Reżimy niedemokratyczne.

Pojęcie „ autorytaryzmu” jak i „totalitaryzmu” kojarzono przede wszystkim z brakiem swobód społecznych jak i politycznych, szeroko rozwiniętym militaryzmem, prześladowaniami, dyktatorem (kochanym jak i znienawidzonym przez społeczeństwo). Rządy niedemokratyczne szczególnie rozwinęły się w XXw, przybrały wtedy swoją „najczystszą” postać. Pojęcia odnoszące się do totalitaryzmu i do autorytaryzmu:

• Terror – różniący się w poszczególnych państwach

• Pochwała silnej egzekutywy

• Antydemokratyzm

• Antyliberalizm

• Antyindywidualizm

• Monopartia

• Cenzura

• Etc.

Różnice:

• Rola ideologii w życiu społecznym

• Zakres masowej mobilizacji i partycypacji

• Zasięg i siła terroru

• W autorytaryzmie dominują struktury biurokratyczne, wojskowe, policyjne…,

• zaplecza politycznego dla rządzących nie tworzy partia masowa.

Cechy wspólne:

• Uzyskanie władzy na drodze zawłaszczenia (brak organizowanych regularnie wyborów),

• zasada wodzostwa jako podstawa organizacji władzy – odrzucenie podziału władzy,

• uproszczone procedury decyzyjne,

• brak mechanizmów kontrolnych,

• brak reguł odpowiedzialności politycznej ( o utracie władzy decydują konkretne wydarzenia np. śmierć przywódcy).

Autorytaryzm

Słowo autorytaryzm pochodzi od łacińskiego słowa auctoritas, który oznacza władzę lub powagę moralną. Organy władzy państwowej uznają się za nadrzędne względem obywateli, bezwzględnie wymagają posłuszeństwa , uległości i podporzadkowania się swoim (jedynym) słusznym decyzjom.

Przykładowe definicje:

„Rządy autorytarne to rządy niepodlegające jakiejkolwiek kontroli społecznej, oparte na wymaganiu bezwzględnego posłuchu wobec władzy” [w: Słownik języka polskiego, red. M. Szymczak]

„Autorytarny system sprawowania władzy, niezależnie od jego patologicznych , historycznych deformacji, oparty jest na koncepcji niekontrolowanego przywództwa.” [w: Wielkie struktury społeczne., J. Turowski]

„Każda forma ustrojowa, w której przyznaje się wyższą pozycję innemu niż parlament składnikowi władzy naczelnej.” [E. Nolte]

„Autorytarne reżimy są systemami politycznymi, bez starannie wypracowanej kierowniczej ideologii (ale o wyraźniej mentalności), bez intensywnej czy ekstensywnej mobilizacji politycznej (z wyjątkiem pewnych etapów ich rozwoju), w których przywódca (czasami mała grupa) pełni władzę w ramach formalnie słabo zdefiniowanych, ale w rzeczywistości dobrze przewidywanych ograniczeń” [J. Linz] najważniejsza i najbardziej trafna definicja autorytaryzmu

Wg. Franciszka Ryszki punktem wyjścia do zrozumienia tego pojęcia jest ujmowanie go w związku z pojęciem autorytetu jako zdolności wrodzonej lub nabytej do wybicia się ponad grupę.

Wg. G. Sartori uważa, ze autorytaryzm jest najwłaściwszym przeciwieństwem demokracji . W autokracji zawiera się element zawłaszczenia władzy (w demokracji są wolne wybory) oraz traktowania jej jako niezbywalnej własności.

Wg. J. Goulda i W. L. Kolba [w: Sownik nauk politycznych]należy wyodrębnić trzy elementy autorytaryzmu:

1. Psychologiczny – charakter autorytarny tzn. dyspozycja do gorliwego posłuszeństwa wobec hierarchicznych przełożonych. W tym aspekcie zawarta jest autorytarna osobowość władcy, jego doświadczenie, poczucie nieomylności i wyjątkowości oraz nietolerowanie jakiegokolwiek sprzeciwu.

2. Instytucjonalny – sposób administrowania (rządzenia)złożony z apodyktycznego porządku oraz zagrożeniem karą. Władza skupiona jest w rękach jednej osoby lub grupy osób, która sprawuje władzę nie licząc się ze zdaniem społeczeństwa. Występuje jako despotyzm, dyktatura, jednowładztwo, tyrania, etc.

3. Aksjologiczny – ideologia, która popiera lub skłania do przejęcia rządów autorytarnych i wychwala jako wzór charakter autorytarny.

Austriacki polityk Engelbert Dollfuss przedstawia koncepcję o autorytaryzmie, która jest oparta na sześciu tezach. Warto zaznaczyć, że polityk przedstawia tylko pozytywne aspekty autorytaryzmu (nie piętnują go):

1. Rząd jako reprezentacja państwa winien cechować się autorytetem;

2. Celem autorytarnego rządu jest ujednolicenie wielorakich interesów duchowych i materialnych ludności;

3. Autorytarne kierownictwo, wykonywane przez rząd, reprezentuje całe państwo;

4. Autorytet to „uporządkowana władza”, a nie samowola czy dyktatura;

5. System państwowy ma być hierarchiczny;

6. Poparcie społeczeństwa dla instytucji powinno wyrastać z szerokiej sfery wolności duchowych, a nie z jednolitego światopoglądu;

Charakterystyka reżimu: (określa charakter danego reżimu autorytarnego)

1. Biurokratyczno-militarne – elity rządzące zdominowane są przez wojskowych i cywilnych technokratów, skoncentrowanych przede wszystkim na promowaniu zaawansowanej industrializacji.

2. Pokolonialno-mobilizujące – autorytarnie kierowana partia i kierownictwo państwowe są efektywnym instrumentem budowania i konsolidacji narodu. Najczęściej padają ofiarą puczu wojskowego lub/i zmieniają się we władzę osobistą jednostki.

3. „Rasowe i etniczne demokracje” – stosują „inżynierię społeczną”, przyznającą prawo uczestnictwa politycznego grupom rasowo uprzywilejowanym i minimalizuje prawa demokratyczne innym grupom etnicznym.

4. Teokratyczne – główny ośrodek decyzji politycznych znajduje się w rękach władz duchownych.

5. Posttotalitarne – destabilizujące się od połowy lat 50-tych ustroje państw Europy Środkowo-Wschodniej (autorytaryzm socjalny).

Autorytaryzm wyrósł na gruncie kryzysu, który pojawił się po I Wojnie Światowej i związanej z nim radykalizacji społeczeństwa (prawicowej np. nacjonaliści jak i lewicowej np. komuniści). Zwolennicy wywodzili się ze wszystkich grup społecznych a przede wszystkim z tych, które nie były zadowolone z powojennej rzeczywistości. Z założenia jest reżimem przejściowym. NP. Argentyna, Austria.

Totalitaryzm

Wywodzi się od łacińskiego słowa totus tzn. „cały” i średniowiecznego terminu totalis oznaczającego „całkowity”. Zwykło się określać przede wszystkim powstałe po I Wojnie Światowej dwa systemy oparte na dyktaturze – nazistowskie Niemcy i komunistyczny Związek Radziecki. Modele te w wielu aspektach się różniły a zwłaszcza w aspekcie gospodarczym.

Pierwszy raz określenie to zostało użyte przez Benito Mussoliniego w 1925r: „Wszystko w państwie, nic poza państwem, nic przeciw państwu.” Jako podkreślenie faszystowskiej formy państwa. Faszyzm włoski nie miał jedynie aspektu rasistowskiego.

Wg. F. Borkenau Systemy społeczne III Rzeszy i ZSRR są takie same. Wskazuje liczne podobieństwa: osoba dyktatora z władzą absolutną; istnienie jednej wszechwładczej partii; rozbudowany terror; pozorna rola ideologii w państwie, która stała się „pożywką dla mas”.

Wg. A. Arendt Jest to nowa forma rządzenia całkowicie odmienna od znanych form politycznych takich jak despotyzm, tyrania, dyktatura. Charakterystyczna cechą totalitaryzmu jest to, że nie opiera się na żadnych normach prawnych (są zastępowane rozbudowanym aparatem terroru, który stanowi istotę systemu). Wzorcowy obywatel państwa totalitarnego nie potrafi samodzielnie myśleć, jest ateistą, nie jest zainteresowany zdobywaniem dóbr materialnych.

Wg. C. J. Friedrich system władzy politycznej różniący się od autokracji i zachodnioeuropejskich demokracji i zawierający następujące cechy (najbardziej uniwersalna i ścisła):

• Totalitarną ideologię – wkracza w każde przejawy aktywności społecznej; ma na celu uformowanie idealnego społeczeństwa i nowego ładu

• Monopartia – oparta na totalitarnej ideologii; kierowana często przez jedna osobę zwaną dyktatorem; najważniejsze stanowiska pochodzą z nominacji partyjnej; członkowie partii są ślepo posłuszni wodzowi; ugrupowanie partyjne jest zbudowane hierarchicznie.

• Tajna policja – ma za zadanie przeciwdziałać wszystkim formom sprzeciwu i likwidować zagrożenia związane z działalnością „wrogich elementów”; ma możliwość stosowania terroru fizycznego i psychicznego wobec każdego obywatela; prześladowane są niektóre grupy społeczne.

• Monopolistyczna kontrola środków masowego przekazu (prasa, radio, techniki wizualne).

• Monopolistyczna kontrola nad siłami zbrojnymi i innymi formacjami.

• Scentralizowane zarzadzanie.

Wg. A. Walickiego „totalitaryzmu nie można utożsamiać z monopolizacją władzy politycznej lub z przywilejami warstwy kierowniczej. O tym, czy dany reżim jest totalitarny, decyduje bowiem nie monopol na władzę, ale faktyczny zakres, cel i sposób sprawowania władzy.[…]”

Encyklopedia PWN „System organizacji państwa zmierzający do rozciągnięcia kontroli nad całością życia politycznego, społecznego i kulturowego. Prześladuje siły postępowe i wywołuje wojny napastnicze.”

Hasło w Encyklopedii PWN rozszerzono dodając, że totalizm był systemem władzy państwowej opartym na nieograniczonych kompetencjach władzy centralnej, zmierzającej do:

1. Rozciągnięcia kontroli nad całokształtem życia społeczeństwa (sfera polityczna, gospodarcza, kulturalna);

2. Zniesienie wszystkich niepodporządkowanych ruchów i zrzeszeń społecznych;

3. Likwidacja wszystkich form kontroli społecznej nad jej działalnością;

4. Maksymalne ograniczenie „sfery prywatności” jednostek i swobody kształtowania opinii publicznej;

Charakterystyka totalitaryzmu:

Reżim totalitarny charakteryzuje się wszechobecnością i organizującą życie społeczne jedyną oficjalną ideologią. Powstają organizacje dziecięco-młodzieżowe mające na celu kształtowanie „nowego człowieka” tj. bezgranicznie wielbiącego i słuchającego swojego wodza.

Kult wodza.

Ludźmi ma zawładnąć IDEOLOGIA.

Gospodarka w systemie totalitarnym podlega całkowitej kontroli państwa.

NP. ZSRR I FASZYSTOWSKIE NIEMCY