Podział: wyrazy autosemantyczne – własne znaczenie leksykalne (rzeczowniki, przymiotniki, czasowniki, przysł.) wyrazy syn semantyczne – łączą wyrazy autosemantyczne (spójniki, przyimki, partykuły)
liczebniki, zaimki są pomiędzy tymi grupami
Problematyka znaczenia leksykalnego i tekstowego:
Znaczenie leksykalne (słownikowe) – jest systemem; w słowniku jest opis konkretnych użyć, potem tworzy się definicje na podst. generalizacji
Znaczenie tekstowe – powiązane z konkretnym tekstem w komunikacji
(Sienkiewicz w bibliotece zajmuje trzy półki)
Wyrazy o charakterze pospolitym:
Rzeczowniki: klasa/mieszkanie (Dziś trudno o mieszkanie/Wczoraj kupiłem mieszkanie)
przedmiot/obraz (Pokazałem dzieciom tygrysa)
roślina/owoc/potrawa (Mak kwitnie/Mak jest w wazonie/Ciasto z makiem)
naczynie/zawartość (Zjadł cztery talerze)
Czasowniki: czynność za pomocą narzędzia = czynność, kt. Wykonuje to narzędzie (Pióro dobrze pisze)
wykonywać czynność i umieć tę czynność (Chodzę do pracy/Dziecko już chodzi)
Przymiotniki: posiadać/wyrażać cechę (wesoły człowiek/wesoło wygląda, smutny krajobraz)
cecha coś powoduje (zdrowy klimat bo powoduje zdrowie)
Znaczenie konotacyjne (asocjacja łącząca)
Elementy o charakterze grupowym – przeżycia, emocje, oceny
- asocjacja, kt. się rozpowszechni i staje się częścią znaczenia leksyk. (Matka = początkowo indywidualna, teraz kochająca, troskliwa…)
Elementy łączące z grupami etnicznymi – (Irlandczycy – skąpi, Niemcy – porządni, Romowie - cyganią)
Elementy oceniająco-emocjonalne
stają się częścią znaczeń leksyk. (drań, chłopina, piśmidło, babsko, domek, osiołek)
wyrazy wyrażające negatywny stosunek (żreć, wóda, chleć)
odnoszą się do czegoś, co ma charakter językowy – oceniane przez społeczeństwo (kłamstwo, uczciwy)
odnosi się do konkretnych obiektów, celem - wyróżnić osobę z pośród innych obiektów
pom. Formą i człowiekiem nie jest zazwyczaj związek (pan Kowal, dziś nie kojarzy się z zawodem)
nie mają konotacji (przypisywania cech) (Irena – wyróżnienie osoby nie przypisuje jej cech)
występują w zdaniach podmiot + orzeczenie + obiekt, nie mają funkcję orzeczenia
( Vaclav Havel jest Czechem –nie można zmienić na Czech jest Vaclavem Havlem )
n. własne mogą być podmiotem i przedmiotem, ale nigdy nie są częścią orzeczenia imiennego
odróżniamy zazwyczaj wielką literą
charakter gatunkowy wykładników
nazywają klasę przedmiotów, mogą się odnosić do konkret. Obiektów, zależy od komunikacji, towarzyszą im przymiotniki lub zaimki wskaz.
Mają denotację i zarówno konotację, mają swoje znaczenie
Deskrypcje określone - opisy, kt. odnoszą się do konkretnego obiektu; potrzebna dodatkowa wiedza
(Autor hamleta; najwyższy szczyt w tych górach)
n. pospolite mogą mieć formę n. własnych i odwrotnie:
Polak mówi: Jedziemy nad morze (Bałtyk) X król (od Karola), cesarz (od Juliusza Cezara)
POLISEMIA
- leksem odnosi się do kilku zjawisk, zarówno posiada kilka znaczeń i pom. tymi znacz. jest jakiś związek
łopatka: cz. Szkieletu, narzędzie do sprzątania → podobny kształt
bić: uderzyć, zegar, dzwony, serce pulsuje → ruch, dźwięk
dziecko: niedorosły człowiek, dorosły czł. w stosunku do rodziców → więzi rodzinne
wejście: czynność, obiekt → chodzenie
redakcja: miejsce produkcji gazet, robienie redakcji tekstu → teksty, gazety
- może być oparta na metaforach, podobieństwach (wg cz. naszego ciała – łopatka, ucho, oko…)
- może być nie metaforyczna, oparta na metonimii
złoto, srebro: środek płatniczy, przedmioty z tych metali ( U niego w domu są same srebra)
HOMONIMIA
- leksemy są formalnie jednakowe, odnosi się do kilku zjawisk, ale pom. tymi znacz. nie ma żadnych związków
zamek: pałac, kłódka na drzwiach → nie ma nic wspólnego, różnicę poznamy wg morfologii
topić: ser, śnieg, metale; kogoś
rząd: ministerstwa, na czele premier; szereg
H. morfologiczne (fleksyjne): polecę → polecieć, polecić / dam → rzeczownik, czasownik
H. etymologiczne – 2 inne wyrazy, ale rozwój fonetyczny spowodował, że jednakowo brzmią
rola: pole (słowian.); zwój papieru (łac. rolka)
bal: impreza (franc.); obrobiony pień drzewa (niem.)
H. o charakterze słowotwórczym: winny → wino, wina / ranny → rano, rana / gazowy → gaz, gaza
H. powstałe pierwotnie z polisemii – historycznie to wyrazy polisemiczne
rola: zwój, sztuka (w Star. Grecji czytali teksty z rolek)
pióro: pióro ptaka, długopis (kiedyś pisano piórami)
pokój: pomieszczenie, brak wojen → spokój, schronienie, bezpieczeństwoHYPERONIMIA – zwierzę / HIPONIMIA – koń / KOHIPONIMIA – koń, krokodyl (równorzędne)
- ta sama treść jest zapisana w różnych formach
S. leksykalna – zbiegające się do siebie leksemy(słowa) → językoznawstwo = lingwistyka, samochód = auto
S. fleksyjna – forma fleksyjna o identycznej funkcji → profesorzy =profesorowie (bardziej grzeczniejszy char.)
S. składniowa – zapożyczenia z jęz. obcych, dialektów, zabarwienia emocjonalne
forsa = pieniądze, pyry = ziemniaki → dialekty / buda = szkoła, glina = policjant → nacechowane
EUFEMIZMY: brzydki = niepiękny / umrzeć = wąchać kwiatki od spodu (negatywne)
- synonimia całkowita → s. składniowa
- synonimia częściowa → s. fleksyjna
A. właściwa – wyrazy przeciwstawne semantycznie, czysto semantyczne, można je stopniować
– negacja jednej z cech nie znaczy opozycję antonimiczną
wysoki X niski → Robert nie jest wysoki, nie znaczy, że jest niski
A. komplementarne – nie ulegają stopniowaniu, potwierdzenie jednego znaczy negację drugiego
łysy X owłosiony; kawaler X żonaty
Konwersje – opozycja jest logiczna, nie ma charakter jęz., tzw. wiedza o świecie
mąż X żona; kupić X sprzedać, czarny X biały
- zmiany związane ze zmianami obiektów, zmiany czysto jęz.
wóz: kiedyś – drewniany / dziś – samochód, wagon
Leksykalizacja – znika stosunek pom. strukturą i znaczeniem (bielizna, włoszczyzna)
Zapożyczenia wewnętrzne – (Zug, bajery, rozpylacz = rewolwer)
Eufemizacja – (cztery litery)
Zwężanie znaczeń – (zboże = kiedyś majątek)
Poszerzanie znaczeń – (rżysko = kiedyś pole po życie (rży), dziś po wszystkich zbożach)
Przesuwanie znaczeń(ul = dziura → pień wydrążony w środku → pień dla pszczół → ul)
Konkretyzacja znaczeniowa(rzeź = wyrzeźbione z drzewa / bitwa; dziś – rzeźba i rzeź)
Ulepszanie (melioryzacja) – było nisko w semantyce, jest wyżej (kobieta: kob – chlew, robiła w chlewie)
Pejoratywizacja (ujemne znaczenie)(wariat = z łac. różnić się; dziewka = starop. córka)
Repartycja – kiedyś synonimy (wiek =wieczny, wiekowy, wieczysty, wiekuisty)
Elipsa – wyeliminowanie czegoś (polec = kiedyś położyć się, upaść → zostało eliminowane; dziś w bitwie)
Kryterium formalne
wyrażenia – charakter nominalny (czarna owca; książka widmo – nikt jej nie widział)
zwroty – czasownikowy (zbijać bąki - nic nie robić; drzeć koty – kłócić się z kimś)
frazy – całych zdań (Jak sobie pościelisz, tak się wyśpisz.)
Kryterium semantyczne
związki luźne – połączenie tych elementów jest swobodne, nie są jeszcze frazeologizmami, każdy człon ma swoje znaczenie, można je zmieniać w zależności od tego co chcemy wyrazić (drewniany stół)
zw. łączliwe – nazwy gatunkowe, o łączliwości decyduje częstość użycia (maszyna do pisania)
zw. stałe – nie można przeprowadzać zmian, bo zmieni się ich treść (czarna owca, biały kruk)