28.02.2012

Indyjski kontekst buddyzmu – tło społeczne i religijne

W buddyzmie obecne są aspekty, zjawiska, które sięgają najstarszych okresów kultury indyjskiej (najstarszy to: cywilizacja Doliny Indusu).

Cyw. Indyjska jest jedną z dwóch najstarszych cywilizacji, które zachowały ciągłość od tych najstarszych czasów (druga to chińska).

• Początki cyw. doliny Indusu sięgają 3 tys. p.n.e.

• Znaczny rozwój osiąga XXVII w. p.n.e.

• Upadek następuje ok. XV w. p.n.e.

Ośrodki miejskie, murowane. Pierwsza cywilizacja, która budowała miasta skanalizowane!

Buddyzm zawdzięcza kulturze doliny Indusu m.in.

• tradycję jogi;

• ascezę;

• symbol, kult drzewa;

• „kult” zwierząt.

Najpierw cywilizacja rozwijała się w dolinie Indusu, w późniejszych czasach przesunęła się w stronę doliny Gangesu.

Ośrodki cywilizacji Indusu:

• Mohenjo-Daro – jedno z największych

• Kot-Diji

• Harappa – drugie z największych

• Amri

• Surkotada

• Lothal

• Kalibangan

• Mehrgarh

• Novsharo

Joga

Buddyzm jest tradycją jogiczną, związaną z formą praktyki duchowej – patrz: artefakty, m.in. pieczęcie, przeważnie kształt zbliżony do kwadratu czy prostokąt, są też inne kształty, ale ważne są motywy: pismo (do dziś nieodczytane) oraz wizerunki w większości przypadków – zwierzęce, ale są też inne – postaci antropomorficzne, być może ludzkie, być może boskie, sposób ich przedstawienia wyraźnie sugeruje pozycje jogiczne – asany, które później są uprawiane w tradycji jogicznej; jedna z pieczęci przedstawia postać przypominającą Śiwę – patrona jogi, stąd nazwa tej postaci: protoŚiwa.

Oprócz pieczęci są jeszcze figurki również z postaciami w różnych asanach.

Asceza

W najstarszych tekstach kultury indyjskiej asceza jest praktycznie nieobecna. Jedynie postać Keshina – „podróżuje na wietrze”, ascetom przypisuje się pewne zdolności, asceza wiąże się ściśle z jogą. W społeczeństwie nagle pojawia się fascynacja ascezą (prawdopodobnie zaczerpnięta z kultury niearyjskiej).

Upanishady

Motyw kobry z rozłożonym kapturem

Drzewo

Również pieczęcie: w kształcie drzewa (korony), czy też z motywem drzewa, liści. Figowiec pagodowy (Ficus religiosa)

Zwierzęta: również pieczęcie, wiernie przedstawione, nie ma problemu z identyfikacją gatunku, nawet zwierząt z rogami. Dla Ariów, poza krową i koniem, zwierzęta nie były ważne (ciekawostka: na żadnej z pieczęci nie ma konia, możliwe, że nie był znany, dopiero udomowiony z ludnością Aryjską).

Epoka wedyjska

Przyczyną upadku cywilizacji Indusu były najazdy Ariów (gdzieś ze stepów Euroazji).

O tych podbijanych w tekstach aryjskich mówiło się dasowie – czarny, ciemny (później niewolnik).

Bóg Indra – podobno stał na czele Ariów, którzy podbijali miasta.

Słowo aria znaczy szlachetny.

Odkrycia archeologiczne i opisy z ksiąg mijały się – wg ksiąg miasta były na planie koła. Dzięki odkryciom Rosjan – niektóre ośrodki miejskie z byłych republik radzieckich, tych azjatyckich były na planie koła. To były miasta Ariów.

Susze prawdopodobnie były przyczyną migracji Ariów, w poszukiwaniu pastwisk.

Rytualizm – musieli być kapłani.

Społeczeństwo było 3-warstwowe: kapłani (bramini), rycerze (kszatrijowie), Wajśjowie (rolnicy, pasterze). Później wytworzyła się 4 klasa i wajśjowie stali się warstwą związaną z pieniędzmi – kupcami i in. 4 klasa - siudrowie – klasa służących. Była jeszcze 5 klasa, ale nieoficjalna: niedotykalni (po dziś dzień, mimo próby zniesienia warstw).

Wedy (sanhity) - teksty sakralne

Prawo kosmiczne (Rita, dharma)

Buddyzm dziedziczy po Ariach pojęcie dharmy.

Dziedziczy też pewien typ organizacji społecznej – plemienna demokracja.

Radża był wtedy wodzem plemiennym (później król), musiał się liczyć z opiniami rad (kolektywność głosów).

Trzeba było skodyfikować to co mówił Budda – zrobił to niedotykalny (nie miało to znaczenia u buddystów).

Buddyzm niechętnie podchodził do rytualizmu Ariów. Jednak z czasem i tak do buddyzmu rytualizm trafił i było go coraz więcej. Nie mniej jednak sam Budda odrzucił rytuały i autorytet Wed.

Rigweda.

Rishi – wieszcz.

Upadają republiki plemienne, tworzą się wielkie królestwa. Silna władza centralna, absolutna.

Idea Czakrawartina (ten, który porusza kołem prawa), scalił wszystkie państwa w swoich rządach, realizuje kosmiczne prawo (Asioka(?)).

Hodowla, rozwija się rolnictwo, nowe rzemiosła (nowe fachy), rozwija się handel (moneta), pojawia się lichwa.

Upaniszady – literatura, zaliczane do Wed,

1. Interioryzacja ofiary

2. Aby dobrze wykonać rytuał, trzeba osiągnąć pewien wewnętrzny stan – przeniesienie uwagi na to, co dzieje się w środku, wewnątrz człowieka

3. Zmiana wizji człowieka

4. Dawne teksty wedyjskie: bogactwo (pogłowie krów), długi okres życia (100 jesieni), posiadanie syna.

5. Nowy język religijny:

• Sansara

• Karman

• Awidia

• Moksza – wyzwolenie - nirwana – wygaśnięcie

• Rita przekształca się w dharmę (kosmiczne prawo, wymiar fizyczny i moralny), prawo karmana jest moralnym aspektem dharmy

Rozwój ruchu ascetycznego

• Joga

• Śramana – „wysilający się” – asceta

• Sannjasin – „wyrzeczeniec”

• Leśni pustelnicy

• Wędrowni mędrcy

Budda – historia i legenda

Kuszani

Sztuka buddyjska z wpływem greckim

Gandhara, leżała na szlaku jedwabnym

Problem datowania życia Buddy: tradycyjna chronologia buddyjska (Sri Lanka i Azja Poł.-Wsch.) – 624/3 – 544/3 r. p.n.e.; Azja Wsch. Przyjmuje też 448-368 r. pn.e.

Chronologia długa:

1. Śmierć Buddy 218 lat przed konsekracją Asioki

2. Konsekracja między 280 a 265 r. p.n.e.

3. Świadectwa: Aleksander Wielki, edykty Asioki, chińskie kroniki

4. Pojawiające się daty: 566-486 r. p.n.e., 563-483 r. p.n.e.

Nie kwestionuje się, że Budda żył 80 lat.

Chronologia krótka:

1. Umieszcza datę śmierci na 100 lat przed konsekracją Asioki

2. Daje to ok. 445-365 r. p.n.e.

Pochodzenie Buddy:

1. Ojciec – Siuddhodana (z warny kszatrijów)

2. Matka – Maja (Mahamaja) (maja – iluzja)

3. Macocha – Mahapradżapati Gautami

4. Plemię – Siakja (Sakya)

5. Klan (ród, gotra) – Gautama (pal. Gotama)

Żeńska sanga – żeński klasztor

Przydomki Buddy (na egzaminie!):

• Buddha – „przebudzony”;

• Siddhartha (Siddhattha) – „Ten, który osiągnął cel” (imię właściwe, zanim porzucił dom);

• Gautama – „Z klanu Gautama”;

• Siakjamuni – „Mędrzec z rodu/plemienia Siakjów” (gdy był ascetą);

• Tathagata – „Ten, który tak doszedł”, „Ten, który tak kroczy”;

• Bhagawat – „Czcigodny, błogosławiony”;

• Dżina – „Zwycięzca”;

• Mahasattwa (Mahasatta) – „Wielka istota”

4 główne królestwa czasów Buddy:

1. Magadha – stolica Radżagaha/Radżagriha (Radźgir), późniejsza stolica Pataliputta/Pataliputra (Patna);

2. Kosala/Kosiala – stolica Sawatthi/Śrawasti;

3. Watsa/Wansa – stolica KOsambi;

4. Awanti – stolica Udżdżeni

Buddyjskie miejsca:

1. Lumbini – miejsce narodzin Buddy (Nepal)

2. Kapilavastu/Kapilawastu/Kapilawatthu – stolica królestwa

3. Bodh-gaya – tam Budda osiągnął przebudzenie (płn. Indie)

4. Sarnath – wygłosił tam pierwsze kazanie

5. Kushinara – miejsce śmierci

6. Rajagaha – Budda w tym miejscu zaczął naukę Mahajany

^ Rola drzewa!!! – narodziny, przebudzenie, pierwsze kazanie, śmierć, wszystkie dokonały się pod drzewami

20.03.2012

Podział relikwii Buddy (7 różnych miejsc):

1. Kapilawastu

Mówi się, że biografia Buddy dotyczy KAŻDEGO Buddy, że te elementy muszą pojawić się w ich biografii.

12 czynów Buddy – podsumowanie:

1. Pobyt w niebie Tuszita,

2. Wejście w łono kobiece,

3. Narodziny w ludzkiej postaci,

4. Biegłość w czerpaniu przyjemności zmysłowych (kto porzuca życie doczesne, musi wiedzieć CO porzuca),

5. Dostrzeżenie pustki hedonistycznego życia,

6. Porzucenie życia świeckiego,

7. Skrajna asceza,

8. Medytacja,

9. Pokonanie Mary,

10. Przebudzenie,

11. Zapoczątkowanie nauczania

12. Śmierć (po której już nie ma odrodzenia).

Trzy rodzaje Buddów:

• Samjak-/ samma-sambuddha – w pełni doskonale przebudzony (zauważa cierpienie innych i dlatego dąży do przebudzenia);

• Śrawaka-buddha – przebudzony będąc uczniem (dąży do przebudzenia, żeby sobie ulżyć);

• Pratjeka-buddha – budda samotny (nie naucza, dąży do przebudzenia, żeby sobie ulżyć).

Liczba Buddów (tych doskonale przebudzonych):

• Wczesny okres – 7 (6+1) i przyszły Majtreja;

• Z czasem liczba wzrasta do 24;

• Formalnie nieskończona liczba.

Trzy klejnoty (Tri-ratna):

1. Buddha

2. Dharma

3. Sangha (zgromadzenie mnichów)

Formuła schronienia (3 razy powtórzona):

Buddham saranam gaczczhami,

Dharmam saranem gaczczhami,

Sangham saranem gaczczhami.

„Żywot Barlaama i Jozafata”

- popularyzacja w VI w.

- Jan z Damaszku

DHARMA – Buddha-waczana – słowa Buddy

Buddha-waczana czasem używane jako nazwa dharmy, czyli nauki buddyjskiej.

Metafora trzech klejnotów

• Buddha – (doskonały) lekarz

• Dharma – lekarstwo

• Sangha – pielęgniarka

Znaczenie terminu „Dharma”

• Etymologia: dhri – „dzierżyć, trzymać, podtrzymywać”, a więc Dharma – dzierżyciel, podtrzymujący.

• Dwa konteksty:

1. Deskryptywny – nauka, doktryna, prawda, (opis rzeczywistości)

2. Preskryptywny – prawo

Buddyzm a religia

• Różne definicje religii – (a) esencjalne a (b) funkcjonalne

1. Definicje esencjalne – opis religii przez pryzmat istotnych cech ogólnych;

2. Definicje funkcjonalne – opis religii przez pryzmat funkcji (społeczne, psychologiczne), jakie pełnią.

• Para-definicja Niniana Smarta (1927-2001) – religię opisując siedem wymiarów.

1. Wymiar obrzędowo-rytualny – zespół ceremonii, obrzędów, rytuałów o charakterze publicznym oraz prywatnym.

2. Wymiar doświadczeniowo-emocjonalny – zespół doświadczeń, emocji i przeżyć postulowanych, generowanych bądź zalecanych (np. wina, poczucie grzechu, tajemnica, strach, uwielbienie, ekstaza).

3. Wymiar narracyjno-mityczny – zespół legend, mitów, opowieści.

4. Wymiar doktrynalno-filozoficzny – usystematyzowana wykładnia nauk religijnych przedstawiona w logicznie spójnej postaci.

5. Wymiar etyczno-prawny – zespół usankcjonowanych religijnie reguł ludzkiego postępowania.

6. Wymiar społeczno-instytucjonalny – zespół instytucji o zróżnicowanym charakterze oraz związanego z nimi poczucia grupowej tożsamości.

7. Wymiar materialny – zespół sakralnych obiektów i miejsc.

• Religia a kwestia boga – element odniesienia do boga/-ów jest konstytutywny

• Definicje usuwające boga są zbyt szerokie – problem religia a ideologia

• Znaczenie terminu „religia” a kontekst jego powstania – termin religia nabrał znaczenia w kontekście kultury europejskiej

• Zbawienie a definicja religii – zbawienie nie jest istotne dla bycia religią.

Dharma – filozofia czy religia?

• Dharma – nauka opisująca istnienie oraz sposoby zachowania wobec istnienia, tj. sposób radzenia sobie z nimi.

• Poziom ostateczny – filozofia: jatha-bhuta-darsiana (yathaa-bhuuta-darśama) samjak-driszti marga

• Poziom konwencjonalny – religia

• Buddyzm a religie: ambiwalencja buddyzmu – buddyzm akceptuje inne religie, o ile te służą doskonaleniu człowieka (inkluzywizm), odrzuca je jednak jako narzędzia samo utwierdzania się człowieka w błędzie (ekskluzywizm).

~*~

Struktura buddyjskiej nauki – cztery szlachetne prawdy

1. Duhkha – szlachetna prawda o cierpieniu.

2. Samudaja – szlachetna prawda o powstawaniu cierpienia.

3. Nirodha (ustanie) – szlachetna prawda o ustaniu cierpienia. (Nirwana – wygaśnięcie)

4. Marga – szlachetna prawda o drodze wiodącej do ustania cierpienia.

SZLACHETNA PRAWDA O CIERPIENIU

Aspekty cierpienia:

• Cierpienie jako takie – fizyczne i umysłowe.

• Cierpienie związane ze zmianą.

• Cierpienie związane z istnieniem w stanach uwarunkowanych.

Trzy znaki egzystencji:

• Cierpienie (duhkha)

• Nietrwałość (anitjata)

• Bezjaźniowość (an atman, nairatmja) – pustka pod względem jaźni (atma-siunjata)

• Nieesencjonalność osoby (pudgala-nairatmja)

• Nieesencjonalność dharm (dharma-nairatmja)

Pięć Skandh

1. Forma (rupa) – zjawiska konstytuujące materialność, cielesność.

2. Uczucie (wedana) – uczuciowa reakcja na doznanie (przyjemne, nieprzyjemne, neutralne).

3. Postrzeżenie/ przedstawienie (sańdżnia) – przedmiotów zewnętrznych i umysłowych.

4. Dyspozycje wolicjonalne (saknskara).

5. Świadomość (widżniana) – 6 rodzajów świadomości (zmysły).

SZLACHETNA PRAWDA O PRZYCZYNIE CIERPIENIA

Trzy rodzaje pragnienia (Triszna)

1. Pragnienie przyjemności zmysłowych i umysłowych (kama-triszna).

2. Pragnienie istnienia (bhawa-triszna).

3. Pragnienie nieistnienia (wibhawa-triszna).

Trzy skazy (klesia)

1. Niewiedza, omroczenie (awidja, moha).

2. Pożądanie (triszna, raga).

3. Awersja (dwesza).

• Współzależne powstawanie (pratitja-samutpada):

Jak to, jest tamto. Jak to powstaje, powstaje tamto. Jak nie ma tego, nie ma tamtego. Jak to zanika, zanika tamto.

Łańcuch współzależnego powstawania (12 ogniw, nidana):

1. niewiedza,

2. dyspozycje wolicjonalne (karmiczne formacje),

3. świadomość,

4. nazwa i forma,

5. sześć podstaw świadomości (organów zmysłowych),

6. kontakt,

7. uczucie,

8. pragnienie,

9. lgnięcie,

10. stawanie się, tj. działanie prowadzące do narodzin,

11. narodziny,

12. starość i śmierć.

Przeszłość – 2 pierwsze ogniwa, teraźniejszość – 8 kolejnych ogniw, przyszłość – 2 ostatnie ogniwa.

W centrum koła istnienia są wąż (awersja), świnia (pożądanie), kogut (niewiedza). Trzymają się za ogony.

SZLACHETNA PRAWDA O USTANIU CIERPIENIA

• Ustaniem cierpienia jest nirwana,

• nir + wa – „zdmuchnąć, zgasnąć, wygasnąć”

Nirwana jest:

• Nirwana z pozostałością (sopadhi-siesza-nirwana) - wygaszenie skalań (klesia-parinirwana).

• Nirwana bez pozostałości (nirupadhi-siesza-nirwana) – wygaszenie pięciu skandh (skandha-parinirwana).

• Nirwana jest końcem cierpienia.

• Nirwana jest najwyższą szczęśliwością (parama sukha).

• Nirwana jest miastem i drugim brzegiem.

• Nirwana jest nieuwarunkowana (asanskrita), niezrodzona, niepowstała.

Trzy konteksty dyskusji o nirwanie

1. Soteriologiczny – obietnica trwałego szczęścia.

2. Epistemologiczny –

   • Doświadczenie nie bycia uwikłanym w sansarę.

   • Jako przedmiot poznania wyzwalającego.

   • Rezultat poznania rzeczy takimi, jakie są.

3. Metafizyczny – wykraczający poza sansarę sposób istnienia.

SZLACHETNA PRAWDA O DRODZE DO USTANIA CIERPIENIA

SZACHETNA OŚMIORAKA ŚCIEŻKA

(arja-asztanga-marga)

1. Właściwy pogląd (samjak-driszti). Ćwiczenie się w mądrości (pradżnia).

2. Właściwa intencja (samjak-samkalpa).

3. Właściwa mowa (samjak-wacz).

4. Właściwe działanie (samjak-karmanta). Ćwiczenie się w moralności (śila).

5. Właściwy sposób życia (samjak-adżiwa).

6. Właściwy wysiłek (samjak-wjajama).

7. Właściwa uważność (samjak-smriti). Ćwiczenie się w skupieniu (samadhi).

8. Właściwe skupienie (samjak-samadhi).

Czitta bhawana – doskonalenie umysłu.

Ekagrata – jednoupunktowienie umysłu.

BUDDYJSKI KRYTYCYZM

Kalama-sutta (AN III.65)

Kazanie do Kalamów

(na czym nie należy polegać)

Nie polegaj na duchowej nauce, dlatego że:

• Wielokrotnie o niej słyszałeś.

• Jest przekazem tradycji.

• Jest nowinką.

• Jest zapisana w piśmie.

• Jest domysłem.

• Pasuje do oczekiwań.

• Wydaje się racjonalna.

• Oddaje uprzedzenia.

• Obiecuje nadzwyczajne zdolności.

• Nauczana jest przez szanowaną osobę.

Sami musicie poznać, co jest dobre, a co złe. Pełna odpowiedzialność.