Antyk
Teksty kultury:
kultura – duchowny i materialny dorobek ludzkości przez nią przetworzony
natura – otaczająca nas przyroda, w którą człowiek nie ingeruje
masowa – wytwór oddziałuje na wąską grupę odbiorców
wysoka (elitarna) – wytwór oddziałuje na szerszą grupę odbiorców
tekst kultury – rzeczy materialne, które pozwalają poznawać kulturę (literatura, architektura, malarstwo)
dzieło sztuki – przekazuje jakieś wartości uniwersalne, ma charakter oryginalny
tekst literacki – jeden z elementów tekstu kultury
materialna – budynki; narzędzia; pojazdy; broń | niematerialna – język, obyczaje, obrzędy, religie.
narodowa – kultura określonego narodu
regionalna (np. góralska, krakowska)
religijna – kultura odnosząca się do wyznań wiary | subkultura – dresy, EMO, metalowcy itd.
Dzieło sztuki jest dziełem sztuki, gdy:
przekazuje to, co jest piękne
wyraża emocje
wpływa na odbiorcę.
Podział literatury antycznej:
Grecja (od XXV w. p.n.e)
twórczość ustna (XVI-X w. p.n.e)
okres archaiczny (IX-VI w. p.n.e)
okres klasyczny (V-IV w. p.n.e)
okres hellenistyczny (III-I w. p.n.e)
okres rzymski (I-II w.)
okres chrześcijański (III-V w.)
Rzym (753 r. p.n.e – założenie Rzymu przez Romulusa i Remusa. 304 r. p.n.e – powstaje pierwsza książka)
twórczość ustna (X w. p.n.e)
okres archaiczny (III-I w. p.n.e)
okres republiki (I w. p.n.e – 30 r.)
okres augustowski (I w. p.n.e – I w.)
okres cesarski (I – V w.)
Mezopotamia: Sumer, Akad, Asyria, Babilon (od XXXV w. p.n.e)
Egipt (od XXXI w. p.n.e)
Izrael (XX w. p.n.e – I w.)
Sztuka sumeryjska:
rozwój architektury
rozwój pisma
rozwój literatury ustnej, a potem pisemnej
około 3,5 tysiąca lat p.n.e wynaleziono pismo obrazkowe = piktograficzne
ideograficzne = klinowe (abstrakcyjne przekazy; przetłumaczono na początku XIX w.), hieroglify egipskie, alfabetyczne.
literatura oralna (łac. orare – mówić) – literatura przekazywana drogą ustną
powstanie eposu (opowieść, słowo) – gatunek epicki, pisany wierszem (heksametrem –„Iliada”) – osobą mówiącą w epopei jest narrator występujący w trzeciej osobie liczby pojedynczej, jest wszechobecny oraz wszechwiedzący, obiektywny – nie komentuje wydarzeń i postępowania bohaterów. Ważną rolę w epopei odgrywa czas. Elementami czasu są:
retrospekcje (wspomnienia)
retardacje (zatrzymanie akcji)
czas akcji i czas fabuły (10 lat)
Przestrzeń w eposie jest bardzo szeroka (rozległa i odległa).
- osnowa – fundament (wojna trojańska); mit
- główny wątek – gniew Achillesa
Świat bogów miesza się ze światem śmiertelników. Bogowie są okrutni wobec ludzi.
Budowa eposu:
inwokacja
liczba pieśni, ksiąg podzielna przez 6
epilog
występowanie apostrof
w „Iliadzie” występują 3 cechy języka homeryckiego – porównanie homeryckie; stałe uosobienia; epitety; pytania retoryczne
język wykwintny, ale niepozbawiony wulgaryzmów
Iliada – pieśń o Iliadzie. Iliada = ilios = Troja.
cyfra 3 – tajemnicza, magiczna i boska.
stałe epitety np. szybkonogi Achilles, boski Achilles, Hektor o hełmie wiejącym kitami
wprowadzenie retardacji w celu opisu zbroi
wprowadzenie dygresji
porównania homeryckie
pytania retoryczne
Rodzaje mitów.
Mit – wymyślona opowieść o bogach i herosach greckich oraz ich wierzeniach.
kosmogoniczne (kósmos – świat) (gónos – pochodzenie) – mówiące o stworzeniu świata
teogoniczne (teós – bóg) – o powstaniu bogów
antropogeniczne (anthropos – człowiek) – o powstaniu człowieka
genealogiczne (genea – ród) (logos – słowo, opowieść) – mówiące o rodach ważnych ludzi, bogów
eschatologiczne (eschatos – ostatni) – mówiące o śmierci, sensie życia, losach ludzi
Funkcje mitów.
mistyczna – odkrycie tajemnicy boskiego i ludzkiego bytu (pozarozumowy)
kosmologiczna – funkcja związana z nauką, naukowe wyjaśnienie istnienia bóstw
socjologiczna – badanie tłumu, dba o zachowanie hierarchii społecznej (porządku)
pedagogiczna – normy życia, uczy w jaki sposób należy żyć po ludzku
Mit o narcyzie
Owidiusz – poeta rzymski, autor utworu „Metamorfozy” i „Sztuka kochania”. Został wygnany z dworu Oktawiana Augusta.
narcyzm – samouwielbienie, samo-zachwyt
Teatr antyczny
Teatr Grecki wywodził się z Małych i Wielkich Dionizji.
Małe Dionizje - Dionizje wiejskie, obchodzono w Posejdonie (na przełomie grudnia i stycznia), wówczas bowiem nadchodził czas, kiedy młode wino było już wystarczająco dojrzałe, by otwierać pierwsze jego amfory, świętować, organizować zabawy ludowe i procesje taneczne. Współczesne dość dokładne wyobrażenie na temat przebiegu tegoż święta zawdzięczamy ateńskiemu historykowi, Fanodemosowi. Ateńczycy, zebrani w pobliżu stojącej na moczarach (en limnais) świątyni śpiewali sławiące Dionizosa pieśni, tańczyli i „przyzywali boga imionami Euanthes, Dithyrambos, Bakcheutas i Bromios” . Uczestnicy obrzędu przynosili ze sobą do sanktuarium gleukos - młode, słodkie wino - które właśnie podczas owych ceremonii po raz pierwszy w „nowym winnym roku” mieszano z wodą i pito. Historycy podają, że owa bagienna świątynia, jedna z najstarszych w mieście, umiejscowiona była na południe od Akropolu. Informacje takie znaleźć można u Tukidydesa, również sam Fanodemos, wspominając o mieszaniu gleukos z wodą źródlaną, zdaje się potwierdzać tę wersję.
Wielkie Dionizje - Dionizje miejskie. Święto obchodzone w Atenach początkowo przez pięć, potem sześć dni pod koniec marca i na początku kwietnia. Wielkie Dionizje rozpoczynały się od pokazów przedpremierowych (proagon). Podczas proagon uczestnicy konkursów przedstawiali się publiczności poprzez demonstrowanie iogus- treści swoich sztuk. Następnie miała miejsce procesja - nocną porą efebowie uroczyście wnosili (eisagoge) posąg Dionizosa boga wina do teatru, by symbolicznie odtworzyć mityczne przybycie boga do Aten z Eleuterai. Pierwszy dzień poświęcony był składaniu Dionizosowi ofiary z kozła, któremu towarzyszył śpiew chłopięcego chóru. Posąg boga przenoszono ze świątyni do gaju Akademosa. W gaju odbywało się nabożeństwo i uczta. Po zachodzie słońca posąg przenoszono w blasku pochodni do Aten. Drugiego dnia miała miejsce prezentacja chórów chłopięcych i męskich. Kolejny dzień był przeznaczony na komedie polityczne. Czwartego, piątego i szóstego dnia trzech autorów prezentowało swoje tragedie (każdy miał jeden dzień na prezentację). Święta dionizyjskie były świętem ruchomym, wiec nie figurują pod dokładną datą w attyckim kalendarzu liturgicznym. Ogólnodostępne źródła podają, że Dionizje Wielkie, czyli miejskie, obchodzono w miesiącu zwanym Elafebolion (przełom marca i kwietnia). W Atenach, mniej więcej wówczas, gdy w Delfach rozpoczynał się zimowy okres dionizyjski, „rozpoczynano (...) najnaturalniejsze pod słońcem, niezwiązane z żadnym określonym dniem, obrzędy świąteczne” .
dytyramb – pieśni pochwalne na cześć Dionizosa
pieśni falliczne (fallis) – pieśni chwalące płodność
Koryfeusz – przewodnik, później przemienił się w przywódcę chóru.
1. aktor – Tespis + 12 osobowy chór
2. aktorów – Ajschylos + 12 osobowy chór
3. aktorów – Sofokles + 15 osobowy chór
Teatr znajdował się na wzgórzach ze względu na akustykę. Na scenie grać mogli tylko mężczyźni.
Fryzury – wyrażały emocje. Onkos – wielka fryzura.
Jednolite szaty, jednolity kolor – ranga odgrywanej postaci.
czerwony (purpurowy) – władca, król, arystokrata
biały – niewinność
szary – osoba z plebsu, pospulstwa
czarny – żałoba
Od aktora wymagano:
nienagannej dykcji,
doskonałej pamięci,
agon – zawody aktorskie w sztuce, które trwały 3 dni. Trzech wielkich dramaturgów wystawiających tetralogię (4) = 3 tragedie + 1 dramat satyrowy.
Tragedia (tragos). Budowa tragedii:
w tytułach antycznych znajdują się imiona bohaterów (np. „Król Edyp”), prolog – krótkie streszczenie, wstęp, zapowiedź do tematyki utworu). Parados – pierwsza część chóru. Epejsodion – dialogi aktorów. Stasimon – pieśń chóru.
Zasady tragedii:
zasada trzech jedności (czas, miejsce, akcja): czas – działa się „od wschodu do zachodu słońca”, nie mogła przekraczać 24h.
akcji – w utworze jest tylko jeden wątek.
miejsca – akcja rozgrywa się w tym samym miejscu
decorum – zgodność stylu z treścią – wysoki, patetyczny, podniosły, ważna treść, wykwintny język
zakaz wprowadzania scen zbiorowych (1,2 lub 3 aktorów)
zakaz wprowadzania scen drastycznych
Wybitne jednostki miały kreować główne role.
Katharsis – oczyszczenie – zjawisko, które miało wzbudzić w widzu uczucie litości i uczucie trwogi, aby doznał wewnętrznego oczyszczenia (hybris – duma, arogancja)
mimesis – naśladowanie rzeczywistości
kommos – pieśń lamentacyjna chóru
kamos – komedia. Nie były one zbytnio ważne w Grecji. Były natomiast w Rzymie.
Podstawą tragedii najczęściej były mity.
Rola teatru w Grecji:
duchowa = mistyczna
religijna
obywatelska (obowiązek uczestniczenia w sztukach)
Cechy tragedii antycznej na podst. „Poetyki” Arystotelesa, pisarze starożytnej Grecji.
Komediopisarze greccy: Arystofanes „Ptaki”,”Pokój”,”Chmury”. Rzymscy – Terencjusz.
Eurypides – tragediopisarz grecki, wprowadził psychologizację bohatera „Wektra”
Rola chóru:
prowadzenie rozmowy z aktorami
komentowanie przebiegu wydarzeń
ocenianie przebiegu wydarzeń
dopowiadanie najważniejszych kwestii
pełni funkcję moralizatorską = pouczającą
Rola aktora:
kreacja postaci na scenie
prowadzenie rozmowy z innymi aktorami
prowadzenie rozmowy z przewodnikiem chóru
Filozofia (phileo – umiłować, lubić; sophia – mądrość). Etynologia – umiłowanie miłości.
Akademia – szkoła filozoficzna założona przez Platona w ateńskim gaju.
Likejon (liceum) – szkoła założona przez ucznia Platona – Arystotelesa (szkoła perypateryków)
Kanon wartości duchowych – zbiór zasad i norm obowiązujących w danym czasie, miejscu, epoce (dobro, piękno, prawda)
platonizm – sposób myślenia na podstawie poglądów Platona.
gimnazjum – ćwiczenia fizyczne, szkoły.
neoplatonizm – głoszenie własnych poglądów na podstawie poglądów Platona
kalokagatia – połączenie doskonałości fizycznej i duchowej
retoryka – często sprzeciwia się erystyce, sztuka pięknego wypowiadania się i przekonywania do swoich racji. Ma charakter obiektywny.
diatryba – ukształtowany w starożytnej Grecji, miał formę dialogu, mowy lub kazania. Mógł być również wykładem moralizatorskim.
etyka – nauka o moralności (dekalog). Wywodzi się ona z aksjologii.
estetyka – dyscyplina filozoficzna, która zajmuje się problemem piękna.
Dziedziny filozofii:
Ontologia – poddawanie analizie sposobu istnienia rzeczywistości
Epistemologia – teoria poznania skupiająca się na granicach ludzkiego poznania świata
Logika – analiza rozumowania
Aksjologia – teoria wartości – układanie wartości w hierarchii.
Agora i forum – miejsce, gdzie spotykali się i dyskutowali filozofowie.
Sokrates – filozof Grecki, dla którego najważniejszym dobrem była cnota – czyli zbiór pozytywnych cech: uczciwość, szlachetność, pomocność, honorowość, bycie dobrym, uczciwym, gdyż ona zapewnia szczęście i pożytek. Warunkiem cnoty jest wiedza. Maksyma Sokratesa: „Wiem, że nic nie wiem”.
Platon – był uczniem Sokratesa, swoje poglądy opublikował w działach m.in: „Państwo”, „Obrona Sokratesa”, „Uczta”. Poglądy Platona: najważniejszą wartością była idea. Był on twórcą idealizmu, miłość duszą (tylko duchowa = platoniczna), idea piękna – człowieczego wyglądu, ciała ludzkiego. Nie był zwolennikiem demokracji, twierdził, że to filozofowie powinni rządzić państwem, bo mają dobry kontakt z bogami.
Arystoteles – uczeń Platona. Najważniejszą wartością dla niego było rozumowe podejście. Ważna była też dla niego cnota, która była dla niego czymś innym jak u Sokratesa
„Nie można dwa razy wejść do tej samej rzeki”
„Pantarei – czas płynie” – Heraklit
Epikur – filozof grecki, który utworzył własną szkołę i epikureizm.
Różnice między Epikureizmem, a Stoicyzmem:
Dla epikureiczyków najważniejszą rzeczą było dążenie do szczęścia pracą nad sobą, spokojem i wyrzeczeniem. „Carpe diem” (życie chwilą)
Dla stoików najważniejsze było dążenie do cnoty, zapanowanie nad namiętnościami.
stoicki spokój – opanowanie, nie dać się namiętnościom.
cynizm antyczny – wyzwolenie się od własnych pożądań, życie w cnocie (rodzaj ascetyzmu, umartwiali również umysł i ciało).
dzisiejszy cynizm – cynik – osoba pozbawiona praw moralnych
hedonizm – życie jest krótkie i należy brać z niego wszystko garściami. Brak obowiązków, tylko radość i swoboda.
Wartości, które wg. Platona wynikają z idei dobra: słuszność, piękno, prawda oraz rozum.
Klasyczny kanon piękna:
ład, regularność
umiar, prostota
harmonia elementów
zachowanie proporcji
naśladowanie natury (mimesis)
dążenie do idealizacji
Imiona rzeźbiarzy:
Fidiasz
Poliklet
Lizyd
Myron
Werbalne i niewerbalne czynniki kształtujące odbiór przemówienia:
niewerbalne (siła głosu):
siła głosu
dykcja
rozłożenie akcentów
stosowanie pauz
gra ciałem
gestykulacja
mimika
werbalne:
stosowanie pytań retorycznych
stosowanie gradacji = stopniowanie
inwokacja, apostrofa
można stosować kontrasty
Mówca jest aktorem.
Poeci antycznej Grecji i Rzymu. Gatunki liryki antycznej.
Safona – utalentowana grecka poetka, pisała lirykę miłosną, hymny i pieśni weselne. Strofa saficka – 3 wersy po 11 zgłosek, 4 wersy po 5 zgłosek.
Tyrtajos – autor pieśni patriotycznych zachęcających do walki (tyrteizm – postawa); poezja tyrtejska – patriotyczna
Anakreont – autor krótkich wierszy, gdzie wprowadzone były motywy: wino, kobiety i śpiew oraz motyw Erosa. Anakreontyki.
Simonides – zyskał sławę dzięki odom i epigramatom (z wyspy Kreos)
Pindar – pisał pieśń chóralną, którą sławił zwycięzców w igrzyskach.
Owidiusz – poeta rzymski, który stworzył dzieła pt.: „Sztuka kochania” i „Metamorfozy”. Autor mitologii rzymskiej.
Wergiliusz – wybitny poeta rzymski, pisał sielanki, w których głosił pochwałę życia wiejskiego („Georgiki – pochwała życia chłopskiego, „Bukoliki” – pochwała życia pasterzy). Autor krainy wielkiej szczęśliwości – Arkadii, autor epopei narodowej Rzymian.
Horacy – wybitny poeta rzymski, pisał satyry, utwory satyryczno-liryczne oraz ody.
Gatunki:
pieśń – krótki utwór wokalny do tekstu poetyckiego przeznaczony do wykonania solowego lub zespołowego (zwykle z akompaniamentem)
dytyramb – pieśń pochwalna na cześć Dionizosa
pean – pieśń wokalna, pochwalna na cześć Apollina
tren – pieśń żałobna, utwór liryczny o charakterze religijnym poświęcona osobie zmarłej (pisano po śmierci ważnej osoby, która się wsławiła. Osoby dorosłe)
oda – utwór uroczysty, patetyczny, utwór poetycki opiewający wybitną postać, doniosłe wydarzenie historyczne. „Oda do radości”, „Oda do młodości”.
hymn – uroczysta pieśń pochwalna opiewająca np. czyjąś sławę lub wzniosłą ideę, patetyczny utwór liryczny o treści patriotycznej, religijnej: „Mazurek Dąbrowskiego”, „Bogurodzica”, „Rota” Krasicki – „Hymn o miłości ojczyzny”
elegia – utwór o tematyce żałobnej, smutnym nastroju, refleksyjnej.
epigramat – krótki, lekki utwór dowcipny, literacki, zwłaszcza poetycki, często o charakterze satyrycznym lub dydaktycznym
Podział gatunków ze względu na style:
Styl wysoki
dytyramby
peany
tren
oda
hymn
Styl średni
pieśń
elegia
Styl niski
epigramat
anakreonty
Mitologizacja – przekształcenie czegoś w mit, podkreślenie znaczenia i nadawanie rangi.
Demitologizacja – coś zwykłego, obalenie mitu i pozbawienie go cech wyolbrzymionych.
Mecenas – opiekun artystów
Mecenat – roztoczyć nad kimś opiekę
Utwór „Georgiki” opiewa patriotyzm pracy i składa się z czterech pieśni:
pierwsza: uprawa ziemi
druga: hodowla drzew, szczególnie winorośl
trzecia: hodowla bydła
czwarta: pszczelarstwo
W utworze pojawiają się praktyczne wskazówki dla rolników np. o sposobie nawożenia, podziale prac polowych, o rodzajach gleb i przewidywaniu pogody. Całość w utworze przenika uczucie zadowolenia, jakie niesie ze sobą praca na roli. W pieśni IV wplata poeta nieoczekiwania piękną opowieść o Orfeuszu i Eurydike. Wątki mitologiczne pojawiają się po to, aby zachęcić rolników do składania ofiar bogom, żeby zyskać ich przychylność. Orfeusz w mitologii jest symbolem doskonałej muzyki i wiecznej, wiernej miłości, jego postać jest wyolbrzymiona.
Motywy horacjańskie:
Carpe diem – chwytaj dzień
Exegi monumentum – postawiłem pomnik
Non amnis marior – nie wszystek umrę (nie cały)
Ars poetica – sztuka poetycka
motyw biesiadny
W poezji Horacego dominuje element „złotego środka” – cel do którego człowiek powinien dążyć. Jest to postawa moralno-życiowa polegająca na unikaniu skrajności oraz zachowaniu we wszystkim umiaru. Horacy w swojej poezji nawiązuje do dwóch kierunków: epikureizmu i stoicyzmu.
Oda = Carmina
eolskie wiersze = lutnia - liryka grecka z VII-VI w. p.n.e uprawiana m.in przez Safonę, Anakreonta i Homera.
Związki frazeologiczne
1. Syzyfowa praca - praca na daremno, nieprzynosząca efektu, bez skutku, niekończąca się
2. Puszka Pandory - nieszczęścia, lęki, źródło niekończących się kłopotów
3. Ikarowy lot - postawa marzycielska, nieprzemyślane przedsięwzięcie, trudno osiągnięte marzenie
4. Stajnia Augiasza - zaległy i trudny do sprzątnięcia bałagan, bród, brak ładu,
5. Męki Tantala - okrutne cierpienie
6. Pięta Achillesa - słaby punkt, czułe miejsce,
7. Koń Trojański - podstęp, przebiegłość, spryt, ukryte niebezpieczeństwo, zaatakowanie od środka sił wroga
8. Róg obfitości - niekończący się dobrobyt i szczęście
9. Po nitce do kłębka - umiejętność, sposób wyjścia z trudnej sytuacji lub nie do wyjścia
10. Pod egidą - pod czyją obroną, opieką
11. Ogień prometejski - stan życia, chwila, siła pobudzająca do życia, dająca moc i zdolności twórcze
12. Prometeizm - poświęcenie swego życia dla innych, postawa etyczna, której zwolennicy działają na rzecz innych ludzi, odmiana buntu przeciw złu