„Era ludzi inteligentnych ma się ku końcowi.
Nadchodzi era ludzi twórczych."
E.Raudsepp
Co to jest myślenie twórcze ?
Najogólniej można powiedzieć, iż myślenie twórcze jest procesem rozwiązywania problemów o charakterze otwartym, tzn. takich, które mają wiele możliwości rozwiązań. Proces ten prowadzi do powstania wytworów dotąd nieznanych, a zarazem użytecznych dla pewnej grupy osób bądź tylko dla osoby twórcy. Tym wytworem może być wiersz, stołek do siedzenia, nowy sposób spędzania czasu wolnego lub dostrzeżenie czegoś, czego do tej pory nie widzieliśmy, np. piękna muzyki klasycznej lub zachodu słońca nad morzem.
Procesy myślenia twórczego sprowadza się często do następujących czynników i operacji:
Płynność i giętkość myślenia - twórczo myślący człowiek nie ma problemów z wymyślaniem dużej liczby i to różnorodnych jakościowo, interesujących rozwiązań, nie trwa przy jednych i tych samych schematach myślenia i nie trzyma się z zapalczywością tych samych sposobów radzenia sobie z problemami. Jest elastyczny i giętki, dostosowuje swe pomysły do rodzaju zadań i warunków.
Oryginalność myślenia - człowiek twórczo myślący potrafi tworzyć rozwiązania rzadkie w danej grupie osób, a przy tym zaskakujące i niekonwencjonalne. Jednak jego pomysły są adekwatne do wymogów danej sytuacji, nie tracą z nią związków są więc sensowne.
Wrażliwość na problemy - to zdolność krytycznego dostrzegania wad, luk, braków i niedostatków w ludzkich działaniach i rzeczach. To właśnie takie trzeźwe myślenie o tym, co by można zrobić lepiej lub piękniej bez ulegania starym nawykom. Wrażliwy na problemy, dociekliwy i trzeźwy twórca nie ulega przyzwyczajeniom choć mogą być one dla niego nader miłe, np. nie pije, by poprawić sobie "widzenie" i nie bierze narkotyków, by pobudzić inwencję twórczą. Zadowala się tym, co ma i co jest mu dane w sposób naturalny, a motywację znajduje w zaciekawieniu problemem i w samym tworzeniu.
Kojarzenie odległych rzeczy i idei - człowiek twórczy umie połączyć w swym umyśle dwa lub więcej pomysłów, a następnie uzyskać z nich trzecią, nową jakość. Chce uniknąć starych, zużytych i męczących sposobów działania. Omija przeszkody intelektualne, zagradzające drogę do nowych, lepszych rozwiązań.
Transformowanie (przekształcanie) - w swym umyśle człowiek twórczy często przekształca różnorodne idee i pomysły, bądź też same przedmioty. Prowadzi eksperymenty myślowe, wymyśla niezwykłe fabuły, scenariusze i czasem dowcipy.
Rozwijanie myślenia twórczego w szkole – nauczyciel jako prekursor rozwijania myślenia twórczego.
Ogromną rolę w rozwoju potencjału twórczego młodego człowieka przypisuje się szkole. W dzisiejszym nieustannie przeobrażającym się świecie człowiek musi być przygotowany na ciągłe zmiany. Dlatego, jeśli chce się kształcić jednostkę twórczą, należy zerwać z tradycyjnymi metodami nauczania i skoncentrować się na metodach problemowych, uczeniu przez badanie itp. Nauczanie poszukujące umożliwia dziecku zdobycie rzetelnej wiedzy, a następnie wykorzystanie jej w nowych stawianych przed dzieckiem zadaniach. Pamięć powinna odgrywać rolę wspomagającą, natomiast uczenie powinno dokonywać się poprzez zbieranie doświadczeń w bardzo urozmaicony sposób. Znaczącą rolę w kształtowaniu postawy twórczej odgrywa nauczyciel. Twórczy nauczyciel to osoba, która wprowadza innowacje pedagogiczne, nie boi się niekonwencjonalnych sposobów przekazywania wiedzy, posiada rzetelna wiedzę, dobrze zna swych uczniów i jest ich dobrym obserwatorem.
Mistrzem i przyjacielem dziecka w szkole jest nauczyciel, który rozwija jego dyspozycje do działań twórczych.
Decydującą rolę w rozwoju myślenia twórczego uczniów odgrywa rzetelna wiedza, dobra znajomość każdego dziecka oraz taka organizacja procesu nauczania, aby pulsowało w nim życie i radość, by nie było w nim szarzyzny i nudy. Ważne jest tworzenie aktywnej, zaangażowanej atmosfery, o stosowanie takich metod pracy, które sprzyjają ekspresji, pobudzają inwencję i odkrywczość. Głównym warunkiem efektywności zajęć mających na celu rozwijanie myślenia twórczego uczniów jest stworzenie i utrzymanie klimatu grupowego pełnego życzliwości, otwartości i zaufania, zachęcającego do odważnych prób twórczych w atmosferze kształcącej zabawy i życzliwego humoru oraz częste stosowanie w procesie dydaktycznym metod pracy twórczej.
W klasie szkolnej mamy do czynienia z treningiem grupowym. Twórczość grupowa ma wiele zalet. Dziecko łatwiej mobilizuje się w grupie, może porównywać się z innymi, uzyskuje informacje zwrotne, a także wsparcie ze strony grupy. W czasie grupowego treningu twórczości ważne są umiejętności interpersonalne, a więc współdziałanie, porozumienie się, klimat grupy, motywacja i zdolności.
Warto zauważyć, że twórczy nauczyciel wykształci twórcze dzieci, a mało twórczy nauczyciel raczej zniechęca uczniów do niekonwencjonalnego myślenia. Nie chodzi o to, aby nauczyciel oddał się „prawdziwej” twórczości w jakiejkolwiek dziedzinie. Najważniejsze z tego punktu widzenia jest to, by nauczyciel potrafił tworzyć nowe pomysły, niekonwencjonalnie spostrzegał rzeczywistość i skutecznie eliminował przeszkody w myśleniu twórczym.
Uczniowie przy pomocy nauczyciela uczą się generowania oryginalnych pomysłów, niestereotypowego podchodzenia do problemów, wykorzystywania wyobraźni i fantazji w pracy umysłowej, szukania nowych, różnorodnych rozwiązań. Ćwiczenia, które powinien wykorzystać w swej pracy nauczyciel mają być zróżnicowane, charakteryzować się tym, że odrywają uczniów od szkolnej codzienności, wprowadzają elementy humoru i relaksu, co niewątpliwie wpłynie na atrakcyjność zajęć.
Nie wystarczy jednak tylko twórcza postawa nauczyciela aby mógł on rozwijać dyspozycje do działań twórczych. Niezbędna jest do tego znajomość metod stymulowania aktywności i zadań rozwijających podstawowe operacje umysłowe myślenia twórczego.
A oto kilka ‘przykazań” dla nauczyciela prowadzącego zajęcia rozwijające myślenie twórcze:
Nie stawiać przed dziećmi trudnych i wygórowanych wymagań.
Często chwalić je za wysiłek i cieszyć się z najmniejszego osiągnięcia, postępu.
Nie dawać gotowych wzorów do naśladowania.
Tworzyć motywację do działania przedstawiając jego sens, użyteczność. Dzieci widząc cel swojej pracy nie żałują wysiłku.
Często pozwalać na dokonanie wyboru tematu i sposobu wykonania zadania przedstawionego przez nauczyciela.
Prowadzić lekcję różnymi metodami.
Wprowadzić rozmaite techniki, które zawsze są miłą niespodziankę dla dzieci.
Szanować pracę dziecka.
Stosować w pracy z dziećmi zadania dywergencyjne, czyli otwarte typu : „skonstruować”.
Stwarzać sytuację, w której uczenie się jest naturalną potrzebą, a nie czymś, co trzeba czynić z przymusu.
Ćwiczenia na myślenie twórcze pomocne na lekcji języka polskiego.
Należy pamiętać, jak bardzo istotne jest stwarzanie dzieciom warunków do rozwijania ich twórczości, bo jeśli zostaną one stłumione, gdy dziecko jest małe najprawdopodobniej utrzymają się w późniejszym okresie życia. Dzieci dysponują naturalnym potencjałem twórczym, który w wyniku niewłaściwych postaw nauczycielskich ulega zahamowaniu. Dlatego też, warto w czasie trwania lekcji umieścić w scenariuszu zajęć parę ćwiczeń, które pomogą rozwijać myślenie twórcze uczniów. Lekcje języka polskiego idealnie się do tego nadają. Należy zauważyć również, że nie chodzi tu o poświęcenie całych 45 minut zajęć na stymulowanie myślenia twórczego, lecz wykorzystanie pojedynczych zadań np. przy omawianiu lektur, zapoznaniu z dziećmi na pierwszych zajęciach, rozmawianiu na temat lekcji ale również jako miły przerywnik zajęć, który z pewnością spodoba się dzieciom.
Oto kilka z wielu możliwych ćwiczeń, które warto zapamiętać i zastosować na zajęciach:
„Sztafeta” – ćwiczenie, które polega na uzupełnianiu pomysłów poprzednika o nowe, ciekawe, pomysłowe i trafne elementy.
„Co by było, gdyby…” - Zadaniem uczniów jest przeanalizowanie, co stałoby się, gdyby miała miejsce określona sytuacja (np. zmiana losów bohatera lektury, opowiadania, tekstu, który jest omawiany na lekcjach)
„Burza mózgów” - ćwiczenie polegające na zadawaniu nieskrępowanych pytań, rozwijaniu myśli nauczyciela, pobudzanie do dyskusji na dany temat.
„Opowiadanie łańcuchowe” – zadanie, w którym nauczyciel rzuca temat opowiadania i każdy z uczniów dopowiada po jednym zdaniu, które musi być powiązanie z poprzednim, nie odbiegać od tematu i posiadać sens.
„Pantomima” –grupa uczniów przedstawia opowiadanie(historyjkę, legendę itp.) w formie pantomimy, reszta klasy musi odgadnąć czego ono dotyczy.
„Zgaduj – zgadula” – nauczyciel czyta charakterystyczny fragment z lektury – uczniowie muszą podać jej tytuł i autora
„Dobieranka” – ćwiczenie polega na dobieraniu parami np. nazwisk autorów i tytułów ich dzieł
Podsumowanie.
Dobry nauczyciel powinien stworzyć pobudzającą atmosferę w klasie, pobudzić twórcze myślenie poprzez żądanie nowych skojarzeń, poprzez stosowanie wiedzy w nowych sytuacjach, przez nauczanie problemowe. Nie zgorszy się błędami uczniów, bo wie, że każdy poszukujący błądzi, naprowadza ich jednak na poznanie i korektę własnych błędów i ośmiela ich do oceny własnych postępów. Kierując ich pracą a pomocą pytań, które wymagają interpretacji, uzasadnienia, zastosowania, analizy, syntezy lub oceny wiadomości i własnego postępowania.
Wspólne rozwiązanie zadań, odpowiednio wplecionych w naukę, pomaga w realizacji wielu celów kształcących i wychowawczych. Atrakcyjność formy i treści rozrywek umysłowych powoduje, że praca z dziećmi przekształca się w przyjemne, lubiane przez nie ćwiczenia, pobudzające je do częstego, systematycznego powtarzania czynności niezbędnych do wyrobienia umiejętności czytania.
Na dużą swobodę w wytwarzaniu pomysłów pozwalają takie zadania jak:
czytanie z podziałem na role i inscenizacja tekstów,
wymyślanie tytułów do obrazków i tekstów,
gry mimiczne (przedstawianie gestami tekstu ich odczytywanie),
gry dramatyczne,
projektowanie gazetek klasowych i redagowanie tekstów,
pisanie swobodnych tekstów na podany temat,
analiza utworów literackich i prozy: wyrażanie ich poprzez różne formy ekspresji, szczególnie plastycznej.
Czynności temu towarzyszące przezwyciężają u dzieci szablonowość i sztywność myślenia, rozwijają jego płynność i giętkość, umożliwiają wykorzystanie wiadomości i doświadczeń wciąż w nowych i niepowtarzalnych sytuacjach. Konieczność skonsultowania różnych zadań umysłowych skłania i pobudza dzieci do intensywnego myślenia, do ciągłej modyfikacji pomysłów, wypróbowania różnorakich sposobów działania, które umożliwiają osiągnięcie celu końcowego.