Wyższa Szkoła Nauk
Humanistycznych i Dziennikarstwa
w Poznaniu
Wydział: Humanistyczny
Kierunek: III rok politologii (niestacjonarne)
Stosunki międzynarodowe
(Opracowanie własne przedmiotu, zajęcia prowadzi
prof. dr hab. Włodzimierz Malendowski)
Korycki Krzysztof (16887/09) krzysztof.korycki@poczta.onet.pl
Stosunki międzynarodowe – termin ten stosuje się zarówno na określenie danej rzeczywistości społecznej , jak i dyscypliny naukowej zajmującej się tą rzeczywistością.
Stosunki międzynarodowe to zatem:
rzeczywistość społeczna, na którą składają się:
Uczestnicy – których można podzielić na: aktorów państwowych i aktorów niepaństwowych, lub też na: uczestników podmiotowych (państwa, organizacje międzynarodowe, narody itp.) i uczestników przedmiotowych (fakty, zjawiska i procesy);
Treść relacji zachodzących między nimi – celowa i zorganizowana aktywność uczestników sceny międzynarodowej w stosunku do zagranicy, wyrażająca ich interesy, aspiracje i oczekiwania oraz mająca miejsce w realnym świecie polityki, gospodarki, kultury itp., której celem jest utrwalenie lub zmiana pewnych stanów rzeczy w środowisku międzynarodowym;
Reguły i zasady postępowania (prawne, polityczne, moralne) w stosunkach międzynarodowych.
Dyscyplina naukowa – stosunkowo młoda, nieokrzepła i dynamicznie rozwijająca się gałąź nauki, w której ramach pogłębiana i systematyzowana jest wiedza o stosunkach międzynarodowych.
Definicja SM
Stosunki międzynarodowe stanowią ogół oddziaływań w stosunku do zagranicy, zachodzących w systemie międzynarodowym między poszczególnymi uczestnikami, którymi są podmioty zorganizowane i świadomie podejmujące aktywność w stosunku do swojej zagranicy – z wyznaczonym celem działania: zamiarem utrwalania lub zmieniania pewnych stanów rzeczy w środowisku międzynarodowym, respektujące w swym działaniu reguły i zasady postępowania w środowisku międzynarodowym (prawne, polityczne i moralne) lub dążące do stworzenia nowych.
Uczestnikiem stosunków międzynarodowych jest zorganizowana grupa społeczna, której działania świadomie podejmowane w stosunku do zagranicy wpływają na bieg spraw światowych.
Społeczność międzynarodowa oznacza zbiór wszystkich uczestników stosunków międzynarodowych posiadających podmiotowość prawną. Cechami charakterystycznymi społeczności międzynarodowej (odróżniającymi ją od społeczności wewnątrzpaństwowej) są:
mała liczba członków (państwa + inne podmioty prawa międzynarodowego);
oparcie stosunków na zasadzie równości oraz brak nadrzędności i związanej z nią hierarchii między poszczególnymi członkami społeczności międzynarodowej;
niezbyt zaawansowany stopień zorganizowania (brak obowiązkowego ustawodawstwa, sądownictwa itp.)
Wspólnota międzynarodowa oznacza dobrowolny związek państw w ramach określonej wspólnoty.
??????????????????????????????
Dany uczestnik stosunków międzynarodowych staje się podmiotem prawa międzynarodowego, spełniając szereg warunków, takich jak: określony poziom zorganizowania, zakres działalności, funkcje wobec otoczenia itp. Są to obiektywne faktory sprzyjające powstaniu i zaistnieniu podmiotowości prawnomiędzynarodowej. W praktyce międzynarodowej do uzyskania pełnoprawnego statusu podmiotu prawnomiędzynarodowego konieczne jest ponadto zaistnienie tzw. uznania międzynarodowego (faktor subiektywny).
Państwo jako podmiot prawa międzynarodowego
Na gruncie politologii państwo jako organizacja polityczna najczęściej definiowane jest w kategoriach jedności trzech elementów. Są to: terytorium o wyraźnych granicach linearnych; ludność stale zamieszkująca owe terytorium (obywatele i cudzoziemcy); najwyższa władza sprawująca skuteczną kontrolę nad terytorium i ludnością (suwerenność wewnętrzna). Dodaje się również zdolność do utrzymywania stosunków z innymi państwami i niezależność od nich (suwerenność zewnętrzna).
Do tej pory nie wypracowano jednak w prawie międzynarodowym szczególnych warunków i mechanizmów pozwalających uznać daną organizację polityczna za państwo. W związku z tym duże znaczenie ma jego uznanie przez inne państwa.
Dzięki uznaniu przez inne państwa dane państwo zostaje przyjęte do społeczności międzynarodowej, stając się podmiotem prawnym.
Terytorium państwowe w prawie międzynarodowym
Istniejące na świecie (realnie i potencjalnie) terytoria, czyli przestrzeń działania ludzkiego, dzielą się na: państwowe, zależne – nie podlegające suwerenności żadnego państwa, administrowane przez państwa lub organizacje międzynarodowe, wspólne (res communis), wspólnego dziedzictwa ludzkości (res usum publicum) oraz niczyje (res nullius).
Nabycie terytorium państwowego
Cesja – ta forma nabycia terytorium ma miejsce, gdy w rezultacie umowy międzynarodowej następuje transfer terytorium i kiedy jedno państwo przestaje, a drugie zaczyna wykonywać swoje zwierzchnictwo nad przekazanym obszarem. Cesja terytorialna może przyjąć także charakter: transakcji kupna-sprzedaży, wymiany terytorium lub przekazania terytorium w darze.
Inkorporacja – forma zjednoczenia, która od tzw. pełnego zjednoczenia różni się tym, że jedno z integrujących się państw i jego naród po połączeniu nadal zachowują niezmienioną tożsamość międzynarodową, podczas gdy pozostałe państwo (państwa) ze swej tożsamości rezygnuje (np. RFN + NRD).
Zawłaszczenie – stanowi rzeczywiste i sprawne wykonywanie władzy państwowej na terytorium będącym do tej pory niczyim.
Zasiedzenie – nabycie tytułu prawnego do terytorium nie stanowiącego wcześniej terytorium niczyjego. Oznacza to, że dane terytorium zostało uzyskane w sposób bezprawny. Przyzwolenie na to wynika z upływu czasu oraz braku protestów społeczności.
Przyrost – jest to forma nabycia terytorium przez państwo polegająca na zwiększeniu terytorium lądowego na skutek działalności sił przyrody. Jest to geograficzny proces formowania się nowych terenów, które łącza się z terytoriami już istniejącymi. Terytorium państwa może ulec także powiększeniu w rezultacie celowej działalności człowieka np. osuszanie części morza lub tworzenie sztucznych wysp.
Zawojowanie - od pierwszej połowy XX w. to prawnie niedozwolony sposób powiększania terytorium państwowego.
Status ludności w prawie międzynarodowym
Ludność państwa w prawie międzynarodowym oznacza ogół osób fizycznych (obywatele i cudzoziemcy) zamieszkujących terytorium określonego państwa i podlegających jego jurysdykcji.
Obywatelstwo – jest to trwały węzeł prawny łączący osobę fizyczną z jakimś państwem – podmiotem prawa międzynarodowego. Zasadniczo obywatele stanowią główny substrat ludności danego państwa.
Nabycie obywatelstwa
Pierwotne – może następować na zasadach:
„Prawo krwi” – wedle obywatelstwa rodziców, niezależnie od miejsca urodzenia dziecka.
„prawo ziemi” – nabywa się je według miejsca urodzenia i wówczas obywatelstwo rodziców nie gra roli (Francja, Wlk. Brytania, USA)
Pochodne – obywatelstwo może następować na skutek następujących czynności:
Naturalizacja – jest to uzyskanie obywatelstwa danego państwa przez osobę nie posiadającą żadnego obywatelstwa lub posiadającą obywatelstwo innego państwa.
Rozdział I
BLISKI I ŚRODKOWY WSCHÓD W STOSUNKACH MIĘDZYNARODOWYCH
Znaczenie regionu w stosunkach międzynarodowych
Bliski Wschód to nazwa terytorium obejmującego w najszerszym znaczeniu kraje Południowo-Zachodniej Azji (Afganistan, Arabia Saudyjska, Bahrajn, Cypr, Irak, Iran, Izrael, Jemen, Jordania, katar, Kuwejt, Liban, Oman, Syria, Turcja, ZEA) oraz Północno-Wschodniej Afryki (Egipt, Sudan). Bliski i Środkowy Wschód stał się po II wojnie światowej jednym z najbardziej newralgicznych obszarów świata rozwijającego się. Pozycję międzynarodową regionu określają dwa czynniki: polityczny i gospodarczy. Na ten pierwszy składają się walory strategiczno-militarne regionu, na drugi zasoby naturalne, głównie bogate złoża nośników energii: ropy naftowej i gazu. Dogodne położenie na styku trzech kontynentów: Europy, Azji i Afryki pozwala na kontrolowanie biegnących tamtędy szlaków komunikacyjnych oraz stanowi dogodna bazę do promieniowania na sąsiednie obszary. Na Bliskim Wschodzie stykają się też wpływy trzech wielkich religii monoteistycznych: chrześcijaństwa, islamu i judaizmu. Tam też są położone miejsca święte ich wyznawców: Nazaret, Jerozolima, Mekka.
Konflikt izraelsko-arabski
Geneza i istota konfliktu
Przez konflikt izraelsko-arabski rozumiemy regionalny konflikt miedzy Izraelem a Arabami palestyńskimi i państwami arabskimi, któremu zimna wojna nadała charakter (wymiar) ponadregionalny. Konflikt rozpoczął się jednak na długo przed powstaniem państwa żydowskiego. Geneza współczesnego państwa Izrael sięga XIX w. i wiąże się z ideologią i ruchem syjonistycznym. Istnieją dwa pojęcia syjonizmu: religijne i polityczne. To pierwsze rozwinęło się w średniowieczu na podstawie przepowiedni biblijnych głoszących powrót Żydów do „ziemi obiecanej”. Syjonizm polityczny jako ruch pojawił się pod koniec XIX w. i miał za cel utworzenie państwa żydowskiego. Dążenia te opierano na dwóch założeniach: a) istnieniu odrębnego narodu żydowskiego; b) ciągłości historycznej więzi Żydów z Palestyną i ich prawa do niej. Celem doraźnym ruchu było umacnianie wspólnoty żydowskiej na świecie (zapobieganie asymilacji z narodami, wśród których Żydzi zamieszkiwali) i propagowanie emigracji Żydów do Palestyny. I Kongres Syjonistyczny obradujący w Bazylei w 1897 r. powołał do życia Światową Organizację Syjonistyczną. W uchwalonym wówczas programie za cel uznano utworzenie ojczyzny narodowej dla Żydów w Palestynie.
2 grudnia 1917 r. brytyjski minister spraw zagranicznych Arthur J. Balfour wystosował list do lorda Rothschilda, lidera ruchu syjonistycznego, w którym deklarował sympatię dla żydowskich dążeń państwowotwórczych w Palestynie. Była to słynna deklaracja Balfoura, która zdecyduje o powierzeniu Wlk. Brytanii przez Radę Najwyższą Ententy (1920) mandatu nad Palestyną i Irakiem oraz obwarowaniu mandatu specjalną klauzulą. Dokument Ligi Narodów był pierwszym aktem międzynarodowym uznającym prawa żydowskie do Palestyny oraz określającym Żydów mianem narodu. Po osiągnięciu tych celów ruch syjonistyczny przystąpił do realizacji utworzenia państwa żydowskiego przez wzmożoną imigrację Żydów do Palestyny. Wynikiem była zmiana stosunku ilościowego obu społeczności zamieszkujących Palestynę. Nieustająca imigracja osadników żydowskich była powodem konfliktów z miejscową ludnością arabską, która zaczęła się domagać zniesienia mandatu brytyjskiego i niepodległości. W 1939 r. w Londynie odbyła się konferencja w sprawie Palestyny z udziałem przedstawicieli brytyjskiej strefy wpływów na Bliskim Wschodzie: Palestyny, Iraku, Transjordanii, Egiptu, Arabii Saudyjskiej i Jemenu oraz Agencji Żydowskiej. Arabowie domagali się w jej trakcie utworzenia niepodległej Palestyny, a Żydzi własnego państwa na jej terytorium. Odmowa Brytyjczyków oraz wycofanie części wojsk brytyjskich z Palestyny w obliczu II wojny światowej przesądziło o zmianie ukierunkowania aktywności ruchu syjonistycznego na Stany Zjednoczone jako promotora sprawy żydowskiej. 29 listopada 1947 r. ONZ uchwaliła rezolucję nr 181/II o podziale Palestyny na dwa niepodległe państwa: arabskie i żydowskie.
Wojny arabsko-izraelskie
Kraje arabskie przeciwstawiły się podziałowi Palestyny. W dniu wygaśnięcia brytyjskiego mandatu w Palestynie (15 maja 1948 r.) David Ben Gurion w imieniu Żydowskiej Rady Narodowej proklamował w Tel Awiwie powstanie państwa Izrael. Tego samego dnia rozpoczęła się I wojna arabsko-izraelska, zwana przez Izrael niepodległościową. Oddziały sześciu krajów arabskich (Transjordanii, Egiptu, Iraku, Libanu, Syrii i Arabii Saudyjskiej), przekonanych o swej przewadze wojskowej, wkroczyły na terytorium Palestyny. Motywowano to koniecznością przywrócenia tam porządku i ochroną ludności arabskiej przed atakami zbrojnych bojówek syjonistycznych zmuszających Palestyńczyków do opuszczenia swych ziem. Celem wojny była totalna likwidacja Izraela. Działania wojenne trwały do 24 lutego 1949 r. i zakończyły się triumfem Izraela, który nie tylko obronił swój byt państwowy, ale i powiększył terytorium kosztem ziem przyznanym przez ONZ Palestyńczykom. W rezultacie wojny nie zrealizowano rezolucji ONZ o podziale Palestyny, bowiem tereny, na których miało powstać państwo Palestyńskie podzieliły między siebie Izrael i kraje arabskie: Izrael zajął Galileę i zachodnią część Jerozolimy, Transjordania zaanektowała Wschodnią Jerozolimę i Cisjordanię, Strefa Gazy przypadła Egiptowi.
II wojna arabsko-izraelska, zwana sueską, rozpoczęła się 29 października 1956 r. wkroczeniem wojsk izraelskich na Synaj. 31 października dołączyli do nich Francuzi i Brytyjczycy. Jako casus belli (powód do wojny) Izrael podał zamknięcie cieśniny Tiran dla żeglugi izraelskiej po znacjonalizowaniu Kanału Sueskiego przez Egipt. Jednak rzeczywistą przyczyną wybuchu wojny było pragnienie Wielkiej Brytanii i Francji utrzymania kontroli nad Kanałem. Państwa te dla realizacji swoich celów posłużyły się Izraelem, którego statki handlowe nie mogły korzystać z Kanału Sueskiego. W wyniku działań wojennych Izrael zdobył obszar o pow. 60 tys. km2 (cały płw. Synaj), z którego jednak musiał się wycofać pod wpływem presji międzynarodowej po odblokowaniu przez Egipt cieśniny Tiran. Bilans tej wojny był następujący: a) odblokowanie izraelskiego portu Eilat (otwarcie Zatoki Al-Akaba dla żeglugi izraelskiej); b) brak nowych nabytków terytorialnych Izraela; c) Kanał Sueski pozostał własnością Egiptu, który jednak poniósł klęskę militarną; d) wojna była wyrazem słabości świata arabskiego, który nie udzielił Egiptowi żadnej pomocy; e) Wlk. Brytania i Francja poniosły porażkę polityczną; f) zarówno ZSRR jak i USA wystąpiły przeciwko trójstronnej agresji, aczkolwiek z różnych powodów.
Casus belli w III konflikcie arabsko-izraelskim były decyzje prezydenta Egiptu Gamala Nasera o wycofaniu wojsk ONZ z Synaju oraz zamknięcie cieśniny Tiran i zatoki Al-Akaba dla żeglugi izraelskiej, potraktowane przez Izrael jako zagrożenie dla jego bezpieczeństwa. Błyskawicznym atakiem 5 czerwca 1967 r. wojska izraelskie zdobyły płw. Synaj, wzgórza Golan oraz Strefę Gazy, Cisjordanię i wschodnią część Jerozolimy. W rezultacie tzw. wojny sześciodniowej Izrael trzykrotnie powiększył swoje terytorium.
6 października 1973 r. Egipt i Syria podjęły zbrojny wysiłek odzyskania ziem zagarniętych przez Izrael w wojnie sześciodniowej, inicjując w ten sposób IV wojnę. Konflikt trwał do 22 października. Kraje arabskie usiłowały uzyskać przewagę nad Izraelem atakując go w dniu największego święta religijnego Yom Kippur. Skutkiem wojny było wprowadzenie przez OPEC embarga na eksport ropy do państw popierających Izrael oraz podwyżka cen o 70% i zmniejszenie wydobycia. 26 marca 1979 r. podpisano traktat pokojowy pomiędzy Izraelem a Egiptem. Traktat kończył stan wojny między obu państwami, przewidywał zwrot płw. Synaj Egiptowi, stacjonowanie sił ONZ w pobliżu nowych granic , gwarancje swobody żeglugi dla Izraela na Morzu Czerwonym i zatoce Akaba oraz nawiązanie pełnych stosunków dyplomatycznych. Konferencja Ligi Państw Arabskich w marcu 1979 zaleciła: zerwanie stos dyplomatycznych z Egiptem, zawieszenie go w prawach członka Ligi, przeniesienie siedziby Ligi z Kairu do Tunisu, wstrzymanie pomocy gospodarczej dla niego. Układy izraelsko-egipskie nasiliły ekspansjonizm Izraela, co potwierdziła aneksja Wschodniej Jerozolimy w 1980 r. W grudniu 1981 r. Izrael zaanektował syryjskie wzgórza Golan.
Powtarzające się napaści terrorystyczne i ostrzeliwanie terytorium Izraela przez Palestyńczyków znajdujących się w Libanie skłoniły Izrael w 1982 r. do ataku na ten kraj, w celu zniszczenia baz palestyńskich (V wojna arabsko-izraelska). 1/3 terytorium Libanu znalazła się pod izraelską okupacją, ale podpisany rok później układ o zakończeniu stanu wojny został pod presją państw arabskich unieważniony przez Liban w 1984 r.
Porwania izraelskich żołnierzy w Gazie (Hamas) i na pograniczu z Libanem (Hezbollah) doprowadziły VI/VII 2006 r. do wybuchu VI wojny arabsko-izraelskiej a II wojny izraelsko-libańskiej, przerwanej rezolucją RB ONZ w połowie sierpnia.
Problem palestyński
Istotę problemu stanowi rywalizacja dwóch społeczności: palestyńskiej i żydowskiej, o jedno terytorium – Palestynę. W rezultacie I wojny arabsko-izraelskiej naród palestyński został pozbawiony możliwości mieszkania na swej ziemi. Większość Arabów zamieszkująca podbite ziemie zbiegła, dając początek diasporze palestyńskiej. Od momentu pojawienia się problemu palestyńskiego Izrael negował prawo Palestyńczyków do samostanowienia. Główną winę za powstanie problemu palestyńskiego ponoszą członkowie Ligi Arabskiej, którzy niewłaściwie ocenili sytuację powstałą w wyniku proklamowania państwa Izrael. Gdy podział Palestyny stał się faktem dokonanym, traktowali to jako stan tymczasowy. Błędem było nieukonstytuowanie władz palestyńskich i nieproklamowanie państwa niezależnie od kształtu jego granic. Po wojnie 1948/49 kwestia palestyńska stała się instrumentem antyizraelskim, którym z różnym powodzeniem posługiwały się rządy krajów arabskich. Pod koniec lat 50. w strefie Gazy zaczęły powstawać pierwsze grupy bojowników palestyńskich. Sprzeczne interesy państw arabskich utrudniały wypracowanie jednolitej strategii przez palestyński ruch narodowo-wyzwoleńczy. Dopiero w 1964 r. na szczycie państw arabskich w Kairze założono Organizację Wyzwolenia Palestyny. Zrzeszał ludzi wokół wspólnego celu: utworzenia własnego państwa. Poważniejszą role w konflikcie bliskowschodnim OWP zaczęła odgrywać dopiero w 1969 r. gdy na jej czele stanął Jasser Arafat, przywódca najsilniejszego ugrupowania al-Fatah. Aż do końca lat 80. ruch ten opowiadał się za utworzeniem w Palestynie tylko jednego, demokratycznego państwa, w którym jednakowe prawa mieliby Żydzi, muzułmanie i chrześcijanie. 12 X 1973 r. RB ONZ przyjęła rezolucję nr 338 uznającą naród palestyński za „główną stronę w ustanowieniu trwałego i sprawiedliwego pokoju na Bliskim Wschodzie” i przyznając mu niezbywalne prawo do niepodległości narodowej i suwerenności. Na szczycie arabskim w Rabacie (Maroko) w 1974 r. OWP została uznana za jedynego legalnego reprezentanta narodu palestyńskiego. 22 X 1974 r. ZO ONZ uznało prawo narodu palestyńskiego do samostanowienia i przyznało OWP status obserwatora przy ONZ. W 1987 r. Palestyńska Rada Narodowa potwierdziła wolę OWP kontynuowania walki we wszelkich formach pod przywództwem Arafata aż do utworzenia niepodległego państwa.
Okupowane terytoria arabskie przyniosły Izraelowi zamiast spodziewanych „bezpiecznych granic” bombe demograficzną: blisko dwumilionową mniejszość arabską, która nie pogodziła się z okupacją. Jej opór przybrał w grudniu 1987 r. formę intifady – powstania bez użycia broni w Cisjordanii i Strefie Gazy. Demonstracje, strajki i starcia uliczne z żołnierzami izraelskimi miały głównie polityczne znaczenie, zwracając uwagę społeczności międzynarodowej na konieczność uregulowania problemu.
W 1994 r. Szymon Peres w imieniu Izraela i Jaser Arafat w imieniu Organizacji Wyzwolenia Palestyny, podpisali porozumienia z Oslo, które otworzyły drogę do utworzenia Autonomii Palestyńskiej na Zachodnim Brzegu i w Strefie Gazy. Deklaracja Pokojowych Intencji była przyznaniem przez OWP prawa do istnienia państwa żydowskiego i deklaracją wyrzeczenia się terroryzmu.
Wojny w Zatoce Perskiej
Strategiczne znaczenie rejonu Zatoki Perskiej powoduje, że jest on miejscem częstych konfliktów zbrojnych. To w rejonie Zatoki Perskiej znajduje się około 60% światowych zasobów ropy naftowej.
We wrześniu 1980 r. Irak rozpoczął wojnę z Iranem. Walki trwały aż do 1988 r. Istniało kilka powodów irackiej agresji: spór graniczny, długotrwała rywalizacja o wpływy w rejonie Zatoki Perskiej i opozycja nacjonalistycznego reżimu arabskiego Saddama Husajna wobec rewolucyjnej teokracji islamskiej w Iranie.
Pokój w tym rejonie trwał krótko, gdyż Irak dokonał w sierpniu 1990 r. agresji na Kuwejt. Spowodowało to powstanie koalicji 28 państw do walki o wyzwolenie Kuwejtu. Operacja „Pustynna Burza” na początku 1991 r. zakończyła się klęską Iraku i wyzwoleniem Kuwejtu. Irak spotkały dotkliwe sankcje nałożone przez ONZ. Drastycznie ograniczono sprzedaż irackiej ropy naftowej, Irak miał wypłacić olbrzymie odszkodowania za spowodowane w Kuwejcie zniszczenia. Został poddany nadzorowi międzynarodowemu z ramienia ONZ i zobowiązany do zniszczenia broni masowego rażenia. Nałożono ponadto blokadę ekonomiczną (embargo na handel).
Stany Zjednoczone oskarżały reżim iracki o brak demokracji, zbrojenia i nieprzestrzeganie postanowień ONZ. W 2003 r. USA zmontowały koalicję w składzie: USA, Wielka Brytania i Polska oraz kilkanaście innych państw, która rozbiła rządy irackie i faktycznie okupowała terytorium kraju. Irak został podzielony na strefy: amerykańską, brytyjska i polską z obecnością wojsk sojuszniczych. Celem tej obecności było doprowadzenie do pełnej likwidacji rządów Saddama Husajna, patronowanie budowie nowej administracji i normalizacji życia kraju. Sankcje ONZ zostały zniesione. Chodzi o to, aby obywatele Iraku objęli władzę, tworząc demokratyczny rząd nadzorowany przez siły wojskowe aliantów.