Geneza instytucji więzień – od modelu odwetowego do modelu resocjalizacyjnego.

Instytucja więzień była znana już w starożytności i średniowieczu – nie były to jednak więzienia odpowiadające zakładom karnym w dzisiejszym znaczeniu. O więzieniach z tego okresu wiadomo, że były one bardzo dolegliwe. Panujące w nich warunki charakteryzowały się niezwykłą surowością, szkodziły zdrowiu więźniów, którzy byli traktowani w sposób nieludzki. Pierwsze więzienia funkcjonowały w krajach o bardzo starej kulturze: Chiny, Egipt, Grecja, Rzym.

Grecja – Hipokrates – uważał, że każde przestępstwo jest rezultatem głupoty.

Arystoteles – każde przestępstwo jest wynikiem namiętności.

Platon – widział potrzebę podziału więzień na śledcze i karne.

Śledcze – przetrzymywanie obwinionych.

Karne – dla odbywających karę.

Ich zasadnicza funkcja polegała nie na organizowaniu kary pozbawienia wolności, ale na przetrzymywaniu podejrzanego w okresie toczącego się przeciwko niemu postępowania, aż do czasu wykonania orzeczonej kary, która z reguły była karą śmierci, karą mutylacyjną (okaleczającą) lub inną karą cielesną.

W Starożytnym Rzymie w związku z rozwojem prawa karnego, zatem także sposobu wykonywania kary pozbawienia wolności. Zauważa się już zróżnicowanie istniejących więzień. Kryterium zróżnicowania stanowili więźniowie, dla których były przeznaczone. Istniały zatem więzienia dla pełnoprawnych obywateli Rzymskich, a w tym osobne dla żołnierzy oraz więzienia dla niewolników, byli oni ponadto skazywani na galery, pracę przy budowie dróg, wodociągów, itd. Więzienia okresu feudalnego to miejsca bardzo złego traktowania więźniów jako miejsce tortur i jako miejsce o niezwykle surowych i dolegliwych warunkach. Były to często lochy bez światła dziennego, zawilgocone, zaniedbane, a przez to straszne dla uwięzionych, w tych lochach męczono torturami, wtrącano ofiary, aby np. zmusić je do przyznania się do winy, a następnie mściwie stracić lub też skazać na powolne konanie z braku dostatecznego pożywienia, ubrania i powietrza.

W Polsce Feudalnej istniały również podobne więzienia, najczęściej w wieżach grodzkich. Służyły one podobnie jak wszędzie w tym czasie do przetrzymywania przed sprawą i wyrokiem. Złoczyńców, którymi byli głównie chłopi pańszczyźniani i mieszczanie. Uwięzionych mieścili w grodzi lub wieży, zakuwano ich w ciężkie łańcuchy, rzucano na posadzkę lub gnijący barłóg, gdzie z głodu, wilgoci, chłodu i braku światła znosili straszliwe cierpienia. Takie więzienie służyło jako bardzo represyjny środek zapobiegawczy, choć niekiedy miało charakter kary samodzielnej, za niektóre przewinienia. Do połowy XVI wieku w całej Europie w więzieniach dominowały odwet i odpłata. Dolegliwość wypełniała całą treść kary.

Wiek XVI rozpoczyna nowy, przełomowy okres w dziejach więziennictwa. Pozostaje to w ścisłym związku ze zmianą charakteru kary, która tracąc coraz bardziej cechy brutalnego odwetu i zachowując w ograniczonej mierze dążność odstraszania, przeobraża się powoli w ciągu następnych wieków w sankcję poprawczą. Ta ewolucja – od sankcji odwetowej do poprawczej – przesuwa ciężar ciężkości z kary śmierci i kar cielesnych na karę więzienia jako zasadniczą. Idea poprawy związana była przede wszystkim z przestępcami młodych wiekiem. Zbudowano dla nich pierwsze domy poprawy i domy pracy przymusowej. Pierwszy taki zakład założony został w Anglii. Jego celem było przysposobienie do pracy i uczciwego zarobkowania wychowanków. Podobny zakład poprawczy dla mężczyzn zbudowano w 1595 r. w Amsterdamie., a rok później podobny dla kobiet.

Młodzi więźniowie uczyli się tam i pracowali, przy czym praca była odpłatna. Część tygodniowego wynagrodzenia dostawali do ręki, część do depozytu na tzw. fundusz wyjściowy. Nadzieja na poprawę przez pracę, odpłatność pracy, stałe przebywanie w zakładzie nauczyciela i pastora wyraźnie określają wychowawczy charakter tej placówki. Idea wychowania przestępców w czasie ich pobytu w więzieniu rozwijała się niemal w tym samym czasie we Włoszech. Właściwą jednak reformę myśli i praktyki penitencjarnej przypisuje się Papieżowi Klemensowi XI.

15.10.2008

Pod kierownictwem Papieża Klemensa XI powstał w 1703 r. resocjalizacyjny przytułek, był on pomyślany jako dom poprawczy dla młodych przestępców. Na noc byli oni rozdzielani, umieszczani w oddzielnych celach, w dzień pracowali razem z jednym zastrzeżeniem: zakazem porozumiewania się między sobą.

SYSTEMY PENITENCJARNE

To całokształt przepisów i instytucji prawa penitencjarnego oraz urządzeń zakładów penitencjarnych zmierzających wg określonego sposobu do osiągania zasadniczego celu kary pozbawienia wolności.

Wg KKW wykonywanie kary pozbawienia wolności ma na celu wzbudzenie w skazanym woli współdziałania, kształtowaniu jego społecznie pożądanych postaw, w szczególności poczucia odpowiedzialności oraz potrzeby przestrzegania porządku prawnego i tym samym powstrzymania się od powrotu do przestępstwa.

Wysunięte w oświeceniu postulaty humanizacji prawa karnego zaowocowały wkrótce znacznym ograniczeniem stosowania kary śmierci oraz zniesieniem kar mutylacyjnych , kary chłosty, w ustawodawstwach karnych poszczególnych państwa pierwszy plan wysunęła się kara pozbawienia wolności. Literaturze wskazywano na liczne zalety tej kary traktując ją jako karę najdoskonalszą, pozwalającą najpełniej osiągnąć cele kary. Upowszechnienie się kary pozbawienia wolności jako samoistnej kary za popełnione przestępstwo inspirowało do refleksji na temat sposobu jej wykonywania, w efekcie doprowadziło do rozwoju systemów penitencjarnych.

Wyróżnia się 3 zasadnicze systemy penitencjarne:

1) CELKOWY

2) PROGRESYWNY

3) REFORMATORIÓW AMERYKAŃSKICH

System CELKOWY

Wykształcił się w toku rozwoju więziennictwa, dał początek innym systemom. Nazwa pochodzi od słowa „cela”, ponieważ opierał się na umieszczaniu skazanych w pojedynczych celach; powstał w USA. Opierał się na trzech przesłankach:

1. Wzrost tendencji humanitarnych i wartości życia

2. Rzadsze orzekanie kary śmierci

3. Doktryna religijna amerykańskich protestantów zwanych kwakrami – rygorystyczne traktowanie moralne.

System celkowy przybrał dwie postacie:

1) odmiana pensylwańska (filadelfijska)

2) odmiana auburnska

Ad. 1) Odmiana Pensylwańska

Skazany, jeśli został skazany i zakwalifikował się do odbywania kary – sam przebywał w celi – tzw. system osamotnienia. Początek tego systemu to rok 1790, kiedy to w Filadelfii w stanie Pensylwania otwarto pierwsze w Stanach więzienie celowe składające się z 30 cel. Za modelowy zakład penitencjarny tego typu uważa się więzienie wybudowane na planie gwiazdy z punktem obserwacyjnym w środku. Cele wyposażone były w dwoje drzwi na korytarz, miały też drugie prowadzące do zamkniętej przestrzeni, w której więzień mógł przechadzać się samotnie. Wpływ na powstanie tego systemu miała sekta kwakrów i jej poglądy. Protestancka grupa wyznaniowa powstała w XVII wieku w Anglii, przyjmująca za źródło wiary natchnienie indywidualne. Uważała, że odosobnienie więźnia miało go chronić przed złymi wpływami jednostek bardziej zdemoralizowanych oraz sprzyjać kontemplacji nad jego dotychczasowym życiem. Lektura Biblii, nauka religii, rozpamiętywanie grzechów i przewinień miały go uszlachetnić, odrodzić moralnie i doprowadzić do poprawy.

Ad. 2) Odmiana Auburnska

W późniejszych latach pozwalano skazanym pracować w celi, korzystać z książek oraz kontaktować się z członkami organizacji charytatywnych, krewnymi, co do których nie zachodziła obawa wywierania złego wpływu na skazanego.

W latach XX-tych XIX wieku miejscowość Auburn w stanie Nowy York, przeprowadzono eksperyment polegający na tym, że więźniowie zostali podzieleni na 3 grupy, a każda z nich poddana została innemu traktowaniu:

I – więźniowie najbardziej zdemoralizowani - odbywali karę w systemie celkowym (całkowite odosobnienie)

II – więźniowie odosobnieni 3 dni w tygodniu

III – więźniowie przebywający w pojedynczych celach w nocy, a w dzień pracowali wspólnie z innymi jednak z nakazem milczenia co miało chronić przed wzajemną demoralizacją.

Po upływie 2 lat od rozpoczęcia tego eksperymentu z 80 więźniów zakwalifikowanych do grypy 1 pozostało tylko 2, pozostali zmarli, postradali zmysły lub popełnili samobójstwo. System milczenia miał zapobiec skażeniom więźniów mniej zdemoralizowanych.

System PROGRESYWNY

Progresja – postęp, wzrastanie.

Istota systemu progresywnego polegała na podziale czasu wykonywania kary pozbawienia wolności na kilka etapów przy jednoczesnym łagodzeniu warunków jej odbywania w miarę wykazywania przez skazanego poprawy.

Podstawy teoretyczne tego systemu zarysował po raz pierwszy wybitny francuski penitencjarysta z I połowy XIX wieku – Lucas. Jego zdaniem celem systemu penitencjarnego powinno być uspołecznienie więźnia, a nie izolacja. Z tego względu Lucas opowiedział się za odrzuceniem systemu celkowego i zaproponował nowy, oparty na wychowaniu skazanego. Podstawę wykonywania kary w tym systemie powinna stanowić po pierwsze - odpowiednia klasyfikacja więźniów oraz zróżnicowanie przebiegu odbywania kary zgodnie z zasadą stopniowania udogodnień i ulg.

System progresywny jako jednolity system wykonywania kary pozbawienia wolności wprowadzony został po raz pierwszy około 1840 r. w więzieniu na wyspie Norfolk u wybrzeży Australii. Polegał na wyróżnieniu trzech faz kary pozbawienia wolności:

I etap – kara w odosobnieniu - trwający 9 miesięcy – panował tu system celkowy, typu pensylwańskiego

II etap - drugi na robotach przymusowych ale bez nakazu milczenia- etap ten podzielony był dodatkowo na kilka klas. Przejście do kolejnej klasy powodowało złagodzenie warunków, praca w dzień, w nocy izolacja w pojedynczej celi

III etap - po odbyciu określonej części kary i uzyskaniu odpowiedniej liczby punków więźniowie mieli możliwość do uzyskania środka probacyjnego (np. prawo do warunkowego przedterminowego zwolnienia).

REFORMATORIÓW AMERYKAŃSKICH

System reformatorów amerykańskich ukształtował się w USA pod wpływem modyfikacji systemu progresywnego.

II połowa XIX w. w Europie – prawo karne pozostawało pod silnym wpływem szkoły klasycznej, a w penitencjarystyce zdecydowanie preferowano pensylwańską odmianę systemu celkowego. Natomiast w USA następowały wyraźne zmiany w podejściu do przestępcy i kary. Znalazły one wyraz w „deklaracji zasad” przyjętej przez I-szy Amerykański Kongres Penitencjarny, który odbył się w 1877 roku. Deklaracja głosiła, że w drodze stosowania przymusu można stworzyć jedynie dobrych więźniów, natomiast stworzenie dobrych obywateli możliwe jest przez wychowanie moralne.

22.10.2008

Ostatecznym celem postępowania z więźniami powinna być ich moralna poprawa, a nie kara dyktowana poczuciem zemsty. W postępowaniu z więźniami należy zmierzać do rozwijania w nich poczucia własnej godności i szacunku do siebie oraz stosować racjonalny system nagród uzależnione od dobrego sprawowania, pracowitości i pilności w nauce.

Personel więzienny powinien otrzymać specjalne wykształcenie, a dotychczasowe odbywanie kary orzeczonej w oznaczonej długości, powinno być zastąpione przez karę o nieoznaczonym z góry czasie trwania. Decyzja o zwolnieniu więźnia powinna należeć do administracji , ponieważ „dobra administracja” pozna się na poprawie moralnej złoczyńcy równie dobrze jak można poznać się na uleczeniu obłąkanego.

Zasady uchwalone przez Kongres sin sinati zostały wprowadzone w życie w reformatorium w Elmirze w stanie Nowy Jork i przeznaczone było dla skazanych po raz pierwszy w wieku od 16 do 30 lat. W latach 1876-1877 jego dyrektor wypracował nowy system postępowania ze skazanymi, oparty na idei wychowania i poprawy. System ten nawiązywał do założeń irlandzkiej wersji systemu progresywnego (odbywanie kary pozbawienia wolności podzielone na 4 etapy:

1 – wg systemu celkowego

2 – po odbyciu połowy orzeczonej kary, wspólne wykonywanie ciężkich robót

3 – skazanego umieszczano w tzw. więzieniu przejściowym

4 – kiedy skazany po upływie określonego minimum pobytu w tym więzieniu przejściowym mógł liczyć na przedterminowe zwolnienie)

Skazani w reformatorium w Elmirze podzieleni byli na klasy, zasadniczo istniały 3 takie klasy:

• Czerwona, czarna i niebieska, była także 4 klasa- skazani niewykazujący poprawy.

Każda klasa więźniów zajmowała odrębne pomieszczenia o różnym standardzie bytowym i korzystała z różnego zakresu uprawnień. Więzień zaczynał odbywanie kary w klasie średniej i w zależności od stopnia poprawy mógł być awansowany do klasy wyższej bądź degradowany do niższej, z klasą do niewykazujących poprawy włącznie.

Cel przygotowania więźniów do oszczędności i racjonalnego gospodarowania wprowadzono zasadę, że każdy z nich miał w reformatorium otwarty rachunek i że było zasada, aby każdy więźniów utrzymywał się z własnych funduszy zarobionych w czasie pobytu w tym zakładzie. Miernikiem wszystkiego był pieniądz. Nawet kare dyscyplinarną wymierzano w pieniądzach. Ponadto z rachunku potrącano określone kwoty z tytułu wyżywienia, ubrania, dostarczania leków. Skazany otrzymywał wynagrodzenie za pracę, udział w zajęciach szkolnych, itp. System penitencjarny wypracowany w Elmirze przyjęty został w większości zakładów karnych w USA przeznaczonych dla skazanych nieletnich i młodocianych.