Materiały pochodzą z Platformy

Edukacyjnej Portalu

www.szkolnictwo.pl

Wszelkie treści i zasoby edukacyjne publikowane na łamach Portalu www.szkolnictwo.pl mogą być wykorzystywane przez jego
Użytkowników

wyłącznie

w zakresie własnego użytku osobistego oraz do użytku w szkołach podczas zajęć dydaktycznych. Kopiowanie, wprowadzanie zmian,
przesyłanie,

publiczne

odtwarzanie

i wszelkie wykorzystywanie tych treści do celów komercyjnych jest niedozwolone. Plik można dowolnie modernizować na potrzeby
własne

oraz

do

wykorzystania

w szkołach podczas zajęć dydaktycznych.

Wiedza o społeczeństwie

Temat: Społeczeństwo w państwie

demokratycznym

i niedemokratycznym

W Polsce katalog praw, wolności i obowiązków jest zamieszczony w
rozdziale drugim Konstytucji.

Prawa i obowiązki obywateli

Prawa i wolności osobiste

• ochrona życia,

• zakaz stosowania tortur, kar cielesnych i okrutnego traktowania,

• nietykalność i wolność osobista, ograniczenie wolności tylko na mocy
decyzji sądu,

• prawo do sprawiedliwego i jawnego procesu,

• prawo do prywatności, wolność komunikowania się i nienaruszalność
mieszkania,

• swoboda poruszania się po terytorium kraju, prawo wyjazdu za
granicę oraz wyboru miejsca zamieszkania,

• wolność słowa, sumienia i religii.

Prawa i obowiązki obywateli

Prawa i wolności polityczne

• wolność zrzeszania się,

• dostęp do służby publicznej,

• prawo do informacji o działalności organów państwowych i
samorządowych,

• prawo wyborcze i prawo udziału w referendum,

• prawo do składania petycji i skarg.

Prawa i wolności ekonomiczne, socjalne i kulturalne

• prawo do własności i dziedziczenia,

• prawo wyboru zawodu i miejsca pracy,

• prawo do ochrony zdrowia,

• prawo do nauki, która do 18 – go roku życia jest obowiązkowa, a w
szkołach publicznych bezpłatna,

• wolność twórczości artystycznej i korzystania z dóbr kultury.

Obowiązki

• wierność Rzeczypospolitej i troska o dobro wspólne,

• przestrzeganie prawa,

• obrona kraju i służba wojskowa,

• ponoszenie ciężarów i świadczeń publicznych, w tym płacenie
podatków,

• dbałość o środowisko naturalne i ponoszenie odpowiedzialności za
spowodowane przez siebie szkody.

Prawa i obowiązki obywateli

François-Marie Arouet

„ Nie zgadzam się z tobą,

ale zawsze bronił będę

twego prawa do posiadania

własnego zdania”.

Voltaire

Cnoty obywatelskie

Cnoty obywatelskie to wartości, które przyczyniają się do tworzenia
dobra wspólnego i w związku z tym powinny kształtować postępowanie
obywatela.

Cnoty tworzą wzór obywatela i są wyznacznikiem jego działalności.

Najczęściej wymieniane cnoty obywatelskie:

Dyscyplina wewnętrzna to umiejętność narzucania sobie
określonych planów działania i konsekwencja w ich realizacji.

Tolerancja przejawia się poszanowaniem i uznaniem potrzeb,
poglądów i zachowań innych ludzi. Tolerancja nie oznacza jednak
akceptacji czy popierania postaw i poglądów, które uważa się za
błędne.

Odpowiedzialność za słowa to świadomość, że wystąpienia na
forum publicznym mogą naruszać interesy innych ludzi.
Odpowiedzialność za słowa oznacza także gotowość do ponoszenia
konsekwencji swoich wypowiedzi.

Cnoty obywatelskie

Uspołecznienie polega na zainteresowaniu i zaangażowaniu w
sprawy społeczne. Społeczeństwo demokratyczne i obywatelskie
stwarza możliwości do działania, takich jak: akcje charytatywne,
wybory, referenda, itp. Czynnikami, które mają wpływ na poziom
aktywności obywateli, są:

• wychowanie w rodzinie,

• normy społeczne,

• wychowanie w szkole,

• sytuacja ekonomiczna,

• postawa patriotyczna,

Krytycyzm to postawa charakteryzująca się umiejętnością właściwej
oceny zjawisk, poglądów oraz przyjmowaniem tylko tych informacji i
poglądów, które są dobrze uzasadnione. Postawa krytyczna dotyczy
także własnych poglądów i wyraża się gotowością ich zmiany w
wypadku pojawienia się przemawiających za tym argumentów.

Kultura osobista

Kultura polityczna to całokształt politycznych postaw i poglądów
jednostek oraz całego społeczeństwa, charakterystycznych dla danego
okresu i ukształtowanych pod wpływem tradycji historycznych.

Można wyróżnić trzy typy kultury politycznej:

• zaściankowy,

• poddańczy,

• uczestniczący.

Elementami kultury politycznej są:

• opinie na temat instytucji życia publicznego, partii, polityków,
organów państwa,

• wiedza na temat polityki, zasad życia publicznego (zasad prawa
wyborczego, funkcjonowania i struktury organów państwowych),

• zainteresowanie sprawami publicznymi i poziom aktywności.

Typy kultury politycznej

Typ poddańczy

• typ poddańczy charakteryzuje
się tym, że jednostki i grupy
społeczne są zainteresowane
życiem publicznym,

• społeczeństwo ustępuje
rządzącym, podporządkowuje
się decyzjom politycznym
ośrodków władzy,

• jest to typ charakterystyczny
dla państw autorytarnych oraz
państw młodej demokracji.

Żniwiarze wracający z pola, litografia XIX w., ze
zbiorów Muzeum Pałacu w Wilanowie

Typy kultury politycznej

Typ zaściankowy

• ten typ kultury politycznej charakteryzuje się niska świadomość
polityczna społeczeństwa,

• zainteresowanie jednostek sprawami publicznymi ogranicza się
wyłącznie do spraw własnych – związanych z własną rodziną,
miejscowością – ogólnie pojmowanym „zaściankiem”,

• model zaściankowy jest charakterystyczny dla społeczności
znajdujących się na niskim szczeblu rozwoju cywilizacyjnego (np.
plemiona afrykańskie),

• społeczeństwo przyjmuje jednolite postawy polityczne. Model życia
jest traktowany jako niezmienny, a w społeczeństwie funkcjonują
określone role polityczne (np. rola wodza).

Typy kultury politycznej

Uczestniczący

• typ uczestniczący charakteryzuje zainteresowanie i zaangażowanie
jednostek w życie publiczne,

• obywatele wyrażają gotowość nie tylko do angażowania się w
politykę, oceniania, współdecydowania, ale także do sprawowania
władzy.

• obywatele wykazują się wiedzą na temat życia politycznego i
znajomością zasad uczestnictwa w nim,

• to typ charakterystyczny dla społeczeństw demokratycznych.

Obywatele w państwach autorytarnych

Systemy autorytarne ograniczają prawa i wolności obywateli.

Prawa i wolności osobiste
Władze często stosują wobec przeciwników represje w formie więzienia
bez wyroku sądu czy stosowania tortur.

Prawa i wolności polityczne
Systemy autorytarne zazwyczaj dopuszczają działanie partii i
organizacji opozycyjnych, jednak ograniczają możliwość ich działania i
pozbawiają je wpływu na bieg spraw państwowych.

Prawa i wolności ekonomiczne, socjalne i kulturalne
Państwa autorytarne ograniczają te prawa w mniejszym stopniu.
Najczęściej panuje wolność gospodarcza, a władza raczej nie ingeruje
w naukę i kulturę.

Obywatele w systemach totalitarnych

Systemy totalitarne łamią większość praw, które gwarantują
obywatelom systemy demokratyczne.

Prawa i wolności osobiste
Na masową skalę system totalitarny stosuje wobec obywateli terror.
Państwo kontroluje wszystkie dziedziny życia społecznego.
Rozbudowany jest system inwigilacji. Ograniczona jest możliwość
poruszania się po kraju i wyjazdów zagranicznych.
Prawa i wolności polityczne
Władza totalitarna nie toleruje żadnych form sprzeciwu ani opozycji.
Nie istnieją opozycyjne partie polityczne. Wszystkie organizacje
społeczne są kontrolowane przez państwo.

Prawa i wolności ekonomiczne, socjalne i kulturalne
Państwa totalitarne, zwłaszcza komunistyczne, ograniczają wolności
gospodarcze – gospodarka ma charakter centralnie planowany.
Swoboda twórcza i wolność badań naukowych są znacznie
ograniczone.

Społeczeństwo w państwie

demokratycznym

Społeczeństwo obywatelskie to samoorganizująca się zbiorowość
ukształtowana dzięki działalności różnych instytucji życia publicznego,
takich jak media, organizacje, wybory, umożliwiających obywatelom
świadome uczestnictwo w życiu publicznym.

Cechą charakterystyczną społeczeństwa obywatelskiego jest
niezależność od władz publicznych.

Do filarów społeczeństwa obywatelskiego zalicza się:

• wolne, demokratyczne wybory,

• własność prywatną i gospodarkę rynkową,

• samoorganizujących się obywateli.

Prawdopodobnie terminu tego jako pierwszy
użył Arystoteles, później posługiwali się nim
tacy filozofowie jak John Locke, Jean-Jacques
Rousseau czy Georg Wilhelm Friedrich Hegel.

Georg Wilhelm Friedrich

Hegel

(ur. 27 sierpnia 1770 w

Stuttgarcie, zm. 14

listopada 1831 w Berlinie)

Społeczeństwo w państwie

demokratycznym

Elementy społeczeństwa demokratycznego:

• obywatele,

• aktywność obywatelska,

• mass media,

• opinia publiczna,

• organizacje społeczne i polityczne,

• przedsiębiorstwa i podmioty gospodarcze,

• prawo obywatelskiego nieposłuszeństwa.

Przykładowymi przejawami społeczeństwa
obywatelskiego są:

• aktywność społeczna,

• organizacje pozarządowe,

• samorządność,

• wolontariat,

• współpraca dla dobra wspólnoty,

• trwały i zrównoważony rozwój.

John Locke (ur. 29 sierpnia 1632 w

Wrington, zm. 28 października 1704

w Oates)

Stowarzyszenia

Stowarzyszenia to dobrowolne i trwałe zrzeszenia o celach
niezarobkowych, które samodzielnie określają swoje cele, programy i
struktury, a ich działalność opiera się na pracy społecznej.

Zasady działalności stowarzyszeń w Polsce

• prawo do zakładania stowarzyszeń mają obywatele posiadający
pełnię praw publicznych,

• członkowie będący założycielami stowarzyszenia uchwalają jego
statut, który określa nazwę, obszar działalności, siedzibę, cele, zasady
członkowstwa oraz struktury,

• stowarzyszenie musi mieć zarząd i organy kontroli wewnętrznej, a
władzą najwyższą jest walne zgromadzenie członków,

• stowarzyszenie nabywa osobowość prawną po wpisaniu do rejestru
stowarzyszeń.

Stowarzyszenia dzielą się na:

• rejestrowe – utworzone przez co najmniej 15 osób, mają osobowość
prawną oraz prawo do prowadzenia działalności gospodarczej,
przyjmowania darowizn i spadków,

• zwykłe – utworzone przez co najmniej 3 osoby, nie mają osobowości
prawnej, nie mogą prowadzić działalności gospodarczej, a ich majątek
może pochodzić tylko ze składek.

Stowarzyszenia

Funkcje stowarzyszeń

• funkcja mediacyjna – stowarzyszenia odgrywają rolę pośrednika
między małymi grupami społecznymi a państwem, działają na rzecz
interesów swoich członków,

• promocja wartości – popularyzacja poglądów swoich członków,

• udział w zarządzaniu – wpływa na decyzje podejmowane przez
władze lokalne i centralne,

• inicjowanie zmian społecznych – skierowanie uwagi społeczeństwa i
władzy na ważne problemy społeczne,

• funkcja integracyjna – w społeczeństwach zróżnicowanych pod
względem etnicznym czy religijnym pomaga mniejszościom
zintegrować się z ogółem.

Znane stowarzyszenia

Monar – jest jedną z największych na świecie organizacji pomagających
bezdomnym, uzależnionym od narkotyków i nosicielom wirusa HIV. Jej
twórcą był tragicznie zmarły w 2002 roku Marek Kotański.

Stowarzyszenie „Wspólnota Polska” to organizacja, której celem jest
umacnianie więzi Polaków mieszkających poza krajem z Ojczyzną.
Stowarzyszenie wspiera polską oświatę i kulturę poza granicami kraju,
udziela pomocy organizacjom polonijnym.
Stowarzyszenie Pisarzy Polskich –
polskie stowarzyszenie zrzeszające
pisarzy.
Nawiązuje w swojej intencji do tradycji
Związku Zawodowego Literatów Polskich,
powstałego w 1920 z inicjatywy Stefana
Żeromskiego, a także do działań
środowisk literackich w kraju i za granicą,
podejmowanych w obronie godności i
suwerenności literatury narodowej, praw
ludzkich i swobody tworzenia.

Fundacje

Fundacje to organizacje ustanowione przez założycieli (fundatorów) dla
realizacji określonych celów, np. rozwoju nauki, oświaty, ochrony
zdrowia.

Zasady działalności fundacji w Polsce

• fundację może założyć zarówno osoba fizyczna, jak i prawna.
Konieczne jest do tego oświadczenie woli fundatora w formie aktu
notarialnego lub testamentu, w którym są określone cele fundacji i
środki na ich realizację,

• fundacja musi mieć statut, w którym zostają podane: nazwa, obszar
działalności, siedziba, cele, zasady członkowstwa oraz struktury,

• pracami fundacji kieruje zarząd,

• fundacja ma osobowość prawną, którą nabywa w chwili wpisania jej
do rejestru fundacji,

• do realizacji celów fundacji służą środki zebrane przez fundatora.

• aby pomnażać swój majątek, fundacja może prowadzić działalność
gospodarczą.

Znane fundacje

Wielka Orkiestra Świątecznej Pomocy (WOŚP) to fundacja
założona w 1993 roku m.in. przez Jerzego Owsiaka. Jej celem jest
działalność w zakresie ochrony zdrowia, ratowania życia chorych, w
szczególności dzieci.

Karetka z logo WOŚP

Polska Akcja Humanitarna niesie
pomoc ludziom na całym świecie.
Pomaga m.in. ofiarom wojen i klęsk
żywiołowych. Pomaga również osobom
znajdującym się w trudnej sytuacji
materialnej. Jedną z bardziej znanych
akcji PAH jest program Pajacyk, czyli
akcja dożywiania dzieci w szkołach.

Fundacja Przeciwko Handlowi Kobietami La Strada zajmuje się
walką z nasilającym się w Europie Środkowo – Wschodniej zjawiskiem
handlu kobietami i zmuszaniem ich do prostytucji. W tym celu prowadzi
działalność informacyjną i edukacyjną oraz niesie pomoc ofiarom tego
procederu.

Związki zawodowe

Związki zawodowe to dobrowolne oraz samorządne organizacje
powołane do obrony
i reprezentowania pracowników najemnych, strzegące ich praw,
interesów zawodowych
i socjalnych.

Zasady działalności związków zawodowych w Polsce

• prawo działalności w związku zawodowym posiada każdy pracownik.
Aby założyć taki związek, jest potrzebna uchwała co najmniej dziesięciu
osób,

• osoby, które podjęły uchwałę, powinny uchwalić statut określający
m.in. cele związku, zasady członkowstwa, strukturę organizacyjną i
źródła finansowania, a także wybrać komitet założycielski,

• związek ma osobowość prawną, którą nabywa w chwili
zarejestrowania w sądzie.

Związki zawodowe są uprawnione do:

• opiniowania projektów ustaw dotyczących spraw objętych zadaniami
związków,

• prowadzenia rokowań zbiorowych i zawierania układów zbiorowych,

• nadzoru nad przestrzeganiem prawa pracy oraz zasad
bezpieczeństwa i higieny pracy,

• strajku, jeśli rokowania i mediacje z pracodawcą nie przynoszą
spodziewanych efektów.

Najważniejsze współczesne ruchy

społeczne

Ruch ekologiczny działa na rzecz ochrony środowiska. Narodził się w
latach 70 – tych XX wieku. Wśród postulatów ruchu znajdują się m.in.
ochrona ginących gatunków roślin i zwierząt, racjonalna gospodarka
zasobami naturalnymi, ograniczanie emisji zanieczyszczeń, itp.
Jedną z najbardziej znanych organizacji ekologicznych jest
Greenpeace, która walczy o ochronę czystości mórz oraz morskiej
fauny i flory.

Ruch pacyfistyczny odwołuje się do ideologii pacyfizmu (zob. lek.
46). Jego celem jest dążenie do likwidacji wojen, ograniczenia zbrojeń i
zapewnienia ludziom trwałego pokoju.

Pacyfa, symbol pacyfizmu

Współcześnie pacyfizm jest kojarzony z ruchem
hippisowskim, który zaktywizował się na przełomie lat
sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX wieku w USA,
głównie pod wpływem przeprowadzonych przez Stany
Zjednoczone interwencji zbrojnych w krajach
Dalekiego Wschodu. Nieodłącznym symbolem
pacyfistów stała się pacyfka.

Mass media

Mass media (środki masowego przekazu), tak zwana „czwarta władza”
to instytucje, których podstawowym zadaniem jest przekazywanie
informacji odbiorcy. Zalicza się do nich telewizję, radio, prasę, Internet,
płyty, kasety.

Funkcje mediów:

• informacyjna – podstawowa i najstarsza funkcja mediów, polegająca
na dostarczaniu informacji,

• opiniotwórcza – media mają ogromny wpływ na kształtowanie
poglądów społeczeństwa poprzez sposób przekazywania informacji, ich
dobór oraz komentarze,

• kontrolna – media są jedną z instytucji kontroli społecznej, przekazując
informacje o życiu jednostek zajmujących ważne stanowiska w
państwie, pozwalając społeczeństwu je oceniać,

• rekreacyjna i edukacyjna,

• kulturotwórcza – media nie tylko upowszechniają kulturę, ale także ją
tworzą, np. kształtując język.

Prawo obywatelskiego

nieposłuszeństwa

W społeczeństwie obywatele mają prawo wyrażać swoje niezadowolenie
z decyzji podejmowanych przez władze. Konstytucja gwarantuje m.in.
prawo do demonstracji i manifestacji.

Szczególnym rodzajem wyrażenia niezadowolenia jest obywatelskie
nieposłuszeństwo. Jest to celowe i świadome niestosowanie się do
określonych przepisów prawa, które według obywatela w rażący sposób
naruszają normy sprawiedliwości, ograniczają wolność i równość
obywateli lub są uznane za absurdalne.

Aby takie postępowanie mogło zostać uznane za uzasadnione, muszą
być spełnione określone warunki.

Obywatelskie nieposłuszeństwo:

• musi być podejmowane w imię wyższych wartości (np. praw
człowieka),

• nie może dotyczyć interesów osobistych,

• nie może być podejmowane z użyciem przemocy,

• musi zakładać gotowość do poniesienia kary za swoje
postępowanie.

Lekcje 1- 49 zostały opracowane w

oparciu o:

1. P. Leszczyński, T. Snarski: Wiedza o społeczeństwie. Vademecum

maturalne 2008. OPERON, Gdynia 2008,

2. Strona internetowa: www. wikipedia.org.pl,

3. L. Maryksiewicz, M. Pacholska: Wiedza o społeczeństwie. Nowa Era,

Poznań 2002,

4. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 roku.