Rynek wewnętrzny Unii Europejskiej
Rynek wewnętrzny (Internal Market), będący jednocześnie jednolitym rynkiem (Single Market) jest zdefiniowany w Art. 7a Traktatu o utworzeniu Wspólnoty Europejskiej (według jednolitego tekstu z 1992 r.) jako obszar bez granic wewnętrznych, na którym zostaje zapewniony swobodny przepływ towarów, osób, usług i kapitału.
Rynek ten stanowi rdzeń pierwszego filaru Unii Europejskiej, obejmującego problematykę ekonomiczną i społeczną. Integracja europejska, która ewoluowała od wspólnego rynku i unii celnej (utworzonych na mocy Traktatu Rzymskiego z 1957 r. powołującego EWG), do rynku wewnętrznego (w wyniku Jednolitego Aktu Europejskiego z 1986 r.), została z biegiem czasu wzbogacona o Unię Gospodarczą i Walutową, a w jej ramach o wspólny pieniądz - euro (w rezultacie Traktatu z Maastricht z 1992 r.). Istnienie wspólnego pieniądza powinno zapewnić jeszcze lepsze funkcjonowanie rynku wewnętrznego w ramach strefy euro.
Rynek wewnętrzny Unii Europejskiej nie jest oczywiście zamierzeniem samym w sobie. Jego istotą jest osiąganie wielorakich celów służących społeczności europejskiej: zrównoważonego i trwałego rozwoju, uwzględniającego potrzeby środowiska naturalnego; wysokiego poziomu zatrudnienia oraz godziwej ochrony socjalnej; lepszych standardów życia i jego jakości oraz spójności gospodarczej i społecznej. Odpowiednio funkcjonujący rynek wewnętrzny bez granic ma wpływać na poprawę wyników gospodarczych państw członkowskich dzięki oddziaływaniu na rzecz lepszej alokacji czynników produkcji, umożliwieniu zwiększenia skali produkcji i osiągnięciu płynących z tego korzyści, zapewnieniu swobody konkurencji i stwarzaniu zachęt do inwestowania. Konsumenci dokonujący zakupów na rynku wewnętrznym są lepiej poinformowani oraz lepiej chronieni przed ewentualnymi niebezpieczeństwami wynikającymi z zakupu danego towaru czy usługi. System kontroli przestrzegania istniejących przepisów, został pomyślany tak, aby mógł skutecznie działać wewnątrz jednolitego rynku, a nie w momencie przekraczania granic narodowych przez towar.
U podstaw Jednolitego Aktu Europejskiego z 1986 r. legła Biała Księga Komisji Wspólnot Europejskich w sprawie utworzenia jednolitego rynku wewnętrznego z czerwca 1985 r. Nakreśliła ona strategię dojścia do tego rynku przed końcem 1992 r., poprzez przyjęcie 282 aktów prawnych. Jej generalnym założeniem był odwrót od "instytucjonalnej", szczegółowej harmonizacji prawa. Harmonizacja prawa w ramach jednolitego rynku miała być przede wszystkim "funkcjonalna", odwołując się do zasady "wzajemnego uznania". Tam, gdzie nie można było skorzystać z zasady wzajemnego uznania, zastosowano tzw. Nowe Podejście do Technicznej Harmonizacji i Normalizacji. Zgodnie z nim, Rada UE określa w formie dyrektyw tylko podstawowe, ogólnie sformułowane wymogi bezpieczeństwa i zdrowia, ochrony środowiska i konsumentów, natomiast szczegóły techniczne są zawarte w Normach Europejskich.
Rynek wewnętrzny Unii Europejskiej uzyskał, dzięki Jednolitemu Aktowi Europejskiemu, wymiar wspólnotowy, który został jeszcze bardziej wzmocniony w wyniku Traktatu z Maastricht z 1992 r. i Traktatu Amsterdamskiego z 1997 r. Zasadnicza większość decyzji podejmowanych przez Radę UE, dotyczących problematyki rynku wewnętrznego, zapada kwalifikowaną większością głosów. Odstępstwa od tej zasady dotyczą przede wszystkim polityki podatkowej, przepływu osób oraz interesów i praw pracowników.
Idea jednolitego rynku, bez wewnętrznych granic państwowych, opiera się na wysokim poziomie wzajemnego zaufania oraz na równoważności systemów regulacyjnych. Każde znaczące niepowodzenie w stosowaniu wspólnych zasad w jakiejkolwiek części jednolitego rynku stwarza zagrożenie dla reszty systemu i podważa jego integralność. Dlatego Komisja Europejska ma obowiązek bacznego czuwania nad przestrzeganiem reguł przez wszystkich uczestników rynku i została wyposażona w instrumenty kontrolno-represyjne wobec rządów państw członkowskich nie wykazujących odpowiedniego stopnia zdyscyplinowania. Ostateczną instancją w tym względzie jest Europejski Trybunał Sprawiedliwości
Zasady
Traktat o utworzeniu Wspólnoty Europejskiej (według tekstu z 1992 r.) określił podstawowe reguły gwarantujące osiągnięcie celów przyświecających stworzeniu rynku wewnętrznego. Wynikają one m.in. z następujących zapisów Traktatu:
Art. 6 zabrania dyskryminacji ze względów narodowościowych, zarówno pomiędzy państwami członkowskimi, jak i ich obywatelami;
Art. 8a zapewnia prawo obywateli do swobodnego poruszania się i osiedlania na całym terytorium Unii;
Art. 9-12 zawierają postanowienie o zniesieniu ceł oraz podatków mających równoważny do ceł skutek dla wymiany pomiędzy państwami członkowskimi;
Art. 30-36 zakazują stosowania restrykcji ilościowych i środków mających równoważny do nich skutek dla wzajemnego handlu towarami oraz określają warunki dla wyjątków;
Art. 37 zabrania jakichkolwiek form dyskryminacji ze strony monopoli państwowych;
Art. 48-51 ustanawiają zasady, które zapewniają swobodny przepływ pracowników; Art. 52-57 zapewniają osobom swobodę przenoszenia się i podejmowania działalności gospodarczej na własny rachunek, a Art. 58 gwarantuje to przedsiębiorcom;
Art. 59-66 zapewniają swobodę świadczenia usług;
Art. 73 b znosi restrykcje i zapewnia swobodę przepływu kapitału;
Art. 85-86 zabraniają przedsiębiorstwom zachowań sprzecznych ze swobodą konkurencji;
Art. 90 zapewnia, iż reguły konkurencji stosuje się w równej mierze do przedsiębiorstw publicznych jak i przedsiębiorstw, którym udzielono szczególnych lub wyłącznych uprawnień;
Art. 92 precyzuje warunki udzielania przez państwo pomocy swoim przedsiębiorstwom, mając na względzie ochronę integralności jednolitego rynku;
Art. 95 nakłada na państwa członkowskie obowiązek nie
Swobodny przepływ towarów
Pierwszą z tzw. czterech wolności stanowiących podstawę rynku wewnętrznego UE jest swobodny przepływ towarów. Na rynku nie ma granic, a więc i barier celnych. Wszystkie towary podlegają tym samym normom i wymogom certyfikacyjnym i powinny być obłożone takimi samymi podatkami. Osiągnięcie tak daleko posuniętej liberalizacji obrotów towarami pomiędzy państwami członkowskimi wymagało zniesienia wszelkich barier taryfowych oraz pozataryfowych - np. fiskalnych, jakościowych czy ilościowych. Zasada swobodnego przepływu towarów dotyczy zarówno wyrobów przemysłowych, jak i produktów rolnych oraz spożywczych. Państwa członkowskie mają co prawda możliwość wprowadzenia ograniczeń importowych, eksportowych lub w tranzycie jeśli wymagają tego względy moralności publicznej, porządku i bezpieczeństwa publicznego, ochrony zdrowia i życia ludzi, ochrony zwierząt i roślin, ochrony narodowych dóbr kultury oraz ochrony własności przemysłowej lub handlowej, jednak takie kroki nie mogą służyć jakiejkolwiek dyskryminacji ani spełniać roli ukrytych restrykcji w handlu wzajemnym.
Swobodny przepływ usług
Usługami są wszelkie świadczenia wykonywane najczęściej odpłatnie, zwłaszcza świadczenia realizowane w ramach prowadzonej działalności handlowej, przemysłowej, rzemieślniczej oraz wolnych zawodów (np. lekarza czy prawnika). Zasada swobodnego przepływu usług oznacza więc - z jednej strony - prawo do zakupywania usług zagranicznych, świadczonych przez podmioty z krajów partnerskich, zarówno na terytorium własnego kraju jaki i kraju siedziby usługodawcy, a - z drugiej strony - prawo do sprzedaży takich usług, w tym podejmowania i wykonywania pracy na własny rachunek, zakładania i prowadzenia przedsiębiorstw, spółek, agencji oraz filii.
Liberalizacja handlu usługami w ramach Wspólnot Europejskich napotykała na liczne bariery związane ze specyfiką działalności usługowej, odmiennością stosowanej przez poszczególne państwa legislacji i daleko posuniętą szczegółowością narodowych regulacji (przede wszystkim w dziedzinie usług finansowych, ubezpieczeniowych i transportowych). Niektóre gałęzie usług, w tym telekomunikacja, energetyka i transport lotniczy, były w krajach członkowskich tradycyjnie zdominowane przez narodowe monopole. W tej sytuacji, prawie połowa z 282 przewidzianych w Białej Księdze Komisji Europejskiej działań dostosowawczych w sferze rynku wewnętrznego odnosiła się do usług. Tym niemniej, szczegółowa harmonizacja przepisów państw członkowskich w tej dziedzinie okazała się niemożliwa i trzeba było się ograniczyć do minimalnej harmonizacji na szczeblu Wspólnoty, przy równoczesnym przyjęciu zasady wzajemnego uznawania przepisów stosowanych w poszczególnych państwach.
Swoboda przepływu osób
Prawo obywateli Unii Europejskiej do swobodnego przemieszczania się - to prawo do pracy, życia, osiedlania się i korzystania ze zdobyczy socjalnych w jakimkolwiek miejscu na terenie UE, bez względu na przynależność państwową.
Początkowo prawo zamieszkania w dowolnym państwie członkowskim dotyczyło w zasadzie tylko osób aktywnych ekonomicznie (pracowników najemnych, osób zakładających przedsiębiorstwo, usługodawców) i ich rodzin, a następnie zostało rozciągnięte na studentów, emerytów oraz pozostałych obywateli państw członkowskich, jeśli posiadają oni wystarczające środki na utrzymanie i są ubezpieczeni.
Unijna legislacja w tej dziedzinie rynku wewnętrznego ma na celu m.in. zapewnienie harmonijnego rozwoju rynku pracy i dostępu do niego wszystkim zainteresowanym (bez względu na przynależność państwową), stworzenie warunków do wzajemnego uznawania dyplomów oraz zagwarantowanie przemieszczającym się osobom wszelkich praw socjalnych, również w dziedzinie edukacji i ochrony zdrowia.
Swoboda przepływu kapitału
Zasada swobodnego przepływu kapitału odnosi się do samodzielnych transakcji finansowych, nie związanych z przepływem towarów, usług czy osób. Stanowi ona zarazem niezbędny warunek korzystania z pozostałych swobód, np. prowadzenia działalności gospodarczej na terenie innego państwa członkowskiego.
W praktyce, liberalizacja przepływów kapitałowych wewnątrz WE przebiegała z dużymi oporami. Odnośne regulacje są bowiem ważnym instrumentem polityki utrzymywania równowagi bilansu płatniczego i mogą zadecydować o stanie całej gospodarki. Dopiero w 1988 r. ówczesna Rada Ministrów podjęła decyzję o całkowitej liberalizacji sektora finansowego do 1 stycznia 1990 r., a stosowna dyrektywa zniosła ograniczenia w transferze kapitału pomiędzy osobami zamieszkałymi w różnych państwach członkowskich. Na mocy Traktatu z Maastricht, w ramach uzgodnionego pierwszego etapu dochodzenia do Unii Gospodarczej i Walutowej, zakazano - począwszy od 1 stycznia 1994 r. - wszelkich ograniczeń w przepływie kapitału między państwami członkowskimi UE. Wprowadzona swoboda przepływu kapitału powinna z biegiem czasu doprowadzić do ukształtowania się wspólnego rynku usług finansowych i papierów wartościowych. Obywatele UE uzyskali prawo nieskrępowanego wyboru miejsca zakładania swych rachunków bankowych i utrzymywania lokat oraz dokonywania operacji bankowych we wszystkich krajach członkowskich. Wraz z dochodzeniem do pełnej Unii Gospodarczej i Walutowej przez państwa strefy euro, termin "swoboda przepływu kapitału" straci - w kontekście relacji wewnętrznych między tymi państwami - rację bytu.