Reformacja w dobie renesansu.

Reformacja to jedno z najważniejszych wydarzeń w dziejach Europy. Jej początki sięgają wieku XV, kiedy to instytucję Kościoła rzymskokatolickiego zaczęły trapić liczne problemy. Kryzys papiestwa nałożył się na konflikty społeczne owiązane z przemianami w gospodarce feudalnej. Brak zaufania do papiestwa zaowocował powstaniem ruchów, których celem była odnoga chrześcijaństwa. Charakterystyczne dla tych ruchów jest, że postulaty reformy chrześcijaństwa szły w parze z żądaniami o charakterze społecznym i gospodarczym.
Jeszcze w wieku XV doszło do ostrego konfliktu na tym samym podłożu, które w wieku XVI wyda reformację. Miejscem konfliktu były Czechy, gdzie Jan Hus, przywódca ruchu społecznego nazwanego później husytyzmem, proponował sekularyzację dóbr kościelnych. Do tego dochodziły postulaty natury religijnej, takie jak udzielanie komunii świętej pod dwiema postaciami oraz wstrzymanie handlu odpustami.
Za inspiratora reformacji uznaje się Marcina Lutra. W roku 1517 ogłosił on swoje słynne 95 tez przeciwko odpustom. Występując \v sposób kategoryczny przeciw handlowi odpustami, Luter uderzał w samodzielność finansową Kościoła. Z oczywistych względów krytyka napotkała gwałtowny sprzeciw papiestwa. Papież Leon X zareagował bardzo ostro. Luter nie przejął się tym zbytnio i ostentacyjnie spalił bullę papieską pod drzwiami kościoła w Wittemberdze. Początkowo Marcin Luter musiał się ukrywać na zamku w Wartburgu, gdzie powstał pierwszy przekład Nowego Testamentu na jeżyk niemiecki. Wydarzenie to uznaje się za przełomowe w dziejach kultury niemieckiej. Stosunkowo szybko okazało się, że poglądy Lutra podziela wiele osób. Jedną z najważniejszych był wybitny filolog Melanchton. To on pomógł Lutrowi opracować i wydać tzw. Przegląd wrześniowy, który ukazał się drukiem w 1522 r. On również jest autorem pierwszego wykładu doktryny luteranizmu zatytułowanego Loci communes.

Luteranizm zakłada, że jedynym źródłem zbawienia może być laska boża. Tym samym luteranie uważają, że człowiek jest istotą zbyt marną, by dobre uczynki mogły wpłynąć na jego życie pośmiertne. Jeśli chodzi o życie religijne, to najważniejszym założeniem luteranizmu i reformacji w ogóle jest stwierdzenie, że do odkrycia prawd wiary wystarczy samodzielna lektura Pisma Świętego. Tym samym Luter odrzucił tzw. Tradycję (czyli autorytet Kościoła) jako coś wtórnego w stosunku do Biblii. Idąc dalej, Luter odrzucił też kult świętych i kult obrazów oraz wprowadził komunię pod dwiema postaciami.

Drugim ważnym odłamem reformacji był i jest nadal kalwinizm. Nauka Jana Kalwina w wielu punktach jest zbieżna z poglądami Lutra. Wprowadza jednak istotną modyfikację, którą jest nauka o predestynacji. Według niej Bóg z góry przeznacza pewnych ludzi do zbawienia, innych zaś do potępienia. Nasze uczynki są zatem tylko konsekwencją tego wyroku i nie mogą już nic zmienić.
W Polsce najbardziej znanym zwolennikiem doktryny kalwińskiej był Mikołaj Rej. Myśl reformacyjną odnajdujemy przede wszystkim w tych dziełach Reja, które zawierają komentarze do tekstów biblijnych, a zatem w Postylli i Apocalypsis oraz w monumentalnym alegorycznym dramacie Kupiec. Z atmosferą fermentu religijnego związana jest również debiutancka Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem. Społeczeństwo przedstawione w tym utworze jest społeczeństwem skłóconym. Próba dialogu między reprezentantami trzech stanów przeradza się we wzajemne oskarżenia. Szlachta zajmuje się wiecznym sejmikowaniem, a spośród uczestniczących w sejmie „Dobra Pospolitej Rzeczy /Żądny tam nie ma na pieczy". Z kolei chłopi nie potrafią zbyt dobrze gospodarować.
Najostrzej jednak atakowany jest Pleban i to zarówno przez Wójta, jak i przez Pana. W utworze Reja reprezentanci Kościoła są nadmiernie przywiązani do dóbr doczesnych, ściąganych jako ofiary od wiernych, a co więcej, nie wywiązują się z obowiązków duszpasterskich: „Jutrznie, tej nigdy nie słychać, / Podobno musi zasypiać / Odśpiewa ją czasem sowa, /Bo więc księdzu ciąży głowa". W odróżnieniu do Reja, Jan Kochanowski nie uległ modzie na tzw. nowinki religijne — nigdy nie ogłosił się zwolennikiem reformacji, chociaż ślady krytycyzmu wobec Kościoła przetrwały zarówno w jego wierszach pisanych po polsku, jak i łacińskojęzycznych. Z pewnością miał na to wpływ pobyt Kochanowskiego w Królewcu.

(M. Hanczakowski, M. Kuziak, A. Zawadzki, B. Żynis, Epoki literackie, Bielsko-Biała 2001, s. 65-66.)