Reżimy polityczne
Reżim polityczny
Przedwyborczy sposób dochodzenia do władzy, brak zabezpieczeń przed arbitralnością decyzji oraz nieobecność sformalizowanych reguł dotyczących odpowiedzialności politycznej i rządzących
Ściśle określony, uregulowany odpowiednimi normami tryb postępowania, ograniczający swobodę jego uczestników; jest to każdy typ ładu społecznego (politycznego), wyznacza on instytucjonalne ramy działania poszczególnych aktorów polityki w procesie podejmowania decyzji, poprzez dystrybucję władzy pomiędzy różnorodnymi rolami politycznymi
Zespół reguł, wartości, zachowań oraz relacji charakteryzujących życie polityczne
Normatywne zależności charakteryzujące tylko jeden aspekt systemu politycznego, a mianowicie układ stosunków między władzą ustawodawczą a wykonawczą
Ogół relacji prawnopolitycznych, zachodzących pomiędzy dwiema strukturami decyzyjnymi: pochodzącym z rywalizacyjnych wyborów parlamentem (legislatywą) a rządem (egzekutywą); ta definicja odnosi się tylko do systemów demokratycznych
1) Parlamentaryzm
Stanowi on efekt ewolucji politycznej, oznaczającej przejęcie rzeczywistej władzy politycznej z rąk monarchy przez pochodzący z wyborów parlament, wyłaniający odpowiedzialną przed nim, kolegialną egzekutywę w postaci gabinetu. Współcześnie, reżim parlamentarny to taki, w którym parlament samodzielnie decyduje o powołaniu i odwołaniu gabinetu, stanowiącego rzeczywiste centrum władzy wykonawczej, określającej cele i środki polityki wewnętrznej i zagranicznej.
Gabinet ponosi przed parlamentem bezpośrednią odpowiedzialność za podejmowane decyzje polityczne. Egzystencja gabinetu nie zależy od woli głowy państwa, lecz od poparcia parlamentarnej większości.
Parlamentaryzm jest systemem wzajemnej zależności władzy ustawodawczej i wykonawczej. Wybory parlamentarne są czynnikiem przesądzającym o tym, która partia uzyskuje realną władzę polityczną i kto staje się przywódcą politycznym w kraju.
Parlament pochodzi z powszechnych wyborów rywalizacyjnych
Władza wykonawcza jest rozproszona między dwie instytucje: jednoosobową głowę państwa i kolegialny rząd z premierem na czele
Układ sił politycznych w parlamencie przesądza o powołaniu premiera i uformowaniu gabinetu, niezależnie od tego, kto formalnie podejmuje taką decyzję
Głowa państwa nie kreuje polityki, ani wewnętrznej, ani zagranicznej; spełnia jedynie funkcje reprezentacyjne i ceremonialne, a także wykonawcze wobec woli większości parlamentarnej
Głowa państwa nie ponosi odpowiedzialności politycznej, ponosi ją natomiast rząd i poszczególni ministrowie
Odpowiedzialność polityczna rządu wyraża się w formie wyrażenia mu przez parlament wotum nieufności, pociągającego za sobą ustąpienie co najmniej premiera, najczęściej zaś całego gabinetu
Dla zachowania równowagi rząd dysponuje prawem do rozwiązania parlamentu przed upływem kadencji, co powoduje konieczność rozpisania przedterminowych wyborów
Między parlamentem a rządem istnieje system powiązań organizacyjnych funkcjonalnych i personalnych, co oznacza brak separacji władzy ustawodawczej i wykonawczej
Do europejskich państw, które uosabiają reżim parlamentarny zalicza się: Austrię, Belgię, Danię, Grecję, Hiszpanię, Holandię, Irlandię, Luksemburg, Maltę, Norwegię, Szwecję, Włochy, Republikę Federalną Niemiec, Wielką Brytanię. W Europie Środkowej i Wschodniej przykładami parlamentaryzmu są Bułgaria, Chorwacja po 2000r., Czechy, Estonia, Litwa, Łotwa, Polska, Słowacja, Słowenia i Węgry.
Różnice w reżimach parlamentarnych
System partyjny
System dwupartyjny (Wielka Brytania, Malta) – dominacja gabinetu nad parlamentem, stabilność polityczna, trwałość rządu
System wielopartyjny – prowadzi do znacznego wzrostu roli parlamentu w mechanizmie decyzyjnym; rządy są nietrwałe i długo formowane, większość parlamentarna jest niespójna; może to być zagrożenie dla stabilności politycznej, prawdopodobne są kryzysy gabinetowe
Różnorodne systemy wyborcze
System większości bezwzględnej (Francja)
System większości względnej (Wielka Brytania)
System kombinowany (Węgry, Albania, Litwa)
System pojedynczego głosu przechodniego (Malta, Irlandia)
Proporcjonalne systemy list partyjnych
Wyrównawcza dystrybucja miejsc
Systemy większościowe oraz systemy list partyjnych – faworyzujące partie silniejsze – sprzyjają dominacji rządu, ułatwiają wyłonienie stabilnej większości parlamentarnej.
Pozycja głowy państwa
Głowa państwa nie angażuje się w bezpośrednią działalność polityczną, zwłaszcza w stosunki miedzy parlamentem a gabinetem (Szwecja, Wielka Brytania)
Monarcha jest aktywny, zwłaszcza w procesie formowania rządu, odbywa konsultacje z liderami parlamentarnych partii politycznych oraz powołuje informatora, a następnie formatora gabinetu (którym może być przyszły premier) (Belgia, Hiszpania, Holandia, Luksemburg)
Udział prezydenta w procesie formowania rządu jest czysto proceduralny i symboliczny; na stanowisko premiera jest desygnowany reprezentant najsilniejszej partii parlamentarnej (Polska, Estonia, Łotwa, Słowacja, Węgry, Czechy)
Prezydent uczestniczy zarówno w procesie powoływania rządu, jak i jego odwoływania, angażuje się w mediacje pomiędzy uczestnikami koalicji gabinetowej (Włochy, Rumunia, Litwa)
Prezydent nie posiada prawa inicjatywy ustawodawczej (Austria, Słowacja, Słowenia)
Prezydent nie dysponuje prawem weta w stosunku do ustaw parlamentu (Słowenia, RFN)
Prezydent ma prawo zablokowania ustawy uchwalonej przez parlament (Włochy, wszystkie państwa Europy Środkowej i Wschodniej poza Słowenią i Chorwacją)
Typologie europejskiego parlamentaryzmu
Relacja siły parlamentu i siły rządu
Parlamentaryzm gabinetowy – dominuje w Europie Zachodniej. Charakteryzuje go wysoki stopień skuteczności działań rządu wszczynającego proces ustawodawczy, istnienie zdyscyplinowanej większości parlamentarnej udzielającej poparcia inicjatywom i działaniom rządu oraz niewielka (malejąca) liczba przesileń (kryzysów) gabinetowych. Parlament sprawuje funkcję kontrolną wobec gabinetu w ograniczonym stopniu; gabinet, w którym działają przywódcy partyjni, ukierunkowuje działania parlamentarzystów. Głównym zadaniem parlamentu staje się bowiem legitymowanie, a nie korygowanie inicjatyw rządowych.
Wielka Brytania, Malta, RFN, Grecja, Irlandia, Hiszpania
Parlamentaryzm komitetowy – dominującą rolę w mechanizmie decyzyjnym odgrywają stałe komisje parlamentarne, dysponujące prawem zmieniania lub blokowania propozycji rządowych. Charakteryzuje się zmniejszoną skutecznością inicjatywy rządu, niskim stopniem dyscypliny partii tworzących większość parlamentarną oraz wysoką liczbą gabinetów koalicyjnych. Komisje parlamentarne są forum negocjacji interesów organizacji prywatnych (grup nacisku) i poszczególnych partii politycznych.
Włochy (do początku lat 90., Szwecja, Dania, Norwegia)
Mechanizm decyzyjny, który kształtuje się w ramach parlamentaryzmu
Parlamentaryzm konsensualny – występuje w nim proporcjonalny system wyborczy, system wielopartyjny, równowaga władzy między legislatywą a egzekutywą oraz rozproszenie władzy różne instytucje i poziomy systemu politycznego. Zapewnia przede wszystkim reprezentatywność władzy.
Belgia, Holandia, Austria
Parlamentaryzm większościowy – rywalizacja wyborcza w jednomandatowych okręgach, system dwupartyjny, koncentracja władzy w rękach gabinetu oraz jej centralizacja na poziomie narodowym.
Wielka Brytania, Malta, Grecja, Hiszpania
Pozycja głowy państwa
Parlamentaryzm z dominującą prezydenturą (Francja, Rosja. Ukraina, Finlandia 1919-2000, Portugalia 1976-1982, Chorwacja po 2000r.)
Parlamentaryzm z korygującą prezydenturą (Włochy, Irlandia, Rumunia, Polska, Bułgaria, Litwa, Chorwacja po 2000r, Portugalia po 1982r.)
Parlamentaryzm z symboliczną prezydenturą (RFN, Austria, Islandia, Malta, Słowenia, Estonia, Łotwa, Słowacja, Czechy, Węgry)
Parlamentaryzm monarchiczny (Wielka Brytania, Szwecja, Dania, Norwegia, Belgia, Holandia, Luksemburg, Hiszpania)
Sposób w jaki rząd uzyskuje upoważnienie do działania
Parlamentaryzm pozytywny – do rozpoczęcia pracy gabinetu jest wymagana formalna inwestytura w postaci wotum zaufania, wyrażająca wolę większości parlamentarnej. Przyjęta została zasada głosowanie nad programem rządu bądź osobą premiera, wiążąc z faktem nieuzyskania poparcia określone konsekwencje (np. przedterminowe wybory).
Belgia, Grecja, Irlandia, Włochy, wszystkie państwa Europy Środkowej i Wschodniej)
Parlamentaryzm negatywny – upoważnienie do działania dokonuje się w sposób dorozumiany, bez podjęcia formalnej uchwały. W tym wypadku wystarczy, że nie ukształtuje się większość parlamentarna, która jest przeciwna nowemu gabinetowi. Parlamentaryzm negatywny może być wynikiem dwupartyjnej struktury rywalizacji, gdzie rezultatem elekcji jest zawsze wyłonienie większości popierającej rząd bądź utrwalonego zwyczaju dopuszczającego istnienie rządów mniejszościowych.
Wielka Brytania, Malta, państwa skandynawskie, Austria, Holandia, Luksemburg)
Parlamentaryzm klasyczny – cechy charakterystyczne to wyłączność ustawodawcza parlamentu oraz oddanie decyzji o tworzeniu lub ustaniu gabinetu w ręce partii politycznych. Model taki sprawdza się w warunkach ustabilizowanej dwupartyjności. Zabezpieczeniem przed destabilizacją parlamentu jest jego racjonalizacja. Wiąże się ona z zainstalowaniem mechanizmów utrudniających dostęp do parlamentu partiom małym bądź komplikujących procedurę odwołania rządu.
Wielka Brytania
Parlamentaryzm zracjonalizowany – występuje tutaj destabilizacja parlamentaryzmu, system partyjny jest rozczłonkowany, brak mechanizmów utrudniających dostęp do parlamentu małym partiom. Ten typ parlamentaryzmu występuje w państwach, w których doszło w przeszłości do autorytarnych bądź totalitarnych rządów dyktatorskich a także w byłych państwach bloku komunistycznego. Owe państwa zabudowują przestrzeń polityczną przez liczne, małe partie polityczne – słabo zakorzenione w społeczeństwie i nie odwołujące się do historycznego dziedzictwa.
Austria, Niemcy, Hiszpania, kraje Europy Środkowej i Wschodniej
Mechanizmy racjonalizacji
Klauzura zaporowa – wyznacza próg poparcia wyborczego, którego uzyskane jest niezbędne dla możliwości zaistnienia na scenie parlamentarnej
Konstruktywne wotum nieufności – polega na tym, że odwołanie rządu (szefa rządu) jest możliwe tylko pod warunkiem uzyskania bezwzględnej większości głosów dla kandydatury nowego premiera
Uprawnienia osobiste prezydenta – pozwalają na przezwyciężenie decyzyjnej niemocy skonfliktowanych parlamentów (prawo do wydawania dekretów z mocą ustawy, możność przewodniczenia posiedzeniom rządu, prawo rozwiązywania parlamentu, możność samodzielnego zarządzania referendów, wpływ na politykę zagraniczną).
W większości państw europejskich mamy do czynienia z parlamentaryzmem zracjonalizowanym, co ma an celu minimalizację negatywnych następstw konfliktu między większością parlamentarną a rządem.