. inne przyjemności bierne (nie wymagające świadomego wysiłku)

3. przyjemności czynne (dzielone na duchowe i fizyczne)

CYNIZM

Szkoła filozoficzna głosząca w etyce ideał cnoty jako życia zgodnego z naturą, ideą mędrca kierującego się tylko rozumem nie uznającego żadnych ogólne obowiązujących wartości, norm, praw i autorytetów.

Filozofia cynicka to poglądy, które powstały w V wieku p.n.e. Starożytni cynicy wywodzą swe poglądy od Sokratesa. Pierwszym cynikiem był jego uczeń - Antystenes z Aten. Cyników nazywano psami. Wzięło się to ze zwyczaju publicznego załatwiania wielu potrzeb (np. fizjologicznych).
Cynicy odrzucali rozważanie zagadnień z teorii bytu i teorii poznania. Koncentrowali się wyłącznie na etyce. Istotna była tylko cnota. Wszystko inne było obojętne. Prowadziło to do wniosku, że wszystko inne jest niepotrzebne, tylko cnota starcza do pełni szczęścia. Aby osiągnąć stan cnoty trzeba zobojętnić się na wszystko inne. Obojętność była rozumiana jako rodzaj całkowitej abnegacji swoich potrzeb (np. bogaci cynicy rozdawali swój majątek). Żywili się czym popadnie, pili zimną wodę, mieszkali w przypadkowych schronieniach. Posiadali chiton (kij) oraz torbę na drobne przedmioty. Poza tym obojętność polegała na oderwaniu się i lekceważeniu tradycji, obyczajów i struktur społecznych. Cynicy głosili, że nie ma czegoś takie jak społeczeństwo. Twierdzili, że są tylko indywidualni ludzie.

Przedstawiciele cynizmu:

Antystenes
Diogenes z Synopy
Krates z Teb
Demetrios
Menader Cynik

Epikureizm - jest tworem Epikura(przełom III i II w. p.n.e.); uważał on, że celem człowieka jest szczęście, które utożsamiali z przyjemnością, przeciwstawił je nieszczęściu, powstającemu w wyniku doznawania cierpienia; wiedząc, że życie jest krótkie, Epikur uważał, że należy z niego korzystać, póki trwa (carpe diem); drogą do szczęścia, a raczej środkami do jego osiągnięcia, stanowiły cnota i rozum; Epikur nie negował istnienia bogów, ale twierdził, że nie mogą one w żaden sposób ingerować w życie ludzi, tak więc człowiek uwolniony od przesądów religijnych, powinien realizować swe szczęście na ziemi prowadząc życie mądre, sprawiedliwe i cnotliwe, to przyczyniało się do szczęścia ogółu; wszystko więc opierało się na używaniu życia i koncentracji na dobrach doczesnych, ale ważny również umiar, gdyż zbyt usilne uganianie się za przyjemnością może jednak wywołać cierpienie.

Stoicyzm - za najwyższe szczęście uznaje cnotę oraz wolność i niezależność (dlatego izolacja, żeby inni nie mieli na nas wpływu) także od pragnień i emocji; ponieważ człowiek nie ma wpływu na wiele zjawisk zewnętrznych, powinien się od nich uniezależnić przez ścisłe panowanie nad sobą i swoimi uczuciami oraz nie kierować się w życiu uczuciami, tylko rozumem; dobra doczesne nie dają szczęścia, dlatego człowiek nie powinien się do nich przywiązywać;

Sceptycyzm - doktryna filozoficzna polegająca na ograniczeniu się do obserwowaniu i powstrzymywaniu się od oceniania i wypowiadania się; w antyku polega głównie na wątpieniu w rzeczywistość świata zewnętrznego przy jednoczesnej wierze w świat duchowy i istnienie Boga; jest też sceptycyzm nowożytny, polegający na wierze tylko w rzeczywistość zmysłową i jednoczesnej niewierze w Boga;

KRÓTKI INFORMATOR O NAJWAŻNIEJSZYCH SZKOŁACH FILOZOFICZNYCH:

• SOFIŚCI – Program: Nauka przekonywania innych; nie ma prawd absolutnych, wszystko można udowodnić za pomocą sztuki wymowy.

• PLATONICY – Program: Dyskusje o idealnej naturze bytu, a także o trudnej sztuce życia, mądrość źródłem dobra i piękna.

• ARYSTOTELICY – Program: Podczas przechadzek dyskutuje o zasadach świata (wszystko składa się z formy i materii, pierwsza przyczyna – którą można określić jako Rozum lub Boga – jest poruszycielem bytu, dusza jest formą dla ciała), o sposobie logicznego myślenia i mówienia, o sztuce i literaturze.

• STOICY – Program: Nauka praktycznej sztuki życia (zarówno w szczęściu, jak i w nieszczęściu trzeba zachować spokój)

• EPIKUREJCZYCY – Program: Jak żyć, by stale odczuwać przyjemność, która jednak polega bardziej na unikaniu bólu niż na jej aktywnym poszukiwaniu.

• CYNICY – Program: Nauka życia zgodnego z naturą, pogarda dla dóbr materialnych, drwina z autorytetów. Uwaga, nazwę szkole nadali złośliwcy, określając nauki tam udzielane mianem „psiej filozofii”.

• SCEPTYCY – Program: Nauka sztuki wątpienia (stąd nazwa szkoły gr skeptikos = wątpiący), prawda jest bowiem niedostępna dla człowieka.