a) metody kliniczne (obserwacja, rozmowa psychologiczna, wywiad, analiza wytworów), które pozwalają na postawienie hipotezy odnośnie badanego zjawiska;
b) metody eksperymentalne (testy psychologiczne), które umożliwiają sprawdzenie postawionej wcześniej hipotezy lub diagnozy- mają za zadanie celowe wywołanie zjawisk i zmianę ich warunków po to, aby wykryć prawidłowości zachodzące między nimi, co do przedmiotu eksperymentowania mogą one mieć postać eksperymentu introspekcyjnego, ekstraspekcyjnego lub grupowego, pod względem warunków to: naturalny, laboratoryjny, krzyżowy.
Istota obserwacji psychologicznej
Obserwacja psychologiczna jako metoda naukowego badania psychiki zaczęła być szerzej stosowana na początku naszego stulecia. W powstałych już dawniej dziełach filozofów, myślicieli, moralistów i pisarzy można znaleźć rozważania i refleksje oparte na dorywczych obserwacjach ludzkiego zachowania oraz dotyczące sposobów jego poznania.
Historia obserwacji psychologicznej
WILHELM WUNDT ( twórca pierwszego laboratorium psychologii eksperymentalnej , a następnie instytutu) twierdził że psychologia powinna badać empirycznie ( doświadczalnie) stwierdzalne zjawiska. Przedmiotem eksperymentów przeprowadzanych przez Wundta były niektóre proste procesy psychiczne oraz odpowiadające im objawy fizjologiczne. Dla poznania subiektywnych treści procesów psychicznych stosował metodę introspekcji, ich zaś objawy badał za pomocą odpowiednich aparatów pomiarowych oraz poprzez obserwację zachowania się dokonywane w sytuacjach eksperymentalnych.. Obserwacja w badaniach Wundta miała jednak charakter pomocniczy, podstawowe znaczenie odgrywała introspekcja.
Pierwsze próby szerszego zastosowania metody obserwacji w badaniach zachowania się były udziałem biologów i zoopsychologów.
- Karol DARWIN przeprowadzał obserwacje zewnętrznych objawów u ludzi i zwierząt.
- obserwacje zachowania się, w połączeniu z metodą eksperymentu były stosowane przez behawiorystów. Uchodzący za jego twórcę - JOHN WATSON – wypracował model badania zachowania się, stosowany następnie przez jego licznych kontynuatorów. Obserwacje te posiadały szereg walorów: dotyczyły one stosunkowo prostych, konkretnych faktów, ograniczały się do ich stwierdzenia. - - na pewnych danych obserwacyjnych opierali się także przedstawiciele psychoanalizy / Zygmunt Freund/
- metoda obserwacji znalazła zastosowania przy poznaniu psychiki dzieci i młodzieży, posługiwali się nią ALFRED BINET , JEAN PIAGET => posługiwał się obserwacją ciągłą polegającą na dokładnym notowaniu przez dłuższy czas wszystkich reakcji i wypowiedzi występujących spontanicznie.
Przy obserwacji zasadniczą rolę pełnią spostrzeżenia wzrokowe, uzupełniane przez niektóre spostrzeżenia słuchowe. Jednak, nie każde spostrzeganie jest obserwacją. Nie jest nią spostrzeganie spontaniczne, oparte na uwadze mimowolnej, wyznaczonej przez aktualnie działające podniety zewnętrzne. Spostrzeganie takie jest zazwyczaj krótkotrwałe, jego zaś przedmiot zmienia się wraz z ustaniem działania podniety.
W przeciwieństwie do spostrzegania spontanicznego, mimowolnego,
obserwacja jest spostrzeganiem zamierzonym, planowym, selektywnym wymagającym aktywnej postawy umysłu. Każda obserwacja jest spostrzeganiem zamierzonym, którego przebieg wyznacza cel obserwacji.
CEL jest podstawą ustalenia planu obserwacji. Stanowi on istotny składnik obserwacji, dlatego też określamy ją jako spostrzeganie nie tylko zamierzone, ale przede wszystkim planowe.
Plan obserwacji wyznacza treść i kolejność spostrzeżeń niezbędnych do poznania danego przedmiotu.
Plan obserwacji może przyjąć formę schematu istniejącego w naszym umyśle, może być też ujęty w formie pisemnych dyspozycji ułatwiających prowadzenie obserwacji. Spostrzegania dokonywane w trakcie obserwacji mają charakter selektywny, czyli ograniczają się do niektórych tylko cech obserwowanego przedmiotu. Rodzaj cech, na które skierujemy uwagę przy dokonywaniu obserwacji, zależy od jej celu. W zależności od niego obserwujemy jakąś jedną wybraną cechę lub ich zespól. Nie jest to jednak obserwacja całego przedmiotu (lub zjawiska) lecz obserwacja określonych jego aspektów, obserwacja prowadzona pod „ pewnym kątem”
Dokonanie właściwej selekcji cech zachowania się mających być przedmiotem obserwacji, wymaga aktywnej postawy umysłu. Przyjmuje ona postać procesów: analizy, syntezy , porównywania , abstrahowania , wnioskowania. Ze względu na udział procesów myślenia obserwację można określić jako „ aktywne spostrzeganie”, „spostrzeganie z namysłem”.
Procesy myślenia umożliwiają z jednej strony dokonanie niezbędnych selekcji w przedmiocie obserwacji , z drugiej zaś są podstawą do formułowania wniosków , odgrywających ważną role przy opracowywaniu zebranych materiałów.
Sposób prowadzenia obserwacji psychologicznej jest częściowo uzależniony od ich przedmiotu: odmienna jest technika obserwacji ludzi i zwierząt , obserwacji człowieka dorosłego i małych dzieci . Nie mniej jednak wszędzie tu mamy do czynienia z ze swoistym rodzajem obserwacji istot żywych.
Rodzaje obserwacji psychologicznej
Przyjmując kryterium przedmiotu wyróżnia się obserwację psychologiczną i pedagogiczną.
Zgodnie z tym ujęciem, przedmiotem obserwacji psychologicznej, są czynności świadczące o określonych procesach psychicznych lub właściwościach osobowości obserwowanej jednostki, o jej spostrzegawczości, wyobraźni, pamięci, myśleniu, zdolnościach, zainteresowaniach, aspiracjach, obrazie świata i własnej osoby, temperamencie, postawach.
Ze względu na zakres można wyróżnić obserwację wycinkową i całościową.
- Przedmiotem obserwacji wycinkowej (cząstkowej) są określone ruchy lub czynności , które wyznaczają zakres prowadzonych obserwacji. Obserwowanym fragmentem zachowania się mogą być czynności będące odpowiednikiem procesów uwagi, pamięci, myślenia, zainteresowań, zdolności i cech charakteru.
-
Obserwacja całościowa dotyczy całokształtu zachowania się danej jednostki. Umożliwia ona bardziej wszechstronne poznanie go, jednak jest czasochłonna, gdyż musi być prowadzona systematycznie przez dłuższy okres, opierać się na bogatszych materiałach niż obserwacja wycinkowa. Zastosowanie tego rodzaju obserwacji wymaga ponadto posiadania pewnego doświadczenia umożliwiającego, z jednej strony, sprawne notowanie dokonywanych obserwacji, z drugiej zaś, przeprowadzenie wśród nich właściwej selekcji, zwracanie uwagi na czynności szczególnie ważne i symptomatyczne.
Uwzględniając zakres obserwacji można wyróżnić obserwację indywidualna i grupową.
Obserwacja indywidualna dotyczy określonej osoby, zaś zakres obserwacji grupowej jest szerszy, gdyż dotyczy on zachowania się określonej grupy lub zespołu.
Obserwacje grupowe przeprowadzamy niejednokrotnie w calu poznania stopnia zdyscyplinowania zespołu, występujących w nim kontaktów społecznych, konfliktów lub antagonizmów.
Uwzględniając cel obserwacji, wyróżnia się obserwację dorywczą i systematyczną.
Obserwacja dorywcza (przypadkowa, przygodna, niezamierzona) jest prowadzona bez przyjętego z góry celu trwająca stosunkowo krótki okres czasu, dokonywana pod wpływem określonych podniet zewnętrznych.
W przeciwieństwie do obserwacji dorywczej, obserwacja systematyczna ma z góry ustalony cel, jest prowadzona przez pewien czas, zmierza do zebrania określonych materiałów.
Ze względu na czas trwania można wymienić obserwacje ciągłą (fotograficzną) oraz obserwacje próbek czasowych.
Obserwacja ciągła prowadzona jest bez przerwy, przez szereg dni, tygodni, a nawet miesięcy. Wymaga ona zazwyczaj współdziałania szeregu obserwatorów, którzy na przemian dokonują obserwacji i rejestrują je we właściwy sposób.
Prowadzenie tej obserwacji jest dość żmudne i czasochłonne, dlatego też zastępuje się ją przez obserwacje tzw. próbek czasowych, polega ona na tym, że obserwacje sa wykonywane w określonych odstępach czasu.
Uwzględniając postawę obserwatora w czasie trwania obserwacji można wyróżnić obserwację bierną i czynną. Przy obserwacji biernej, obserwator „stoi z boku” i ogranicza się do rejestrowania określonych czynności. W obserwacji czynnej określonej mianem obserwacji uczestniczącej - obserwator jest bezpośrednim uczestnikiem wydarzeń badanych ,a przez obserwowanych traktowany jako „swój”.
W zależności od sytuacji, w której przeprowadzamy obserwację oraz wpływu obserwatora na wystąpienie określonych zachowań, możemy wyróżnić obserwację swobodnego zachowania oraz obserwację w warunkach eksperymentu.
Obserwacja swobodnego zachowania ogranicza się do zarejestrowania reakcji występujących spontanicznie w zwykłych, codziennych warunkach życiowych. Zaletą takiej obserwacji jest naturalność sytuacji, co umożliwia bezpośrednie poznanie rzeczywistych zachowań się występujących u określonej jednostki.
Zasadniczym brakiem jest tutaj konieczność długotrwałego oczekiwania na wystąpienie pożądanych reakcji, co przedłuża czas badania i ogranicza możliwość zgromadzenia wystarczającego materiału rzeczowego.
Braków tych pozbawiona jest obserwacja w warunkach eksperymentu. Polega ona na zamierzonym wywołaniu określonych zachowań , które pragniemy dokładniej poznać.
Może ona mieć postać: eksperymentu naturalnego , eksperymentu laboratoryjnego oraz obserwacji w warunkach badań testowych.
Obserwacje w warunkach eksperymentu naturalnego przeprowadzana jest w codziennych sytuacjach życiowych, które zostały jednak celowo stworzone przez obserwatora. Eksperymentator, wywołując wystąpienie określonych warunków, dobiera je w ten sposób, że osoba obserwowana nie wie, że jest przedmiotem eksperymentu.
Obserwacje laboratoryjne dokonywane są w odpowiednio wyposażonych laboratoriach psychologicznych. Wymagają one zastosowania specjalnych aparatów i przyrządów, umożliwiających z jednej strony wywołanie,z drugiej zaś dokonanie dokładnego pomiaru badanych zachowań. / Występuje tu sztuczność, co może wpływać na zachowanie badanej osoby/.
Obserwacja w warunkach badania testowego dokonywana jest przy stosowaniu różnych testów. Umożliwia ona skuteczne uzupełnianie oraz zweryfikowanie ilościowych wyników badań testowych.
Skutecznemu prowadzeniu obserwacji sprzyja szereg właściwości psychicznych obserwatora / osoba dokonująca obserwacji/.
Dobry obserwator powinien charakteryzować się następującymi cechami:
- być zainteresowany poznawanymi zjawiskami
- rzetelny, dokładny, obiektywny
- spostrzegawczy
- mieć wiedzę dotyczącą poznawanych zjawisk
Podsumowując, obserwacja może być bardzo dobrym narzędziem badania psychiki pod warunkiem, że będzie prawidłowa tj. charakteryzować się będzie następującymi cechami:
- celowością – musimy wiedzieć dlaczego obserwujemy daną jednostkę
- systematycznością i planowością
- selektywnością
- obiektywnością.
Nieodłącznym składnikiem prawidłowej obserwacji psychologicznej jest sam obserwator, który oprócz wiedzy niezbędnej do prowadzenia obserwacji musi również spełniać określone kryteria tj. wykazywać zainteresowanie oraz być rzetelnym, spostrzegawczym i obiektywnym.
Analizę obserwacji możemy prowadzić w sposób jakościowy – opisując dane i wyniki oraz w sposób ilościowy - polegający na liczbowym ujęciu wyników obserwacji.