Położenie geograficzne Polski w Europie Środkowej, dogodny układ krain geograficznych sprawiają, że Polska ma znaczące położenie komunikacyjne w Europie. Na obszarze Polski krzyżują się szlaki tranzytowe wiodące z Europy Zachodniej do Europy Wschodniej i w kierunku Azji Wschodniej oraz szlak z Europy Północnej do obszarów basenu Morza Śródziemnego.
System transportowy tworzą głównie: transport kolejowy, samochodowy, morski, lotniczy, wodny śródlądowy, przesyłowy oraz rurociągowy.
TRANSPORT KOLEJOWY
Charakteryzuje się dużym przestrzennym zróżnicowaniem gęstości sieć, odzwierciedlających dziedzictwo historyczne zaborów oraz różnice w uprzemysłowieniu kraju.
Pierwsze linie kolejowe na obecnym obszarze Polski zbudowane zostały na trasach:
a) Wrocław – Oława (1841 r.);
b) Warszawa – Rogów z odgałęzieniem ze Skierniewic do Łowicza (1846 r.);
c) Szczecin – krzyż (1846 r.);
d) Mysłowice – Kraków (1847 r.).
Większość linii kolejowych na ziemiach polskich zbudowano w XIX i na początku wieku XX (83% przed wybuchem I wojny światowej). Długość linii kolejowych na obecnym obszarze Polski wzrosła z 1,3 tys. km w 1850 r. do 16,0 tys. km w 1900 r. i 20,9 tys. km w 1914 r. W okresie międzywojennym rozwój transportu kolejowego nie był już tak dynamiczny jak w przeszłości. W latach 1920-1940 długość linii kolejowych wzrosła tylko z 21,8 tys. km do 24,1 tys. km. Główną inwestycją kolejową była magistrala węglowa otwarta w 1933 r., łącząca Górny Śląsk z nowym portem w Gdyni: Herby – Karsznice – Inowrocław – Bydgoszcz – Kościerzyna – Gdynia.
Podczas II wojny światowej sieć linii kolejowych była znacznie zniszczona, a w latach powojenych odbudowano je i przystąpiono do budowy linii nowych:
a) Skierniewice – Łuków (160 km), zbudowana dla towarowego ruchu tranzytowego wschód-zachód;
b) Centralna Magistrala Kolejowa (CMK), na trasie Zawiercie – Grodzisk Mazowiecki (244 km);
c) Hutniczo – Siarkowa linia (LHS), ok. 400 km.
W latach 1950-1985 długość eksploatowanych linii kolejowych wzrosła z 26 312 km do 27 185 km. Od połowy lat 80. Postępował jednak jej systematyczny spadek. Gęstość sieci kolejowej na 100 km² zmniejszyła się z 8,7 km w 1980 r. na 7,5 km w 1995 r., co sytuowało Polskę na 7 miejscu w Europie. W latach 90. Nastąpił spadek długości linii kolejowych w Polsce w wyniku likwidowania nierentownych tras. Ograniczenie przewozów kolei spowodowane zostało spadkiem wydobycia surowców, zmniejszeniem wielkości produkcji przemysłowej, wzrostem bezrobocia i dużym tempem motoryzacji i większą elastycznością transportu samochodowego.
Do najważniejszych szlaków kolejowych odznaczającym się największym natężeniem ruchu należą: linie łączące GOP z portami Polski, Zgorzelec – Medyka, Kuynowice – Terespol, Świnoujście – Chałupki, które są obsługiwane przez zelektryfikowane linie dwutorowe. Głównymi węzłami kolejowymi są miasta GOP-u, takie jak Katowice, Chorzów, Gliwice, Zabrze oraz Warszawa, Kraków, Wrocław, Poznań.
Ponad 51% linii kolejowych normalnotorowych jest zelektryfikowanych. Elektryfikacja przynosi wiele korzyści, m.in.:
a) zwiększa przeciętną prędkość komunikacyjną pociągów i przepustowość szlaków kolejowych;
b) zmniejsza energochłonność transportu kolejowego, wpływa na spadek kosztów jego funkcjonowania;
c) pozwala opierać funkcjonowanie kolei na krajowych surowcach energetycznych, zmniejsza zapotrzebowanie gospodarki na importowane paliwa płynne;
d) zmniejsza presję kolei na środowisko naturalne i sprzyja bezpieczeństwu jej funkcjonowania;
e) umożliwia pełną automatyzację ruchu pociągów na szlakach kolejowych.
Transportem kolejowym przewożony jest głównie węgiel kamienny (47,9% ładunków w 1995 r.), metale i wyroby z metali (7,2%), kamienie (6,6%), rudy (6,2%), ropa i przetwory naftowe (5,2%) oraz węgiel brunatny i koks (4,1%).
Przejawem modernizacji linii kolejowej w Polsce jest wprowadzanie połączeń Intercity i Euro City. Prowadzone są prace przygotowujące do włączenia Polski w system superszybkich połączeń europejskich, np. linia francuska TGV Paryż – Moskwa.
TRANSPORT SAMOCHODOWY
Należy do najbardziej dynamicznie rozwijających się gałęzi transportu lądowego w Polsce. W końcu lat 90. Polskie drogi użytkowane były przez niemal pięciokrotnie większą liczbę pojazdów niż w 1980 r. zdystansował on również transport kolejowy w przewozach pasażerskich. W 1995 r. średnia odległość przewozu 1 tony ładunku koleją wynosiła 307 km, zaś samochodami – tylko 47 km.
W latach 1986-1995 znacznie wzrosła ilość eksploatowanych pojazdów samochodowych:
a) autobusów z 83 tys. do 85 tys. jednostek;
b) samochodów ciężarowych z 0,8 mln do prawie 1,4 mln jednostek;
c) samochodów osobowych z 3,7 mln do 7,5 mln.
Gwałtowny wzrost liczby samochodów rodzi poważne konsekwencje:
a) jest rosnącą presją na środowisko naturalne;
b) nadmierne obciążenie dróg kołowych.
Drogi kołowe tworzą najdłuższą i najgęstszą sieć transportu samochodowego. Drogi można podzielić na:
a) publiczne – dostępne dla wszystkich użytkowników (np. krajowe, wojewódzkie, gminne);
b) niepubliczne – służą właścicielom lub użytkownikom gruntów (dojazdy do gospodarstw, pól, lasów).
Średnia gęstość dróg kołowych w Polsce na 100 km² wynosi 74 km, jest dwukrotnie niższa niż we Francji, Holandii i Niemczech i jest różna w poszczególnych regionach Polski. Generalnie jest ona wysoka na obszarach uprzemysłowionych i gęsto zaludnionych, charakteryzujących się zarazem najwyższymi wskaźnikami nasycenia samochodami osobowymi. Przestrzenne rozmieszczenie dróg kołowych wykazuje dużą rozpiętość. Obszar Polski pn.-wsch. odznacza się dużo niższymi wskaźnikami gęstości dróg w stosunku do obszarów Polski pd. i centralnej.
W 1995 r. w Polsce było 246 km autostrad i 1146 km dróg dwujezdniowych. Najdłuższy odcinek autostrady znajduje się na Dolnym Śląsku: Krzywa – Legnica – Wrocław (93km). Są również autostrady znaczenie krótsze, takie jak: Golnice – Krzywa (17km, A-12), Kołbaskowo – Szczecin (28km, A-6), Września – Konin (43km, A-2), Kraków – Katowice (75km, A-4) i w pobliżu Piotrkowa Trybunalskiego (16km, A-1).
Pod względem organizacyjnym transport samochodowy dzieli się na:
a) publiczny – obejmujący Przedsiębiorstwo Państwowej Komunikacji Samochodowej (PPKS), prywatne i spółdzielcze firmy przewozowe oraz taksówki;
b) specjalistyczny – przedsiębiorstwa transportowe, obsługujące określone branże gospodarki;
c) gospodarczy – obejmujący pojazdy samochodowe w przedsiębiorstwach nietransportowych, wykorzystywane do potrzeb własnych przedsiębiorstwa.
W ostatnich latach powstało wiele prywatnych przedsiębiorstw transportowych, utrzymujących połączenia na liniach krajowych i zagranicznych.
ŻEGLUGA MORSKA
Wykonuje największą pracę przewozową (55% ogólnej ilości tonokilometrów wykonanych w r. 1995).W tymże roku przewiozła tylko 1,8% ogólnej masy ładunków, za to na odległość – 6,6 tys. km.
Poszczególne porty specjalizują się w obsłudze określonych towarów:
a) Szczecin-Świnoujscie – położony w pd.-wsch. części miasta wzdłuż Odry i licznych sztucznych kanałów. Obsługuje węgiel kamienny, fosforyty, rudy żelaza;
b) Gdańsk – stary port handlowy, łączący funkcje portu morskiego i rzecznego. Leży nad Zatoką Gdańską i zachodnim ramieniem Wisły, zw. Wisłą Martwą. Obsługuje węgiel, siarka, ropa naftowa.
c) Gdynia – nowoczesny port sztuczny, zbudowany w okresie międzywojennym. Obsługuje główną drobnicę, handel zbożem.
TRANSPORT LOTNICZY
Cywilny transport lotniczy w Polsce zapoczątkowany został w 1919 r. pierwszym przelotem z pasażerami na trasie z Poznania do Warszawy. W 1923 r. uruchomiono regularne linie lotnicze z Warszawy do Gdańska i Lwowa, a w 1929 r. powstało przedsiębiorstwo Polskie Linie Lotnicze „LOT”. Obecnie transport ten stopniowo podlega modernizacji, wymianie podlegają starsze typy samolotów. W 1992 r. oddano na Okęciu w Warszawie duży i nowoczesny port lotniczy. PLL „LOT” obsługują ponad 50 linii zagranicznych i 6 krajowych. Połączenia zagraniczne prowadziły z Warszawy do wszystkich ważniejszych stolic europejskich oraz do Nowego Jorku, Chicago, Montrealu, Pekinu, Delhi, Bangkoku, Istambułu, Dubaju i Kairu.
Największe porty lotnicze w Polsce:
a) Warszawa – Okęcie;
b) Kraków – Balice;
c) Gdańsk – Rębiechowo;
d) Wrocław – Strachowice;
e) Rzeszów – Jasionka;
f) Szczecin – Goleniów.
TRANSPORT WODNY ŚRÓDLĄDOWY
Odgrywa niewielką rolę w polskim systemie transportu. Udział owego transportu w ogólnej ilości przewożonych towarów wynosi poniżej 1%. Przewozy wykazują tendencję spadkową. W strukturze przewożonych surowców największy udział mają surowce skalne (piasek, żwir), węgiel, nawozy i rudy.
Żegluga śródlądowa dzieli się na:
a) zalewową;
b) rzeczną;
c) jeziorną.
Długość śródlądowych dróg żeglownych i spławnych wynosi ok. 6 900 km. Największe znaczenie dla śródlądowego transportu wodnego ma Odra z Kanałem Gliwickim, ponieważ łączy GOP ze Szczecinem i umożliwia transport głównie węgla.
Czynniki ograniczające rozwój transportu śródlądowego:
a) duże wahania poziomu wód w polskich rzekach w ciągu roku;
b) brak regulacji największych rzek Polski i ich dopływów; Wisła największą nieuregulowaną rzeką Europy;
c) stosunkowo długi okres zlodzenia, zwłaszcza rzek Polski wschodniej;
d) niedorozwój zaplecza portów.
Czynniki sprzyjające rozwojowi transportu śródlądowego:
a) korzystny układ dróg wodnych pokrywający się z głównym kierunkiem przewozu masy towarów w Polsce;
b) spójność sieci rzecznej;
c) nadrzeczne położenie wielu okręgów przemysłowych kraju.
TRANSPORT PRZESYŁOWY
Podstawowe znaczenie mają linie przesyłowe energii elektrycznej oraz różnego rodzaju rurociągi. Sieć elektroenergetyczna Polski składa się z linii przesyłowych wysokiego napięcia, głównie 400 i 220 kV, łączących elektrownie z wielkimi stacjami transformatorowymi usytuowanymi w miejscach największego poboru prądu oraz z linii doprowadzających prąd do lokalnych stacji transformatorowych i do poszczególnych odbiorców.
TRANSPORT RUROCIĄGOWY
Służy głównie do przesyłania ropy naftowej i produktów naftowych, gazu ziemnego i węglowego oraz wody. W 1995 r. eksploatowano 2,3 tys. km sieci magistralnej rurociągów naftowych, którymi przetoczono ponad 33 mln ton ropy naftowej i jej pochodnych. Najważniejsze są dwa rurociągi: ropociąg „Przyjaźń”, biegnący z Rosji przez Płock do Niemiec oraz ropociąg łączący Gdańsk z Płockiem.
Odkrycie w latach 50. Bogatych złóż gazu ziemnego w okolicach Przemyśla, Lubaczowa, Mielca i Bochni umożliwiło budowę nowych gazociągów: przez Tarnów i Kraków do GOP-u oraz przez Puławy i Lublin do Warszawy, gazociąg ten został następnie przedłużony na północ do Olsztyna, a w kierunku północno-zachodnim – do Płocka, Torunia, Grudziądza i Gdańska. Siecią gazową we wschodniej części kraju rozprowadzany jest gaz z Podkarpacia oraz gaz importowany z Ukrainy. Główny węzeł rozdzielczy gazu ziemnego na Podkarpaciu znajduje się w Jarosławiu.
Zachodnia część kraju zaopatrywana jest w gaz ziemny wydobywany od lat 60. w południowej Wielkopolsce. Jest on doprowadzany m.in. na Górny Śląsk, do Poznania, Szczecina, Słupska i Koszalina. Zachodnia Polska zaopatrywana jest ponadto w gaz wysokometanowy z Podkarpacia, Rosji i Ukrainy. Dociera on m.in. do Włocławka i Polc, a na południu kraju do Tarnowa, Puław i Kędzierzyna.
Występujące na terenie kraju gazociągi, ze względu na rodzaj przesyłanego paliwa, należą do trzech systemów:
a) gazu wysokometanowego;
b) gazu zaazotowanego;
c) gazu przemysłowych.