Temat: Cechy i umiejętności pomagającego

oraz zasady postępowania z osobą

przeżywającą kryzys

Kryzys jako szczególnie trudne doświadczenie często przekracza możliwości samodzielnego poradzenia sobie jednostki. Jedynie w bardzo sprzyjających sytuacjach jest ona w stanie samodzielnie rozwiązać kryzysowy problem. Doświadczenie wskazuje iż w wielu sytuacjach "naturalne" zasoby, dostępne dla będącego w kryzysie nie stanowią wyposażenia wystarczającego do efektywnego zmierzenia się z sytuacją.

Pojawia się wówczas zagrożenie wystąpienia poważnych zmian dysfunkcjonalnych w obszarze poznawczym, emocjonalnym i behawioralnym, które mogą prowadzić do otwartych i ostrych dekompensacji lub przejścia kryzysu w bardzo "kosztowną" formę chroniczną wymaga dobrej interwencji kryzysowej¹.

W. Badura - Madej określa kryzys jako "przejściowy stan nierównowagi wewnętrznej, wywołany przez krytyczne wydarzenie bądź wydarzenia życiowe, wymagający istotnych zmian i rozstrzygnięć"².

B. Gilliland i R. James charakteryzując kryzys, wskazują na takie jego właściwości, jak: obecność zarówno zagrożenia jak i szansy, skomplikowana symptomatologia, obecność "ziaren" wzrostu i zmiany, brak panaceum i szybkich rozwiązań, konieczność wyboru oraz uniwersalność i idiosynkratyczność³.

Według G. Caplana dynamikę kryzysu ująć można również w ramach czterech faz⁴:

1. Faza konfrontacji z wydarzeniem wywołującym kryzys. Jednostka doświadcza nieskuteczności wykorzystywanych dotąd sposobów radzenia sobie, nieefektywności zewnętrznych źródeł pomocy. W efekcie pojawia się intensywna reakcja emocjonalna charakteryzująca się głównie wzrostem napięcia, obecnością niepokoju i lęku.

2. Faza pojawienia się przekonania, że nie jest się w stanie poradzić sobie z zaistniałą trudnością. Pojawia się doświadczenie bycia pokonanym, utraty kontroli nad własnym życiem. To powoduje dalszy wzrost napięcia i jednocześnie oddziałuje destruktywnie na poczucie własnej wartości jednostki.

3. Faza mobilizacji, uruchomienia wszelkich dostępnych zasobów sił psychicznych osoby. Tutaj możliwe są dwie dalsze ścieżki: albo pokonanie kryzysu i odzyskanie przedkryzysowej równowagi lub pozorne uporanie się z problemem przy wykorzystaniu mechanizmu zaprzeczania co stwarza zagrożenie przejścia kryzysu w stan chroniczny. Jeżeli żadna z tych możliwości się nie uaktualni to dochodzi do następnego etapu.

4. Faza, którą można byłoby określić mianem dekompensacji jest rezultatem niemożliwego do wytrzymania napięcia. Dochodzi do zniekształcenia procesów poznawczych, poczucia wewnętrznego chaosu. W relacjach interpersonalnych dochodzi do wycofania się z kontaktów. Pojawiają się również zachowania "wentylacyjne", które mogą mieć charakter agresywny, autoagresywny lub prowadzić do nadużywania substancji zmieniających nastrój.

Według W. Badura - Madej "Interwencja kryzysowa, jako forma pomocy psychologicznej, polega na kontakcie terapeutycznym, skoncentrowanym na problemie wywołującym kryzys, czasowo ograniczonym, w którym dochodzi do konfrontacji osoby z kryzysem i do jego rozwiązania. Redukcja symptomów i przywrócenie równowagi psychicznej zapobiega dalszej dezorganizacji."⁵

Interwencja kryzysowa jest to działanie doraźne, krótkoterminowe, zmierzające do udzielenia natychmiastowej pomocy osobom znajdującym się w sytuacji kryzysowej. Formy organizacyjne obejmują między innymi: telefony zaufania, zespoły interwencji kryzysowej, krótkotrwałą hospitalizację. Pomoc obejmuje krótkotrwałą psychoterapię, farmakoterapię, pomoc prawną, socjalną, materialną oraz ułatwianie kontaktów z innymi instytucjami⁶.

Cechami dobrego interwenta są na pewno: otwartość, odwaga, cierpliwość, odpowiedzialność, duży stopień samoświadomości, autentyczność, życzliwość akceptacja, dyskrecja, dociekliwość, kreatywność, poczucie humoru, elastyczność.

Za podstawowe umiejętności należy uznać: wgląd, umiejętności komunikacyjne sprawność w nawiązywaniu dobrego, pogłębionego kontaktu, udzielanie wsparcia, wentylowanie emocji, motywowanie, trafne określanie problemu i koncentrowanie się na nim, kontrola własnych emocji, asertywność, stosowanie różnych narzędzi terapeutycznych, współpraca, budowanie systemu wsparcia, chronienie i regeneracja samego siebie.

Przydatne obszary wiedzy, to: psychologia, psychopatologia, psychotraumatologia, socjologia, elementy prawa, medycyny, podstawy filozofii, teologia, orientacja w problemach kulturowych. Niezbędna jest również wiedza o systemie instytucji, które mogą być użyteczne w budowaniu sieci wsparcia.

Wszelkie dobre doświadczenia życiowe mogą stanowić bezcenny zasób użyteczny w pomaganiu. Wśród nich doświadczenia małżeńskie, rodzicielskie, zawodów pomagających, porażek i sukcesów, własnej pracy nad rozwojem, mogą zostać spożytkowane dla dobra klienta⁷.

Klasyczny model interwencji kryzysowej polega na zapewnieniu wsparcia emocjonalnego, poczucia bezpieczeństwa, zredukowaniu lęku. W interwencji kryzysowej istotne jest empatyczne, a zarazem praktyczne odpowiedzenie na potrzeby osoby w kryzysie.⁸

Praktyka interwencyjna i literatura przedmiotu wskazują na użyteczność pewnych ogólnych modeli teoretycznych w konstruowaniu konkretnych działań na rzecz osoby w kryzysie. G.S. Belkin proponuje klasyfikację obejmującą⁹:

1. Model równowagi – opiera się na obecności kontinuum: równowaga – brak równowagi. Zakłada istnienie kryzysu jako stanu destabilizacji, immobilności, dezorganizacji podstawowych funkcji psychologicznych, w którym jednostka nie jest w stanie stosować zwyczajowych sposobów radzenia sobie. Interwencja kryzysowa w tej orientacji koncentruje się na przywróceniu jednostce stanu przedkryzysowego, a dopiero później, w sytuacji odzyskania kontroli podejmuje dalsze działania skierowane na rozwiązanie problemu. Podejście to znajduje zastosowanie we wczesnej fazie interwencji.

2. Model poznawczy – głównym założeniem jest subiektywna, „fałszywa” ocena wydarzeń jako sytuacji kryzysowych, nie zaś same wydarzenia czy realne fakty. Interwencja koncentruje się na pomocy klientowi w zmianie poglądów, przekonań i ocen, mających związek z kryzysem, irracjonalnych, destruktywnych i niszczących, a zastąpienie ich racjonalnymi, twórczymi. Model ten stosuje się w sytuacji odzyskania przez klienta stabilności psychicznej, pozwalającej na adekwatną percepcję, analizę, wyciąganie wniosków i eksperymentowanie z nowymi zadaniami.

3. Model przemiany psychospołecznej – w modelu tym jednostka traktowana jest jako „suma genów i środowiska”, natomiast kryzys jako wypadkowa wewnętrznych i zewnętrznych trudności (psycho-społeczno-środowiskowych). Interwencja polega na współpracy z klientem w ocenie wewnętrznych i zewnętrznych czynników powodujących kryzys, wyborze skutecznych alternatyw dla obecnych zachowań i czerpaniu z zasobów środowiskowych. Model ten znajduje zastosowanie po uzyskaniu przez klienta stabilności emocjonalnej.

Rozpoznanie osoby przeżywającej kryzys¹⁰

1. Objawy emocjonalne:

ogólny niepokój, oszołomienie, otępienie, szok, zaprzeczanie, brak poczucia bezpieczeństwa, smutek, poczucie winy, poczucie utraty kontroli, żal, wściekłość, niepewność, lęk, poczucie bezradności, apatia, depresja, ambiwalencja, naprzemiennie euforia i depresja, panika, rozpacz, złość, podenerwowanie.

1. Objawy behawioralne:

wycofanie się, zaburzenia snu, brak koncentracji, nadmierny apetyt, wybuchy gniewu, zmiana w aktywności, nasilenie się zmęczenia, częste korzystanie ze zwolnień lekarskich, brak kontaktu z własną rodziną, przyjaciółmi, trudności w normalnym funkcjonowaniu, częste wizyty u lekarza bez wyraźnych powodów, gniew na Boga, regresja, płacz, nadmierna czujność i pobudzenie, nadmierne dbanie o bezpieczeństwo swoje i bliskich, zachowania dziwaczne i nieadekwatne.

1. Objawy poznawcze:

natrętne myśli lub wspomnienia o wydarzeniu, koszmary senne, rekonstruowanie w myślach tego co się wydarzyło aby odzyskać poczucie kontroli, koncentracja na problemach lub wspomnieniach, zastanawianie się co by było gdyby, lub gdyby tylko, niepewność.

Zasady pomocy w kryzysie¹¹:

1. zapewnienie bezpieczeństwa - rozumianego jako bezpieczeństwo psychologiczne i fizyczne. Dlatego niezbędna jest szybka ocena poziomu zagrożenia by interwent mógł podjąć kroki zabezpieczające klienta przed doznaniem krzywdy. Poczucie bezpieczeństwa buduje w kliencie również przyzwolenie na to by wyrażał swoje emocje, mógł mówić o swoim problemie tak, jak go widzi, nie spotykał się z lekceważeniem, bagatelizowaniem, moralizowaniem, szybkimi radami.

2. dostarczenie wsparcia - dokonuje się przez spójny komunikat ze strony interwenta, że klient jest kimś na kim mu zależy. Dla udzielenia wsparcia niezbędne jest wypracowanie w sobie postawy akceptacji, szacunku, empatii - niezależnej od wzajemności lub jej braku po stronie klienta. Okazywanie zainteresowania, komunikowanie troski.

3. ocena stanu klienta i rozmiaru kryzysu - w jej skład wchodzi określenie stanu równowagi klienta, jego mobilności psychologicznej wyrażającej się jakością funkcjonowania w obszarach: poznawczym, afektywnym i behawioralnym.

4. określenie problemu kryzysowego - ważne by interwent na wstępie podjął trud zrozumienia problemu, jaki klient przeżywa z jego punktu widzenia. Zobaczenie problemu klienta jego oczami jest warunkiem skuteczności wszelkich dalszych procedur interwencyjnych. Często wymaga to trudu stracenia własnych wyjaśnień, "uczonych" interpretacji, zawieszenia braku zaufania. Taka postawa daje klientowi odczuć, że pomagająca mu osoba rzeczywiście go rozumie i - w konsekwencji - będzie w stanie jej pomóc.

5. przegląd i analiza możliwości poradzenia sobie z kryzysem - bardzo istotny krok, ponieważ wielu klientów sądzi, że nie istnieją żadne dobre wyjścia z ich sytuacji. Ważne jest dokonanie tej pracy we współpracy z klientem. Proponowanie rozważenia tylko tych pomysłów, które mogą być realistyczne w sytuacji, w jakiej jest klient.

6. sformułowanie planów - po dobrym rozważeniu najbardziej realistycznych wariantów klient ma szansę budować plan wychodzenia z kryzysu mając głębokie poczucie jego własności. Plan powinien określać co powinno być zrobione, jaki jest udział klienta, co pozostaje w gestii interwenta.

7. uzyskanie zobowiązania - rodzaj kontraktu zawieranego pomiędzy stronami. Gdy klient ma poczucie własności wobec poczynionych planów to zawarcie dobrego kontraktu stanowi logiczny, łatwy następny krok. Ważne jest by interwent w uzgodnionym z klientem czasie i trybie monitorował działania nad rozwiązywaniem problemu.

Pomoc osobie w sytuacji kryzysu samobójczego

Można przytoczyć różne definicje samobójstwa. Nowa Encyklopedia Powszechna PWN podaje, że samobójstwo to "celowe zachowanie samodestrukcyjne prowadzące do śmierci biologicznej, które może mieć charakter gwałtowny lub charakter stopniowy¹².

Brunon Hołyst¹³ uważa, że "samobójstwo nie jest jedynie przypadkiem samounicestwienia się, lecz trwającym niekiedy całymi latami ciągiem wzajemnie się ze sobą powiązanych myśli i czynów(...)".Hołyst wyróżnia cztery jego rodzaje: samobójstwo wyobrażone (myśl), upragnione (cel), usiłowanie (próba samobójcza) i dokonane (udana próba samobójcza).

Cechy charakterystyczne dla wszystkich samobójstw( wg E. Shneidman’a)¹⁴:

1. celem samobójstwa jest poszukiwanie rozwiązania problemu,

2. zadaniem — pozbawienie siebie świadomości, aby nie myśleć,

3. bodźcem wywołującym — ból psychiczny nie do zniesienia,

4. stresorem wywołującym są sfrustrowane potrzeby psychiczne,

5. wewnętrzną postawą jest ambiwalencja wobec życia,

6. stanem emocjonalnym — poczucie bezradności i beznadziejności,

7. stanem poznawczym — zawężenie horyzontów,

8. rodzajem działania — ucieczka,

9. formą interpersonalnego komunikowania się — przekazanie komuś zamiaru samobójczego.

Ogólny model czynników warunkujących samobójstwo (Van Heeringen)¹⁵:

1. czynniki związane z cechą (osobowość, sposób funkcjonowania poznawczego, dotychczasowa historia życia, a szczególnie obecność lub nieobecność w niej traumatycznych zdarzeń życiowych, uwarunkowania temperamentalne, poziom serotoniny w mózgu wpływający na nastrój itp.)

Czynniki te nie mają bezpośredniego wpływu na samobójstwo, ale przesądzają o naszym przystosowaniu się, o umiejętnościach radzenia sobie w różnego rodzaju sytuacjach, w tym kryzysowych, również o kompetencjach społecznych, umiejętności szukania wsparcia itp.

1. czynniki związane ze stanem (warunki życia, trudności, którym trzeba sprostać. Najczęściej są to różnego rodzaju trudne zdarzenia życiowe, choroby, sytuacja rodzinna, ekonomiczna, egzystencjalna, społeczna itp. nieporozumienia rodzinne, przewlekła choroba, warunki ekonomiczne, zawód miłosny, nagła utrata źródeł utrzymania, śmierć bliskiej osoby, problemy szkolne, kalectwo, AIDS, niepożądana ciąża.

2. czynniki spustowe, które mogą osłabiać lub nasilać powstałe tendencje rezygnacyjne. Najistotniejszym z tych czynników jest wsparcie społeczne lub jego brak. Bardzo istotnym czynnikiem jest tutaj również dostępność placówek opieki zdrowia psychicznego, poradni psychologiczno-pedagogicznych, ośrodków interwencji kryzysowej bądź różnego rodzaju para profesjonalistów mogących udzielić pomocy. Duży wpływ na podjęcie zamachu samobójczego ma również tak prozaiczna sprawa, jak dostępność metod zadania sobie śmierci, a więc np. dostępność broni palnej, dużej ilości leków itp.

         U 90% osób, które popełniają samobójstwo, można zaobserwować znaki, które ostrzegają przed zbliżającym się niebezpieczeństwem. Znaki ostrzegawcze samobójstwa można podzielić na: werbalne (pośrednie i bezpośrednie), behawioralne i sytuacyjne.¹⁶

1. Znaki ostrzegawcze werbalne pośrednie.

Osoba myśląca o samobójstwie może mówić: Jestem zmęczony/a życiem, Jaki to wszystko ma sens?, Rodzinie będzie beze mnie lepiej, Kogo to obchodzi, czy żyję czy nie?, Mam tego wszystkiego dość, Pożałujecie, że tak mnie traktowaliście, Nikt mnie już nie potrzebuje, Wkrótce mnie tu już nie będzie.

1. Znaki ostrzegawcze bezpośrednie.

Osoba myśląca o samobójstwie może mówić: Postawnowiłem/łam się zabić, Chciałbym już nie żyć, Mam zamiar popełnić samobójstwo, Chcę skończyć z tym wszystkim, Jeżeli ... się nie wydarzy, to się zabiję.

1. Znaki ostrzegawcze behawioralne.

Osoba myśląca o samobójstwie może się zachowywać w następujący sposób: zbierać tabletki, kupować żyletki, sznur, mieć problemy z jedzeniem, spaniem, koncentracją, drastycznie zmieniać swoje zachowanie, wycofywać się z kontaktów towarzyskich, tracić zainteresowanie hobby, pracą, szkołą, przygotowywać się do śmierci pisząc testament, planując swój pogrzeb i porządkując swoje sprawy, być zainteresowaną problemem śmierci i umierania lub nagle zacząć się interesować religią, nie dbać o swój wygląd zewnętrzny, niepotrzebnie podejmować ryzykowne działania, zwiększać spożycie alkoholu, narkotyków, leków

1. Znaki ostrzegawcze sytuacyjne.

Osoba może zacząć myśleć o samobójstwie w następujących sytuacjach: nagłe odrzucenie przez osobę znaczącą (np. sympatia), nie chciany rozwód lub separacja, niedawna przeprowadzka, zwłaszcza nie chciana, śmierć osoby bliskiej, a zwłaszcza śmierć w wyniku nieszczęśliwego wypadku lub samobójstwa, diagnoza nieuleczalnej choroby, poważna kłótnia z osobą znaczącą, nagła i nieoczekiwana utrata wolności (np. aresztowanie), oczekiwana lub doświadczona poważna strata finansowa

 

W przypadku dostrzeżenia tych niepokojących symptomów konieczna jest natychmiastowa interwencja. Osoby w kryzysie samobójczym często mają trudności z otwartym komunikowaniem tego, co się z nimi dzieje, dlatego konieczne jest nawiązanie z nimi kontaktu, dialogu, zyskanie zaufania. Częstą przeszkodą w podjęciu rozmowy przez osoby z otoczenia, jest ich lęk oraz poczucie bezradności wobec niebezpieczeństwa.

Należy mieć tutaj świadomość, że często samo rozmawianie, wysłuchanie jest już dużą pomocą i wcale nie trzeba znajdować gotowych rozwiązań wyjścia z trudnej sytuacji dla osoby zagrożonej. Każdy pomagający powinien wiedzieć, że w niesieniu pomocy nie jest sam i nigdy nie powinien pozostawać sam, że powinien włączyć w to również innych, zbudować sieć wsparcia. pracują z osobami samobójczymi w pojedynkę, ale odwołują się do szerszego grona osób. Należy pamiętać tutaj, że samobójcy niemal zawsze przejawiają ogromną ambiwalencję wobec planowanych czynów i podczas gdy jedna część w nich pragnie dążyć do niezakłóconej żadną interwencją realizacji samobójstwa, druga część czeka z nadzieją, że ktoś wybawi ich z opresji i pozbawi dylematu samobójczego, podejmując zdecydowane działania¹⁷.

            Istnieje szereg wskazówek w jaki sposób rozmawiać z osobą zagrożoną samobójstwem^{18 19}:

·      okazać zainteresowanie osobą zagrożoną samobójstwem

·      znaleźć odpowiedni czas i miejsce na nawiązanie rozmowy

·      zapytać czy osoba myśli o samobójstwie (w sposób pośredni, np. „Czy ostatnio źle ci się w życiu wiedzie?”, „Czy było ci tak źle, że myślałeś/łaś o samobójstwie?”,” Czy chciałbyś/łabyś iść spać i się już więcej nie obudzić?” lub bezpośredni, np. ”Czy kiedyś chciałeś/łaś przestać żyć?”, „Wyglądasz na bardzo smutnego/ną. Czy myślisz o popełnieniu samobójstwa?”, „Czy myślisz o samobójstwie?”) 

·      rozmawiać o samobójstwie w sposób otwarty i bez skrępowania,

·      nie eksponować spraw związanych z samobójstwem i nie zmuszać rozmówcy do podtrzymywania tego tematu

·      okazać gotowość do słuchania

·      nie okazywać zaskoczenia i zdziwienia

·      nie pytać „dlaczego”

·      pozwolić na okazywanie emocji, akceptować je

·      nie wyrażać żadnych ocen, nie dyskutować na temat dopuszczalności i słuszności samobójstwa czy emocji, nie dawać wykładów na temat wartości życia

·      być empatycznym, ale nie okazywać współczucia i litości

·      nie dawać rad i nie podejmować decyzji za kogoś innego

·      daj nadzieję, że istnieją możliwości rozwiązania problemu inne niż samobójstwo, ale nie dawać naiwnych pocieszeń

·      przekonać o konieczności zwrócenia się o pomoc do specjalisty

·      zapytać, czy są jeszcze inne osoby, które powinny wiedzieć o samobójczych zamiarach rozmówcy

·      nie utrzymywać informacji o planach samobójczych w tajemnicy, szukać pomocy u psychologa, psychiatry, pedagoga szkolnego, w telefonie zaufania, ośrodku interwencji kryzysowej, poradni psychologicznej

·      zaprowadzić osobę mówiącą o samobójstwie do specjalisty

·      usunąć dostępne środki pozbawienia się życia

            W przypadku udzielania pomocy psychologicznej osobie zagrożonej samobójstwem bardzo ważne jest również zaakceptowanie faktu istnienia granic interwencji w sytuacji kryzysowej i zrezygnowanie z nastawionej na sukces postawy zadaniowej. Podjęta próba udzielenia pomocy może również okazać się nieskuteczna²⁰.

Interwencję kryzysową podejmujemy w stosunku do trzech grup osób i każda z nich wymaga trochę innego postępowania (Kasprzak)²¹:

1. potencjalni samobójcy, którzy dają sygnały o swoim zamiarze. Z osobami noszącymi się z zamiarem odebrania sobie życia należy porozmawiać przede wszystkim o jej problemach. Pozwolić odreagować emocje tak, aby nie dopuścić do zawężenia suicydalnego. Wprost należy pytać o myśli i fantazje samobójcze.

2. osoby po próbie samobójczej. Nawet najmniej groź na próba samobójcza wymaga wnikliwej analizy. Powinniśmy móc ocenić zarówno stan psychiczny jak i somatyczny tej osoby. Dlatego niezmiernie ważne jest, aby w jej pobliżu był lekarz i psycholog. Należy bardzo dokładnie przeanalizować całą sytuację i rozważyć ryzyko ponowienia takiej próby. Należy pamiętać, że czasami poprawa nastroju jest związana ze spadkiem napięcia, ulgą po próbie samobójczej i nie należy traktować go jako wyraz pogodzenia się z życiem. Dzięki informacjom zebranym od klienta możemy ocenić rodzaj myśli samobójczych i ich nasilenie; występowanie zawężenia presuicydalnego; rodzaj zachowania samobójczego oraz możliwości jego powtarzania; system wartości danej osoby i zasoby osobiste oraz bardzo ważne dla dalszej pracy nastawienie do udzielającego pomocy.

3. rodziny, w których ktoś podjął próbę samobójczą.

pomoc powinna doprowadzić do szybkiego zmobilizowania rodziny, aby udzieliła wsparcia bliskiemu, zapewniła mu bezpieczeństwo oraz sama wzmocniła swe więzi. Bardzo ważne jest wyrobienie przekonania, że rodzina potrzebuje i ma prawo do pomocy i opieki.

           

            Na koniec warto przytoczyć słowa T. M. Anthony’ego²²: „(...) Nie martw się, że nie jesteś psychologiem, terapeutą, czy innym specjalistą. (...). Pamiętaj, że ponad 80% osób zagrożonych które uzyskały pomoc, uzyskały ją od niespecjalistów. Miej w pamięci to, iż interwencja jest nie tyle dostarczeniem pomocy potrzebującemu, co doprowadzeniem go do źródła tej pomocy. Jest procesem, w którym okazujemy troskę osobie dążącej do samozniszczenia, a potem proponujemy rozwiązanie.”

---

1. zob. W. Szlagura, Pomaganie w kryzysie - wprowadzenie w problematykę interwencyjną, http://www.interwencjakryzysowa.pl/pomaganie-w-kryzysie-wprowadzenie-w-problematyke-interwencyjna.↩

2. W. Badura-Madej, Wybrane zagadnienia interwencji kryzysowej, Kraków 1996, Interart.↩

3. zob. B. E. Gilliland, R. K. James, Strategie interwencji kryzysowych, Warszawa 2005, PARPA.↩

4. zob. W. Szlagura, Rzeczywistość kryzysu - pojęcie, definicje, teorie, dynamika, http://www.interwencjakryzysowa.pl/rzeczywistosc-kryzysu-pojecie-definicje-teorie-dynamika.↩

5. W. Badura-Madej, dz. cyt.,↩

6. Korzeniowski L., Pużyński S., Encyklopedyczny Słownik Psychiatrii, Warszawa 1986, PZWL.↩

7. zob. W. Szlagura, Pomaganie w kryzysie - wprowadzenie w problematykę interwencyjną http://www.interwencjakryzysowa.pl/pomaganie-w-kryzysie-wprowadzenie-w-problematyke-interwencyjna.↩

8. zob. J. Kasprzak, Interwencja kryzysowa, w: „Terapia Uzależnienia i Współuzależnienia” 2000, nr 3 http://www.psychologia.edu.pl/index.php?dz=strony&op=spis&id=1790.↩

9. zob. M. Sowińska-Kantor, S. Mazgaj, Analiza działalności Ośrodka Interwencji Kryzysowej w Tarnowie w latach 2000–2005 w kontekście lokalnego systemu rozwiązywania problemów społecznych, Tarnów 2006, s. 5-6.↩

10. A. Jajkiewicz-Sołtys, Strategie interwencji kryzysowej, www.zoliborz.org.pl/.../prezentacja_interwencja_kryzysowa_pik.ppt.↩

11. zob. W. Szlagura, Pomaganie w kryzysie - wprowadzenie w problematykę interwencyjną http://www.interwencjakryzysowa.pl/pomaganie-w-kryzysie-wprowadzenie-w-problematyke-interwencyjna.↩

12. Nowa Encyklopedia Powszechna PWN, Warszawa 2004, PWN.↩

13. zob. B. Hołyst, Samobójstwo. Przypadek czy konieczność, Warszawa 1983, PWN.↩

14. zob. K. Krysińska, Tendencje samobójcze - rozpoznawanie i przeciwdziałanie, http://dracus.eu/cmspl/item/273.↩

15. zob. K. Warchoł, Problem samobójstw wśród młodzieży – propozycje działań profilaktycznych, media.wydawnictwowam.com/pdf/problem_samobojstw.pdf.↩

16. zob. K. Krysińska, dz. cyt↩

17. zob. K. Warchoł, dz. cyt.↩

18. T. M. Anthony, Dlaczego? Czyli samobójstwo i inne zagrożenia wieku dorastania, Warszawa1994, Vocatio.↩

19. K. Jedliński, Jak rozmawiać z tymi, co stracili nadzieję, Warszawa 1992, Intra.↩

20. zob. D. Kubacka-Jasiecka, M. Kuleta, Problemy i trudności interwencji kryzysowej. Z doświadczeń superwizora pracy interwencyjnej studentów psychologii, w: „Przegląd Psychologiczny” 1992, nr 2.↩

21. zob. Myśli, zamiary i próby samobójcze a kryzys, choroby psychiczne i zaburzenia: profilaktyka i terapia, http://rzeszow.pcts.pl/arts/MYSLI-ZAMIARY-I-PROBY-SAMOBOJCZE-A-KRYZYS-CHOROBY-PSYCHICZNE-I-ZABURZENIA-profilaktyka-i-terapia-a1-26.html↩

22. T. M. Anthony, dz. cyt., 117-118.↩