Grzegorz Jagodziński

Zapożyczenia w językach słowiańskich

Zapożyczenia germańskie

Według niektórych autorów (np. Vasmer) pierwsze germańskie zapożyczenia w słowiańskim dokonały się przed germańską przesuwką spółgłosek, którą nieprecyzyjnie datuje się na okres między V w. p.n.e. a III w. n.e. I tak, z form starszych od gockich hairda, hōra mają wywodzić się wyrazy *čerda ‘trzoda’ (wobec IE *ḱerdh- – jednak także w bałt. formy kentumowe) i *kury ‘prostytutka, kurwa’, pierwotnie może ‘kura’ (wobec takich samych wahań znaczenia w germańskim). Równie dobrze mogą to jednak być słowa odziedziczone lub zapożyczone z całkiem innego źródła (zob. tutaj).

W III–IV wieku n.e. (migracja Gotów z ujścia Wisły na Ukrainę) do języka słowiańskiego przedostało się sporo pożyczek germańskich. Część pożyczek ma niegocki charakter (np. zawierają e, które w goc. zmieszało się z i), inne wywodzą się od wyrazów germańskich niezaświadzonych w gockim. Nie dowodzi to bynajmniej, że źródłem był na pewno inny dialekt germański. Gockie słownictwo nie jest znane tak dobrze jak greckie czy łacińskie; wielu wyrazów znanych Gotom z pewnością brakuje w znanych dokumentach. Poza tym najwcześniejsze zachowane teksty w tym języku, głównie Biblia Ulfilasa, pochodzą z VI wieku, i nie wiadomo, na ile wiernie oddają językowe cechy tłumaczenia dokonanego 200 lat wcześniej. Pierwsze kontakty słowiańsko-gockie miały zapewne miejsce jeszcze wcześniej, zatem zapożyczenia mogły zachować cechy językowe już nieobecne w znanych tekstach. Źródłem zapożyczeń mogły być też w zasadzie zupełnie nam nieznane języki innych plemion: Gepidów, Herulów czy zwłaszcza Wandalów. Nie można więc zakładać, że jakiś wyraz słowiański nie jest zapożyczeniem germańskim tylko dlatego, że oczekiwanego źródła nie znaleziono w języku gockim.

Warto podkreślić, że niektóre wyrazy zostały przejęte za pośrednictwem Germanów z innych języków, zwłaszcza łaciny, greki, celtyckiego. We wczesnym średniowieczu do słowiańskiego dostają się w dużej ilości kolejne germanizmy z języka starogórnoniemieckiego i innych języków germańskich; niektóre są obecne tylko w pewnych językach słow.

Poniższa lista zawiera wyrazy uważane za stare zapożyczenia germańskie, a także wybrane zapożyczenia późniejsze:

• *alъmužъna, *alъmužъno ‘jałmużna’ (stcz. almužna, ← sgn almōsan, alamuosan, ← śrłac. alimosina < łac. eleemosina < gr. eleēmosýnē ‘litość, jałmużna’, por. niem. Almosen);

• *avorъ ‘jawor’ (← stbawar. āhorn);

• *bar(ъ)va ‘barwa’ (znane w pol., czes., łuż., por. śgn. varwe, niem. Farbe, por. późniejsze zapożyczenie farba);

• *bavьlna ‘bawełna’ (znane też w czes. i słowac. bavlna; w ukr. i brus. z pol.; por. niem. Baumwolle, dosł. ‘wełna drzewna’);

• *bažanъ ‘bażant’ (głuż. bažan, czes., słowac. bažant, ← śgn. vasant, ← łac. phāsiānus, z gr., tam od nazwy miejscowej na Kaukazie);

• *berъla ‘berło’ (stpol. berła, piorło, współczesna forma ze stczes. berla ze zmianą rodzaju, ← sgn. ferala, ← łac. ferula ‘pręt, rózga’);

• *běda ‘biada, bieda’ (← goc. *baidjan, gabaidjan ‘zmusić’; wątpliwe, zob. niżej);

• *bjudъ, *bjudo, *bjudy ‘miska; danie’ (ros. блюдо, stpol. niepewne bluda ‘drewniany talerz’, ← goc. biuþs, biuda ‘stół’);

• *bokъ ‘bok’ (← goc. bak);

• *bordy ‘topór’ (ros.-cerk. брадва; ← germ. *bardō, por. sgn. barta, niem. Barte, ang. bearded axe; źródłem mógł być język germański używany na Bałkanach, może odmiana gockiego; przeciwko etymologii rodzimej świadczy typ akcentowania: *borda jest typu c, *bordy typu a; prawdopodobnie z terminu germ. wywodzi się łac. barducium, źródło zapożyczonego wyrazu berdysz);

• *bruky ‘brukiew’ (p. niem. Bruke, Wruke, ← łac. brassica eruca);

• *brъnja ‘zbroja’ (scs. pl. brъnję ‘kolczuga’, strus. brъně ‘napierśnik’, ros. brónjá, bron′ ‘kolczuga’, stcz. brně ‘zbroja płytowa’, bułg. brắnka ‘metalowy pierścień, ogniwo’; może też s-ch. bȑnjica ‘klamra, kaganiec’; ← goc. brunjō ‘napierśnik, zbroja’, por. sgn. brunia, brunna, niem. Brünne ‘kolczuga’; ← celt., por. stir. bruinne ‘klatka piersiowa, pierś’, bret. bronn < IE *bhrendh-; stpol. broń, bronia ze wsch.-słow., zmieszane z rodzimym broń < *bornь ‘broń, oręż’, por. stcz. braň‘oręż, zbroja’, strus. boronь ‘walka, przeszkoda, obrona’, scs. branь ‘bój, bitwa, walka’ od *borti ‘walczyć’ < *bhorH-);

• *bugъ ‘bransoleta’ (znane w scs. i strus., ← stnord. baugr ‘pierścień’);

• *bukъ ‘buk’, *buky ‘bukiew; litera; buk’ (← germ. *bōk, *bōkō, por. goc. bōka ‘list’, bōkōs (pl.) ‘księga’, sgn. buohha, łac. (Cezar) Bācenis ‘część Lasu Turyńskiego’);

• *bъdьnja ‘balia, wanna’, *bъdьnarjь ‘bednarz’ (pol. bednarz, dial. bednia ‘balia, wanna’, cz. bedna, ukr. bondar ‘bednarz’; ← zach.-germ. *budinō, por. śgn. büten ‘kadź, beczka’, niem. Bütte ‘kadź, kosz’, stang. byden ‘beczka, baryłka’, ang.butt; ← płac. butina, budina ‘butelka, naczynie’ (V–VI w. ne.); ← gr. bytínē, pytínē ‘wiklinowy dzban na wino’; ma też etymologię rodzimą, jednak głuż. betnaŕ wskazuje na zapożyczenie);

• *cěsarjь, *cesarjь, *cьsarjь ‘cesarz’ (ros. césar′, car′, ukr. císar, césar, car, pol. cesarz, stcz. ciesař, cz. císař, słowac. cisár, ← goc. kaisar, kaisareis, ← łac. Caesar; pochodzenie słow. -a- nie jest pewne, może wpływ sufiksu nazw działacza -arjь, ale tu jest krótkie z wyj. słow., gdzie z czeskiego z uwagi na -i-; wahania samogłoski w 1. sylabie i brak przegłosu w pol. z powodu częstości użycia; bezpośrednie zapożyczenie z łaciny mało prawdopodobne);

• *cęta ‘cętka, błyskotka, drobna moneta’ (← goc. kintus ‘grosz, szeląg’ ← łac. lud. *centus ‘rodzaj monety’ z łac. centum ‘sto’);

• *cьlo ‘cło’ (w pol., cz. i słowac., ← niem. Zoll);

• *cьrky, *cirky, *cerъky, *cěrъky ‘cerkiew, kościół’ (scs. crъky, cirъky, rus.-cs. także crьky, cьrky, krьky, ros. cérkov′, cz. církev, stcz. cierkiev, pol. cerkiew, stpol. cerki, cyrkiew, s-ch. cȓkva, bułg. čérkva, ← goc. *kirikō, ale zaśw. tylko w zach.-germ.: sgn. kirihha, niem. Kirche, stang. cirice, ← gr. kyriakós ‘pański’; w goc. używane aíkklesjō ‘kościół, kongregacja’ oraz gudhūs ‘kościół, budowla sakralna’; zapewne późne zapożyczenie, choć w bułg. č, uważane też za zapożyczenie przez łacinę);

• *čędo ‘dziecko’ (stpol. czędo, ← germ. *kinda, cf. niem. Kind; z I palatalizacją; wyraz ten może być też odziedziczony, związany z łac. recens ‘niedawny’, pol. począć);

• *dolъ ‘dół’ (← goc. dal ‘dół, wąwóz, dolina’, nieprzekonująco łączone z grec. thólos ‘rotunda, sklepienie łaźni’);

• duma ‘duma; myśl, opowiadanie; rada, zgromadzenie’ (← goc. dōms ‘osąd, odczucie, bystrość, wnikliwość, wgląd, wyróżnienie, szacunek, sława’);

• *dъlgъ ‘dług’ (← goc. dulgs, gdzie może z celt., por. stir. dliged ‘powinność, prawo’, a może odziedziczone; w innych jęz. germ. nieznane);

• *dьrzъkъ ‘dziarski’ (← goc. gadaúrsan ‘ośmielać się, odważać się, być szczerym’, słowo może być odziedziczone, por. gr. thrasýs, ale wówczas -z- niejasne);

• *gamajьda ‘gamajda, gamoń’ (← goc. gamaiþs ‘ranny, kaleka’);

• *glazъ ‘głaz’, wtórnie ‘oko’ w ros. (← germ. *glāza < *glēsā́-, *glēsá-, por. łac. glēsum ‘bursztyn’, sgn. glās, stang. glǣr);

• *gobьʒь ‘bogaty’, *gobь, *gobina, *gobino ‘dostatek’ (← goc. gabei, *gabein- ‘bogactwo’, gabigs ‘bogaty’ < germ. *gabī-, *gabīgaz, por. sgn. gebīgī, gebigī ‘bogaty’, stang. ġifiġ ‘ten, który dostał prezent lub nagrodę’, stnord. gǫfugr ‘szlachetny’; związane z *geba- ‘dać’; niejasne jest stczes. obih ‘bogactwo’ bez *h- i palatalizacji);

• *gomonъ ‘szum’ (stpol. gomon ‘kłótnia’, gomonić się ‘kłócić się’, ← germ., p. stisl. gaman ‘radość, wesołość’, ang. game ‘gra’);

• *gonesti, *goneznǫti, *gonoziti ‘wyzdrowieć, wyleczyć się, być wyratowanym, ratować się’ (scs., ślady w stczes., miejscowość Honezovice koło Pilzna; ← goc. ganisan ‘zdrowieć, leczyć się’, ganasjan ‘uzdrowić, wyratować’, nasjan ‘ratować, leczyć’, por. sgn. ginesan ‘wyzdrowieć, wyleczyć się’, ginerien, nerren ‘leczyć, ratować, trzymać’, niem. genesen ‘wyzdrowieć’, nähren ‘karmić’, stang. ġenesan ‘wyratować się, uciec’, ġenerian, nerian ‘ratować, uwalniać, chronić’; skr. násate‘połączyć się na nowo’, gr. néomai ‘wracać do domu’; słow. z języka germańskiego, w którym e zachowało się jako dźwięk odrębny od i, oraz nie doszło do rotacyzmu; możliwe jest jednak, że źródłem jest gocki, a na miejscu -i- restytuowano w słow. -e- jako stojące w opozycji do -o-; ew. zapożyczenie nastąpiło przed zmieszaniem e z i w gockim);

• *goněti ‘wystarczać’ (← *ganah-);

• *gorazdъ ‘zręczny, rozumny, doświadczony’ (zachowane w dawnym imieniu, dziś nazwisku Gorazd; ← goc. *garazds ‘rozumnie mówiący’, od razda ‘język, mowa’, por. stang. reord, sgn. rarta, stnord. rǫdd; wątpliwości wzbudza -a- w słow., być może jest to ślad wzdłużenia samogłoski przez z w germ.; analog. wzdłużenie *i w tej pozycji doprowadziło do powstania nowej samogłoski *ē, oznaczanej też *ē₂ w odróżnieniu od odziedziczonego *ǣ (*ē₁) < IE *ē);

• *gordъ ‘gród, miejsce ogrodzone’ (← goc. gards ‘dom’); jest to wyraz sprawiający problemy już na poziomie IE; możliwe, że *gordъ ‘gród’ (z intonacją cyrkumfleksową, por. ros. górod) zostało zapożyczone, natomiast *gordъ ‘miejsce ogrodzone, ogród’ to odziedziczony leksem z rozwojem kentumowym, por. ros. ogoród, intonacja akutowa);

• *gospodь ‘gospodarz, pan domu’ (← goc. *gast(i)faþs, jeśli odziedziczone, to -d- byłoby niejasne, por. też łac. hospes < *ghostipotis);

• *gotovъ ‘gotowy, zrobiony’ (← goc. *gataws, por. gataujan ‘zrobić, wykonać, wypełnić’; alb. gat ‘gotowy’, gatuanj ‘gotuję’ ze słow.?);

• *grędeljь ‘część pługa, oś, czop’ (pol. grządziel, ukr. hrjadíl′, stcz. hřiedel, cz. hřídel; ← germ. *grindila-, *grandila- ‘sztaba, zasuwa’, niem. Grindel, stang. grindel, stsas. grindil ‘sztaba’, grendil ‘część pługa’; słow. -ljь jest zwykłym odpowiednikiem germ. -l);

• *kar(ъ)bъ ‘karb, nacięcie, rejestr w postaci nacięć’ (← śgn. kërp, kërbe, niem. Kerbe);

• *karьlъ ‘karzeł’ (← śgn. karl ‘ukochany, człowiek, mąż’, dziś niem. Kerl ‘chłop. prostak’; istnieje też etymologia rodzima *kъržьlъ od rdzenia *kъrg-, widocznego w nazwisku Kargul, ukr. kórha ‘starucha’, ros. dial. korgá ‘krzywe drzewo’, korg‘ster łodzi’, także słoweń. krž, brus. korž ‘rodzaj placka’, por. łac. curvus ‘krzywy’, gr. kyrtós ‘t.s.’ < IE *kʷr-);

• *klasti, *kladǫ ‘kłaść’ (niepewne goc. hlaþan, może element słownictwa północnego);

• *klějь ‘klej’ (← *klaija-, por. ang. clay ‘glina’ oraz odziedziczone glina, gliwieć);

• *koldęʒь ‘studnia’ (scs. kladęʒь, bułg. kládenec, ros. kolódec′, kolódjaz′; ← germ. *kaldinga- ‘zimne miejsce’, duń. Kolding, miejscowość, szw. Käldinge, miejscowość w Szwecji i Finlandii, stnord. kelda ‘studnia’, stang. celde ‘źródło’; anal.studnia = miejsce studzone);

• *korlikъ ‘królik’ (kalka ze śgn. küniklīn, ← łac. cunīculus ‘królik’, skojarzonego na gruncie niem. z śgn. künik, dziś König ‘król’);

• *korljь ‘król’ (← frank. Karl, Karal, imię Karola Wielkiego (742–814); słow. -ljь jest zwykłym odpowiednikiem germ. -l; zapożyczenie to pozwala ustalić terminus ad quem rozpadu słowiańskiej jedności językowej, musiał on bowiem nastąpić dopiero po zapożyczeniu tego wyrazu; niektórzy uważają, że tak późna data nie zgadza się z faktami językowymi, dlatego podejrzewają, że chodzi o Karola Młota (686–741), co jest jednak mniej prawdopodobne, gdyż ten frankijski władca nie mieł aż takiego znaczenia dla Słowian jak Karol Wielki; z uwagi na znaczenie jeszcze mniej prawdopodobne jest zapożyczenie z germ. *karla- ‘człowiek wolny’; por. też karzeł i zob. tutaj);

• *kotъ ‘kot’ (← goc. katts, ← płac. cattus);

• *kotьlъ ‘kocioł’ (← goc. *katils lub *katilus, gen. pl. katilē, por. sgn. chezzil, kezzīn, niem. Kessel, stang. cytel, ang. kettle, ← łac. catillus, zdrob. od catīnus ‘miska’, związane z gr. kotýlē ‘miska, miara pojemności’; czasem uważane za bezpośrednią pożyczkę z łaciny, co mało prawdopodobne z uwagi na zbieżność znaczeń w słow. i germ., lub przez germański z greki – przy tym forma sgn kezzīn byłaby bezpośrednią pożyczką z łaciny);

• *krěpъ, *krěpъkъ ‘krzepki, mocny’ (← *krēpja-, por. szwajc. dial. xreepfe ‘silny’, stnord. kræfr);

• *kruxta ‘kruchta, przedsionek kościoła’ (← śgn. gruft, kruft, ← łac. lud. crupta, ← łac. klas. crypta); zapożyczone ponownie z łaciny jako krypta;

• *krьstъ, *xrьstъ, *xristъ ‘Chrystus, chrzest; krzyż’ (scs. xristъ, xrьstъ ‘Chrystus’, krьstъ ‘krzyż’, cs., strus. xrьstъ ‘krzyż’, stpol. krzest, chrzest ‘chrzest’, cz. křest ‘chrzest’, s-ch. kȑst, dop. kr̀sta ‘Chrystus, krzyż prawosławny, chrzest’, bułg. krăst‘krzyż’; ← goc. krist, Xristus lub sgn. Krist, Christ, ← łac. Chrīstus, ← gr. Khrīstós ‘namaszczony’ od khríein ‘namaścić’; czasem uważane za bezpośrednią pożyczkę z łaciny, gdzie jednak długie ī); współczesne Chrystus bezpośrednio z łaciny;

• *kulja ‘kula, bryła’ (pol. kula, cz. koule, kule; ← śgn. kūle, por. niem. Kugel);

• *kulja ‘laska’ (pol. kula ‘kula, podpórka dla kulawego’, dłuż. kula ‘kij’, słowac. dial. kuľa ‘żerdka do wyciągania wiadra ze studni’; ← śgn. kiule ‘laska przekazywana z chaty do chaty, zwołująca na zebranie’, por. śdn. kūle, niem. Keule; w pol. związane wtórnie z rodzimym kulawy od kulić się);

• *kupiti ‘kupić’ (← goc. kaupōn, *kaupjan, por. stang. cȳpan ‘sprzedać’, cēapjan ‘handlować’, niem. kaufen ‘kupić’ i łac. caupō ‘karczmarz, kupiec’, zapewne z etruskiego);

• *kusiti ‘próbować’ (scs. vъkusiti ‘kosztować, smakować’, pokusiti ‘próbować’, stpol. kusić ‘próbować’, ‘kosztować smakiem’, także ‘wystawiać na próbę’, pol. kusić ‘zachęcać, wabić, prowokować’; ← goc. kausjan ‘kosztować, próbować, doświadczać’, kiusan ‘wystawiać na próbę’; czasownik ten mieszał się z odziedziczonym *kǫsiti ‘gryźć’);

• *kuxynьja, *kuxъnьja ‘kuchnia’ (← sgn. kuchina, kuchīna, ← łac. coquīna z przekształcenia klas. culīna według coquere ‘gotować’);

• *kъnęʒь ‘władca, król, kniaź, książę, ksiądz’ (← germ. *kuningaz ‘człowiek należący do (szlachetnego) rodu’, por. sgn. kuning, kunig, niem. König, stang. cyning, cynig, cyng, ang. king; brak w gockim, gdzie þiudans ‘monarcha’; z IE *ǵenH₁-‘rodzić’);

• *lagy ‘butelka, antałek, bukłak’ (stpol. łagiew ‘naczynie na ciecz’, pol. łagiewka, cz. láhev ‘butelka, słoik’; ← zach.-germ. *lāgō, por. sgn. lāgela, lāgella ‘pojemnik na płyn, butelka’, niem. Lägel, Legel ‘beczułka’; ← łac. lagoena, lagōna ‘butelka z wąską szyjką’ ← gr. lágynos; na pośrednictwo germ. wskazuje znaczenie; pierw. źródło nieznane, śródziemnomorskie);

• *lěkъ ‘lek’, *lěčiti ‘leczyć’ (por. goc. lēkeis ‘lekarz’, lēkinōn ‘leczyć’, sgn. lāhhi ‘lekarz’, lāhhenōn ‘leczyć’, stang. lǣce, lǣca ‘lekarz’, lǣcnian ‘leczyć’, ang. arch. leech ‘lekarz’ (dziś ‘pijawka’); ← celt. *lēgi ‘lekarz’, ir. líaig, dop. léga; prawdop. od*lēpagi- ‘zaklinacz’; słow. *ě wskazuje na źródło gockie, a nie zach.-germ. (gdzie jest *ā); wyraz *lěčiti formalnie odpowiada litew. laikýti ‘pozostawić’, w płd.słow. zachowane są resztki innego, odziedziczonego wyrazu *lěkъ ‘resztka, pozostałość’ < IE *leikʷ-; istnieje hipoteza, że znaczenie ‘lek’ zostało przeniesione na wyraz rodzimy);

• *likъ ‘chór’, *lěkъ ‘rodzaj zabawy’ (scs. likъ ‘chór’, likovati ‘tańczyć, klaskać’, strus. lěkъ ‘rodzaj zabawy’; ← goc. laiks ‘wybryk, figiel, taniec’, por. sgn. leih ‘melodia’, niem. Leich ‘ballada, rodzaj pieśni popularnej w XII–XIV wieku’, stang. lāc‘szarpanina; oferta, dar’, ang. lai, lay ‘pieśń’; skr. réjati ‘potrząsa’, lit. láigyti ‘rozbrykać się’; formy scs (zapożyczone do innych jęz. słow.) niejasne z uwagi na -i-);

• *lixva ‘lichwa, procent od pożyczki’, także ‘pożyczka na procent’ (por. goc. leiƕan ‘pożyczać, zostawiać komuś’, niem. leihen, stnord. leiga ‘pożyczka’);

• *lotъ ‘łut, jednostka masy’ (dawniej pisane łót, por. cz. lot, ← śgn. lōt ‘jednostka ciężaru’, dziś niem. Lot ‘pion, sonda’);

• *lugъ ‘ług, soda kaustyczna’ (por. sgn. louga ‘gorąca kąpiel’, niem. Lauge, stnord. laug, ang. lye ‘ług’; łac. lavāre ‘myć się’, gr. loúō ‘biorę kąpiel’);

• *lukъ ‘por, czosnek, cebula’ (← germ. *lauks, niem. Lauch, stang. lēac, ang. leek ‘por’; z substratu przedIE, por. stir. lus ‘ziele, por’, może łac. allium);

• *lьstь ‘podstęp, zdrada, obłuda’ (stpol. leść, lści; ← goc. list ‘podstęp, fortel’, od rdzenia *lis-, *lais- ‘wiedzieć, dowiadywać się, uczyć się’ nieznanego poza germ., por. sgn. list ‘wiedza, spryt’, niem. List ‘przebiegłość, spryt’);

• *lьvъ ‘lew’ (← goc. *liwa, por. imię Wizygota Liwigildus, sgn. lewo, leo, niem. Löwe, stang. lēo; ← łac. leō ← gr. léōn, pierw. źródło nieznane, por. gr. lís, hbr. lajiš, asyr. labbu, egip. labu);

• *mečь, *mьčь ‘miecz’ (← goc. mēki, z uwagi na różnicę e : ē wyrazy gocki i słow. raczej zapożyczone, tak samo fiń. miekka, źródło może kaukaskie, por. gruz. maxva ‘ostry miecz’, lezg. max ‘żelazo’);

• *melko ‘mleko’ (← germ. *melk-, goc. miluks);

• misa (wiązane z germańską nazwą miedzi, widoczną w niem. Messer ‘nóż’, Messing ‘mosiądz’, por. etymologię łacińską, może przez hipotetyczne goc. *mēsa ‘stół’; także etymologia rodzima *meidhsā ‘naczynie na krew ofiarnego bydła’, por. skr. medha- ‘ofiara z bydła’);

• *molto ‘słód, pozostałości jęczmienia po wymłóceniu’ (← germ. *malta ‘jęczmień’, uważane też za rodzime i związane z czasownikiem *melti ‘mleć’, wówczas wyraz germański zapożyczony ze słow.);

• *mosęgъ, *mosęʒъ ‘mosiądz’ (postać z -g jest zachowana w kaszubskim mosąg; ← germ. *massinga-; według niektórych etymologii wyraz germański wywodzi się z łac. māssa ‘stop’, które z kolei miałoby być pochodzenia greckiego odmássō ‘mieszę, zagniatam’);

• *mostъ ‘most’ (← germ. *mastaz, ang. mast ‘maszt’; wyraz ten bywa też uważany za odziedziczony i łączony z metati ‘miotać’);

• myto (← sgn. bawar. mūta ‘cło, opłata za wjazd’, niem. Maut, por. goc. mōta, stang. mōt ‘podatek’, stnord. múta ‘łapówka’, ← późnołac. mūta ‘podatek’, może od mūtāre ‘wymieniać’, a może z goc., które wówczas niejasne; forma bawarska jest zapożyczeniem z ostrogockiego w czasach Teodoryka, stąd brak drugiej przesuwki, ale zaświadczono też śrbawar. muoze ‘zapłata dla młynarza’);

• *mъnixъ ‘mnich’ (← sgn. munih, ← łac. lud. monicus < łac. monachus, ← gr. monakhós ‘pustelnik, samotnik’);

• *mьrzěti ‘czuć złość, wstręt, obrzydzenie’, *mьrziti ‘mierzić, wzbudzać złość’ (← goc. marzjan; z uwagi na znaczenie zapożyczenie bardziej prawdopodobne niż związek z marznąć i rodowód IE: *merəǵ- ‘butwieć, próchnieć, gnić, namakać’);

• *mьzda ‘zapłata’ (← goc. mizdō);

• *naboʒězъ, *neboʒězъ ‘drewniane wiertło’ (stpol. niebozas, cz. nebozez; ← germ. *nabagaiza-, goc. *nabagáis, sgn. nabagēr, niem. Naber, Näber, duń. avegaar, agger; złożenie z *nabō ‘piasta koła’ < IE *Hʷnebh-, por. gr. omphalós ‘pępek’, łac. umbō ‘umbo’ (środkowa część tarczy), i *gaiza- ‘włócznia, oszczep’ < IE *ǵhaisó-, por. celt. *gaiso-, łac. (z celt.) gaesum; w słow. oczekiwane oryginalne *no- zostało upodobnione do znanych przedrostków *na- lub *ne-; w kasz., słowiń. i połab. zachowane są ślady formy z -r- w miejscu -z-, co dowodzi zapożyczenia w czasie, gdy zachodził rotacyzm w zach.-germ.);

• *nuta, *nutъ ‘bydło’ (scs., ← germ. *nauta, sgn. nōz, stang. nēat ‘bydło, krowa, zwierzę’; por. niem. Nutzen ‘użytek’, litew. naudà ‘mienie’, łot. naûda ‘pieniądze’);

• *ocьtъ ‘ocet’ (← goc. aket, akit; por. niem. dial. Achiss, stang. eced, æcced, stsas. ekid, edik, sgn. ezzih, niem. Essig; ← łac. acētum; w sgn. forma przestawiona prawd. z romańskiego *atēcum, w stsas. z *adēcum, które miało *d w wyniku lenicji – jednak wówczas nie wiadomo, dlaczego *c pozostało niezlenizowane; bardziej prawdopodobne, że acētum uległo wpływowi acidum ‘kwaśne’, stąd stang. eced i inne; w słow. mało prawdopodobne bezpośrednie zapożyczenie z łaciny z uwagi na -ь-);

• *opa, *opica ‘małpa’ (por. ang. ape);

• *osьlъ ‘osioł’ (← goc. asilus, por. niem. Esel, ← łac. asinus, asellus; czasem uważane za bezpośrednią pożyczkę z łaciny; wyraz łac., obok gr. ónos, to zapożyczenia z sem.; łac. sufiks -in- był zwykle zastępowany w germ. przez -il-);

• *ovotjь, *ovotje  ‘owoc’ (← zach.-germ. *uba-ēta- ‘dodatek, przystawka, owoc’, por. sgn. obaz, niem. Obst, stang. ofet, ofæt, śdn. ovet, avet; problemy sprawia odpowiedniość germ. *u > *o ~ słow. *a > *o oraz germ. *b ~ słow. *v (ale w dolnoniem. zdarzają się formy z av-), a także końcowe -j-, dlatego wyraz uważany jest też za odziedziczony, z IE *awoǵ- ‘rosnąć’, wątpliwości znów wzbudza jednak sugerowany podwójny wokalizm rdzenia);

• *oxabiti, znaczenie niejasne: ‘oszczędzić’, ‘zostawić’, ‘osłabić’, ‘ograbić’, por. pol. dial. ochabić ‘?’ (← goc. gahaban ‘złapać, zatrzymać’);

• *ǫborъ ‘wiadro; miara ziarna’ (pol. dial. węborek, wębor ‘wiadro’, słoweń. obǫ̑rək, dop. obǫ̑rka ‘miara ziarna’; ← germ. *ambara-, por. sgn. ambar (VIII w.), stang. amber ‘naczynie, miara’, szw. ämbar, wskutek etymologii ludowej także*ainbara- ‘naczynie z jednym uchwytem’, por. stang. āmber ‘miara ziarna’, sgn. eimbar (IX w. i młodsze), niem. Eimer; ← łac. amphora ‘naczynie o dwóch uchwytach’, ← gr. amphoreús < amphiphoreús; czasem forma słow. uważana za bezpośrednią pożyczkę z łaciny, ale znaczenie form słow. i germ. jest zbieżne, ponadto -b- na miejscu -ph- można łatwo wyjaśnić na gruncie germ.);

• *pany ‘panew, rodzaj patelni’ (← sgn. pfanna, ← łac. panna < patina, ← gr. patánē ‘rodzaj półmiska’);

• papežь ‘papież’ (scs., ← sgn bābes, *pāpes, ← stfr. papes ← łac. pāpa, gr. páppas ‘ojczulek’; por. niem. Papst);

• *pergynji ‘niedostępna kryjówka’ (scs. prěgynji, prěgynja, pol. Przeginia; ← goc. fáirguni ‘pasmo górskie’; por. sgn. Fergunna, Firgunnea ‘Rudawy’, ‘Góry Fichtel / Smreczany’, stang. firgen, fyrgen ‘góry porośnięte lasem’; prawdopodobnie zapożyczone z praceltyckiego *perkūniā przed utratą *p-; postać słow. jest starsza niż zaświadczone postacie germ., gdyż zawiera *ū > y);

• *petьlja ‘pętla, sidła’ (← germ. *fatila- ‘pęto, taśma’, por. sgn. fezzil, fezzara, niem. Fessel ‘kajdany, łańcuch’, stang. fetel ‘pas’, ang. fetter ‘kajdany’ (z *fetura-), z IE *ped-/*pod- ‘noga’, łac. pedica, gr. pédē; późna pożyczka z zach.-germ. (dolnoniem.), już w czasach działania umlautu; germańskiemu l odpowiada jak zwykle lj; w stpol. zaświadczona postać petlica obok pętlica upodobnionej do pęta; wyraz niezachowany w scs., postać polska sugeruje *petъlja, ale o jerze miękkim świadczy ros. pétel′ka);

• *pěnęʒь, *pěnęgъ ‘pieniądz’ (scs. pěnęʒь, pěnęgъ, pol. pieniądz; ← sgn. pfenning, pfending, stang. pending, penning, pening < *pandinga- lub *panninga-, ← może łac. pondus, por. niem. Pfant ‘zastaw, fant’, stsas. pand, lub łac. panna‘patelnia’, skąd ‘wklęsła moneta’; nieznane w goc., gdzie skatts, w sgn. od VIII w., gdzie wcześniej tylko scaz; w słow. zapożyczone późno, *ě zastępuje germ. *ä powstałe w wyniku przegłosu);

• *pigy ‘pigwa’ (pol. pigwa, stcz. pihva; ← sgn. *figō, figa ← łac. ficus; powtórnie zapożyczone jako figa);

• *pila ‘piła, pilnik’ (← germ. *finxalō, por. sgn. fīhala, fīhila, niem. Feile, stsas. fīla, stang. fēol, ang. file, stnord. þél; gr. pikrós ‘ostry’, skr. piṁśati ‘rzeźbi, wycina’, pol. pisać; wyraz uważany także za odziedziczony i pokrewny litew. peĩlis ‘nóż’, jednak dokładna odpowiedniość semantyczna słow. i germ. wskazuje na zapożyczenie);

• *plakati ‘płakać’ (← goc. flōkan ‘opłakiwać, bić się w piersi’, jeśli odziedziczone, to postać IE niepewna; znaczenie słow. i goc. zbieżne);

• *plugъ ‘pług’ (← germ. *plōga-, por. niem. Pflug, ang. plough, z przedIE, może z retyckiego; plaumorati u Pliniusza ‘nowe narzędzie do orki wśród Galów, na dwóch kołach’, langobardzkie plovum w VI–VII w.; w goc. znane tylko hōha w tym znaczeniu, sgn. huohili);

• *popъ ‘ksiądz, pop’ (← goc. papa, por. sgn. pfaffo, niem. Pfaffe, ← łac. papa, ← gr. papãs ‘kapłan, osoba duchowna’; czasem uważane za bezpośrednią pożyczkę z łaciny);

• *postъ ‘post’ (← goc. *fasta, fastubni, sgn. fasta f, fasto m, niem. Fasten, stang. fæsten, < IE *pH₂s-tó- od *peH₂s- ‘strzec’; pol. pościć jest innowacją, scs. zna zwrotne postiti sę, podobnie inne języki słow.; także w gockim fastan sik silban‘powstrzymywać się’; goc. fastubni < *-umnija- < *-m̥n-);

• *pǫgy ‘guzik, kulista ozdoba, kulka’ (← goc. puggs ‘kiesa’; por. jednak łot. puõga ‘guzik’, skr. puñjas ‘kupa, masa’, może goc. ze słow.?);

• *pudъ ‘pud, jednostka ciężaru’ (← nord. lub goc. pund, ← łac. pondus);

• *pudъlo ‘pudło’ (← śdn. pudel ‘puszka, torba’, znane też w dial. czeskich i słowackich);

• *pъlkъ ‘gromada ludzi, oddział wojska’ (scs. plъkъ, pol. pułk, arch. pełk, ← goc. *fulks, por. sgn. folk, niem. Volk, stang. folc, stnord. folk);

• *redьky ~ *redъky ‘rzodkiew’ (pol. rzodkiew, strus. redьkovь, retьka, ukr. réd′ka; ← zach.-germ. *radika-, por. sgn. ratih, retih, niem. Rettich, stang. rǣdic, ang. radish, śdn. redik ← łac. rādīx ‘korzeń’; wyraz zapożyczony z dolnoniem. po zajściu umlautu; forma ukr. zdaje się wskazywać na *rьdьka, ale może być zapożyczona z ros.; wyjątkowe formy z -t- trafiają się w strus. w wyniku asymilacji lub z gniem.; w płd.słow. zapożyczono ten sam wyraz bezpośrednio z łaciny);

• *retęʒь ‘łańcuch’ (ros. rétjaz′, stpol. rzeciądz ‘krótki łańcuch’, pol. wrzeciądz ‘okucie do zamykania’, cz. řetěz; ← germ. *rakind- ‘łańcuch, kajdany’, por. sgn. rahhinza, stang. racente, stnord. rekendi, rekendr; z niejednolitą formą i niepewną etymologią, może od stnord. rakki ‘kratownica’, stang. racca < IE *Hʷreǵ- ‘rozciągać’; forma słow. od niezaświadczonego zach.-germ. *rekinga, ze zmianą sufiksu na produktywny *-inga, z przegłosem (*a > *e) i podmianą t zamiast *k jak wvitęʒь i skъlęʒь);

• *selьdь, *seldь ‘śledź’ (stnord. sildi, szw. sill);

• *skutъ ‘rąbek, oblamowanie; nogawica’ (w płd.-słow. ‘rąbek’, w starorus. ‘nogawica, cholewka’; ← goc. skauts ‘rąbek’, por. sgn. scōz ‘zakładka, spódnica, poła płaszcza’, niem. Schoß, stang. scēat ‘rąbek, róg, zakładka, biust, stanik’, ang.sheet ‘arkusz, prześcieradło’; pochodzenie niepewne; słow. z goc., bo tylko tu znaczenie ‘rąbek, brzeg’);

• *skъlęʒь, *stьlęʒь, *ščьlěgъ ‘drobna moneta’ (scs. skъlęʒь, rus.-cs. skljazь, stьljazь, strus. ščьlěgъ; ← goc. skilliggs ‘solidus, moneta bizantyńska’; może od *skild-lings ‘tarczka’ lub zdrobnienie od IE *(s)kel- ‘ciąć’; zamiast germ. *ski-wahanie między stwardniałym *skъ-, spalatalizowanym *ščь- oraz formą z podstawionym t na miejscu k, *stь-, podobnie jak w vitęʒь i skъlęʒь);

• *smokъ ‘smok’ (por. ang. snake ‘wąż’ od IE rdzenia ‘pełznąć’, por. snail ‘ślimak’; w słowiańskim sm- nieregularne zamiast sn-);

• *sokъ ‘oszczerca’ (← goc. sōkāreis ‘badacz’, sōkjan ‘szukać’, por. też stpol. osoczyć ‘donieść, oskarżyć’);

• *stěna ‘ściana’ (← goc. stains ‘kamień, skała’, może odziedziczony, por. litew. stìngti ‘twardnieć, marznąć’, skr. styāyate ‘tężeje’, gr. stía ‘kamyki, żwir’);

• *stǫpa ‘tłuczek, moździerz’ (stpol. stępa, stępor, ros. stúpa, ← goc. *stampa, sgn. stampf m., niem. Stampfe, Stampfer, Stampf, stang. stampe f.);

• *stъlpъ ‘słup’ (← germ. stulp-, por. stnord. stulpi ‘słup, filar, kolumna’, śniderl. stolpe ‘belka’; wyraz uważany za pokrewny litew. stul̃bas ‘słup, filar’, łot. stùlps ‘słup; łydka’, jednak różnica spółgłoski zwartej zdaje się wskazywać na zapożyczenie z germ.; w słow. występuje też postać *stъlbъ, por. Słubice, ros. stolb, która może być odziedziczona; intonacja litew. wskazuje na IE *stl̥bho-; możliwe, że wyraz germ. został zapożyczony z BS przed 1. przesuwką spółgłosek; istnieje też litew. stul̃pas);

• *stьklo ‘szkło’ (← goc. stikls ‘róg do picia, puchar, kubek’, por. sgn. stechal ‘kielich’; pierwotnie wyraz germański oznaczał coś z ostrym końcem, np. stang. sticel ‘cierń’, potem koniec rogu, np. stnord. stikill; nazwę z rogu przeniesiono na inne naczynia, w końcu na materiał; proponowano odwrotny kierunek zapożyczenia, bo częściej nazwę materiału przenosi się na przedmiot, ale Słowianie nie znali szkła przed kontaktem z Gotami);

• *stьlęʒь, zob. skъlęʒь;

• *sytъ ‘syty’ (← goc. sōþ ‘nasycenie’; jeśli odziedziczone, to postać IE niepewna);

• *šatъ, *šata ‘szata, ubiór’ (← germ. *xǣta-, por. niem. dial. Häß);

• *ščirъ, *čirъ ‘szczery’, czes. čirý ‘przezroczysty’ (← goc. skeirs ‘wyraźny’, stnord. skírr ‘czysty’; może odziedziczone, ale uderza podobieństwo postaci i znaczenia form słow. i germ., por. stir. cír ‘czysty’, gr. skíros ‘parasol’);

• *ščьlěgъ, zob. skъlęʒь;

• *šelmъ ‘hełm’ (scs. šlěmъ, stpol. szłom, ukr. šolóm ← germ. *xelmaz, por. goc. hilms, stang. sgn. helm, niem. Helm, spokr. z skr. śárman- ‘ochrona’, łac. cilium ‘powieka’; stare zapożyczenie, które jeszcze uległo I palatalizacji, nie z goc., który miał -i-; pol. hełm powtórnie zapożyczone z niem.);

• *š(ь)koda ‘szkoda’ (← sgn. scado, por. niem. Schaden < *skaþōn- ‘strata, uszkodzenie, szkoda’, od *skaþja- ‘uszkadzać’);

• *terba, *treba ‘trzeba’ (por. goc. þaúrban ‘potrzebować’; wyraz mógłby być odziedziczony, por. gr. térpō ‘nasycam się’, skr. tarpati ‘syci się’, prus. enterpo ‘przynosi korzyść’, ale -b- tylko w słow.; na *treba wskazuje ukr. trebuváty, na *terba – scs. trěba);

• *tjudjь ‘cudzy’ (por. germ. *þiudisk ‘narodowy’, por. sgn. diutisk, dzisiejsze Deutsch ‘niemiecki’);

• *tynъ ‘płot’ (scs. tynъ ‘mur, ściana’, ros. tyn ‘płot’, pol. dial. tyn, tyniec ‘płot z gałęzi’ ← goc. *tūns (ale zaświadczone tylko faþa w tym znaczeniu), p. sgn. zûn, niem. Zaun, stang. tūn ‘podwórze, posiadłość, gospodarstwo’, ang. town ‘miasto’; w germ. zapożyczone z celt. *dūnum jeszcze przed pierwszą przesuwką spółgłosek, por. stir. dún ‘twierdza’ < IE *dhuHno- ‘zagroda’);

• *usьręʒь, *useręʒь ‘kolczyk’ (strus. useręzь, znane także w stch.; ← goc. *ausihriggs, w innych jęz. germ. rotacyzm, por. niem. Ohrring, stang. ēarhring, ang. earring; ros. sér′ga zapewne niezwiązane, z jęz. turkijskich);

• *užasъ ‘przerażenie, strach, zdumienie, osłupienie’ (ros. užas, cz. úžas, także scs. užasnǫti, užasati ‘zdumieć się’, cs. žasati, žasiti ‘przerażać’, ros. užasnút′, užasát′ ‘straszyć, przerażać’, cz. žasnout ‘dziwić się, zdumiewać się’, užasnout‘zdumieć się, osłupieć’, stpol. urzasnąć ‘wywołać przerażenie’, urzasnąć się ‘zdrętwieć ze strachu’, zrzasnąć ‘napełnić lękiem’, zrzasnąć się ‘zatrwożyć się’, przerzasnąć się ‘przelęknąć się, przerazić się’ (z odpodobnieniem spółgłosek na odległość), nowsze przeżasnąć się ‘zdumieć się’; ← goc. us-gáisjan ‘straszyć’ por. goc. us-geisnan ‘przestraszyć się, zdumieć się’, stnord. geiskafullr ‘pełen obawy’, sgn. geis, geist ‘duch’, ang. ghost; nowe pol. żachać się, żachnąć się‘oburzyć się, obruszyć się’ znane dopiero od XIX wieku przez analogię do machać; może etymologia rodzima, por. litew. gą̃sti, gą̃sta, gañdo ‘straszyć’, gañdinti ‘t.s.’, ale za zapożyczeniem przemawia dokładna odpowiedniość semantyczna wyrazów gockich i słow., zarówno ‘przestraszyć się’, jak i ‘zdumieć się’, typowe zastąpienie goc. us- przez słow. u-; warto zauważyć, że *g uległo pierwszej palatalizacji (goc. -gais- → *gēs- > *žěs- > žas-), zatem zapożyczenie musi być bardzo stare);

• *vaga ‘waga (przyrząd i ciężar); znaczenie, ciężar gatunkowy’ (pol. waga, cz. váha, ros. dial. vága, ukr. vahá, słoweń. vȃga; ← sgn. wāga, por. niem. Waage, stang. wǣġ(e); od czasownika *wag-a- ‘poruszać się’; zapożyczenie musiało nastąpić kilkakrotnie, stąd różne schematy akcentowania w słow.; por. też pol. ważyć, ważny i wahać);

• *valъ ‘wał, nasyp ziemny’ (← śgn. wal, por. niem. Wall, ← łac. vāllum ‘wał, palisada’);

• *varovati ‘warować, strzec, pilnować’ (← sgn. warōn ‘uważać’, por. też goc. warjan ‘zabraniać, udaremniać’);

• *velьbǫdъ, *vъlьbǫdъ ‘wielbłąd’ (← goc. ulbandus ‘wielbłąd’ < ‘słoń’ ← gr. eléphas, gen. eléphantos, ← egip. elu ‘kość słoniowa’, jēbu, ābu ‘słoń’, kopt. ebou);

• *velьrybъ ‘wieloryb’ (półkalka za śgn. walvisch ‘wieloryb’, z upodobnieniem do *velьjь ‘wielki’; por. także nowsze zapożyczenie wal);

• *vetъ, *veta ‘odpłacenie, odwzajemnienie’ (← śgn. wette ‘spłata, zakończenie’, por. pol. wet za wet, nawet, odwet);

• *vinogordъ ‘winnica; winorośl’ (ros. vinográd; ← goc. weinagards, dosł. ‘ogród winny’, por. stang. wīnġeard, ang. vineyard);

• *vitęʒь ‘rycerz, bohater’ (ros. vítjaz′, czes. vítěz ‘mistrz, zwycięzca zawodów’, por. stpol. wycięski, pol. zwyciężyć; ← germ. *wīkinga-, stang. wīcing ‘pirat’, od VII w., może od stang. wīc ‘osada, wioska, osiedle’, niderl. wijk ‘dzielnica’, ← łac.vīcus ‘osiedle’, lub od stnord. vík ‘zatoka’, stang. wīc ‘zatoka, zatoczka’; brak w goc.);

• *volxъ ‘osoba mówiąca po romańsku’ (scs. vlaxъ, pol. Włoch, Wołoch, ← germ. *walxa- ‘Celt, Rzymianin, obcy’, stang. wealh ‘obcokrajowiec, niewolnik’, niderl. Waal ‘Walon’, ← łac. Volcae, celtyckie plemię w zach. Germanii);

• *vъrtogordъ ‘ogródek’ (scs. vrъtogradъ, strus. vьrtogradъ, ← goc. aúrtigards, pierwsza część może z łac. hortus ‘ogród’, por. stdfrank. ortbōm ‘drzewo owocowe’, szw. örtagård ‘ogród’, stang. ortġeard ‘ogród warzywny’ > ‘sad’, ang. orchard, lub raczej z germ. *wurti- ‘korzeń, zioło’ + *gardōn- ‘ogród’, por. goc. waúrts, sgn. wurz, śgn. wurzegarte, wurzgarte ‘ogródek z ziołami’, niem. Wurz ‘korzeń, zioło’, stang. wyrt ‘t.s.’, ang. wort, stang. wyrtġeard ‘ogród kuchenny’ < IE *wrH₂di-; por. łac. rādīx ‘korzeń’, wal. gwraidd ‘korzenie’);

• *xlěbъ ‘chleb’ (por. goc. hláifs, hláib- ‘chleb’, niem. Laib ‘bochenek’, ang. loaf; gr. klī́banos ‘piec chlebowy’, zapewne zapożyczenie z substratu przedIE);

• *xlěvъ ‘chlew, domostwo’ (← goc. hlaiw ‘jama, grób’, hlija < *xleuja- ‘chatka, buda, schron przed deszczem’ lub stsas. hleo ‘schron, osłona przed deszczem’, por. stnord. runiczne hlaiwa ‘grób’, niem. Lee ‘strona zawietrzna’, stang. hlēo‘osłona’, hlǣw ‘wzniesienie, kopiec grobowy’);

• *xolpъ ‘chłop’, pierwotnie ‘poddany’ (← germ. *xelpō, por. goc. hilpan ‘pomagać’, wiązane też z goc. halbs ‘połowa, nieparzysty, eunuch’, por. jednak ros. xolóp wskazujące na intonację akutową, wyraz może być więc odziedziczony, istnieje też etymologia ałtajska);

• *xomǫto ‘chomąto’ (← germ. *xamand- ‘hamujący’, cf. śgn. hamen ‘hamować’, istnieje też etymologia ałtajska);

• *xorbrъ ‘chrobry’ (← goc. gaþrafstjan ‘zachęcać, dodawać otuchy’, wyraz może też być odziedziczony);

• *xorǫgy ‘chorągiew’ (← goc. hrugga ‘laska, kij’, istnieje też etymologia ałtajska);

• *xǫdogъ ‘zręczny’ (stpol. chędogi ‘schludny, porządny, ładny’, ros. xudóga ‘sztuka’; por. goc. handugs ‘mądry, rozumny, zręczny’, sgn. handeg ‘ostry, surowy’; analog. ang. sharp także znaczy ‘ostry’ lub ‘pojętny’; wyraz germ. prawdopodobnie od *xandu- ‘ręka’ oraz *xanda- ‘ostry’ < IE *ḱonto- ‘przebijający’);

• *xǫsa ‘banda’ (stpol. chąsa, chąza ‘banda grabieżców’, chąśba ‘kradzież’, scs. xusarь, xusьnikъ ‘złodziej’, xusa ‘pułapka’, s-ch. (arch.) husa ‘pułapka, inwazja’, ← goc. hansa ‘oddział wojska’, por. sgn. hansa ‘kohorta’, stang. hōs ‘banda, oddział’, fiń. kansa ‘lud, naród’);

• *xrǫstjь,*xręstjь ‘chrząszcz’ (← goc. þramstei ‘szarańcza’, wyraz może też być utworzony od dźwiękonaśladowczego chrzęst);

• *xrьstъ, zob. *krьstъ;

• *xula ‘obraza’, *xuliti ‘obrazić’ (scs. xula, xuliti, ros. xulá, xulit′, ukr. hulá, hulýty, s-ch. hȕla ‘bluźnierstwo’, hȕliti ‘bluźnić’; ← sgn. huolian ‘oszukiwać’, por. goc. hōlōn ‘oczerniać’, stang. hōlian, helan; w słow. zmieszane z odziedziczonym rdzeniem: stczes. chúlost ‘wstyd’, słowac. chúliť sa ‘kulić się’, chúlostivý ‘wstydliwy’, pol. dial. chulić się ‘kuląc się, chować się’ < IE *skeuH₂-, *keuH₂- ‘zginać’);

• *xvila ‘chwila’ (← goc. ƕeíla);

• *xyzъ, *xyza, *xysъ, *xyžь, *xyšь, *xyčь ‘chatka, buda, szałas’ (por. stpol. chyżyna, chyża, chyż, cz. chýše; *xyža < *xyzja według *kǫtja; jakoby z germ. *hūzá-, choć zaświadczone tylko *hūs, goc. tylko gudhūs ‘świątynia’; istnieje też etymologia semicka, por. akad. ḫussu ‘chata z trzciny’, irańska oraz turkijska);

• *xъlmъ (stpol. chełm ‘wzgórze’; ← germ. *xulma-, goc. *hulms, por. niem. Holm ‘kępa’, stang. holm ‘fala, woda, morze’, stnord. holmi, holmr ‘wyspa’, spokr. z łac. columen ‘punkt, szczyt, kolumna’, collis ‘wzgórze’, litew. kálnas ‘góra’);

• *želdǫ, *želsti ‘zapłacić, zrekompensować stratę’ (scs. žlědǫ, žlěsti oraz žladǫ, žlasti; ← germ. *geldan, por. goc. fragildan ‘odpłacić’, stnord. gjalda, niem. gelten ‘mieć wartość’, stang. ġieldan, ġeldan, ġyldan, ang. yield ‘przynieść, wydać z siebie, dostarczyć’; wyraz słow. znany tylko w scs. i stamtąd zapożyczony do strus., uważany czasem za rodzimy i pokrewny słow. *želěti ‘żałować, boleć, ubolewać’ lub homofonicznego *želěti ‘chcieć’).

Zapożyczono pewne elementy słowotwórcze:

• -arjь ‘-arz’ (wykonawca czynności, ← goc. -āreis);

• -ava ‘-awa’ (w nazwach rzek, ← goc. aƕa ‘rzeka’);

• *-měrъ ‘wielki, wspaniały’ w imieniu *Voldiměrъ ‘wielki w swej władzy’ (← goc. -mērs, por. nord. Valdemar, niem. Waldemar oraz scs. Vladiměrъ, zastąpione przez *Voldimirъ z *mirъ ‘pokój’, i następnie pol. Włodzimierz, właściwie nazwa miejscowości; por. trac. -mēr, gr. egkhesímōros ‘potężny swoją włócznią’, stisl. már ‘wielki’, ir. mór, már, w słow. poza tym nieznane);

• *vy- (← germ. *ūt, znane niemal wyłącznie w słowiańszczyźnie północnej, na południu szczątkowo: scs. vygъnati, bułg. dial. vírasten);

a także nazwy geograficzne i etniczne:

• *Bugъ > Bug (rzeka na Białorusi i w Polsce, ← goc. *baugs ‘pierścień’ < ‘coś wygiętego’; kwestionowane, ale brak kognatów w słow.);

• *Drybokъ > Drybok, lewy dopływ Wisły pod Tczewem (← germ. *baki- ‘potok’, pierwsza część niejasna);

• *Dunovь oraz *Dunajь > Dunaj (← goc. Dōnawi, ← celt. Dānuvius w przekazie łac., ← irań. dānu ‘rzeka’);

• *Gopъlo > Gopło (por. stnord. Gǫpul, od *gap- ‘szczelina, zagłębienie, otchłań’, por. ang. gap);

• *Grudęʒь > Grudziądz (pierwotnie chyba nazwa wzniesienia, zawiera germ. sufiks -inga używany na oznaczenie miejsca, reszta niejasna);

• *Gъdanьskъ > Gdańsk (← goc. *Gutiskandja, Gothiscandza u Jordanesa, albo BS *gud-, por. prus. gudē ‘zarośla’, ch. gdinjica ‘mały las’);

• *Gъdovъ > Gdów (wieś niedaleko od Krakowa nad Rabą, także ros. Gdov, gród nad Jez. Czudzkim, od *Gъdъ albo od BS *gud-);

• *Gъdynja > Gdynia (od nazwy *Gъdъ ‘Got’ lub od BS *gud- ‘zarośla’; w Czechach miasto Kdyně, w Chorwacji Gdinj na wyspie Hvar);

• *Gъdъ ‘Got’, zachowane w litew. gùdas ‘Białorusin’ (por. goc. Gutþiuda ‘lud Gotów’);

• *Gъdъčь > Giecz, wieś w pow. średzkim, dawniej ważny gród, z którego wywodzili się pierwsi Piastowie, od *Gъdъ;

• *Koldobokъ > Kłodobok, wieś na Opolszczyźnie, pow. nyski (por. niem. Kaltbach ‘Zimny Potok’; nie jest to nowsza pożyczka, skoro nazwa wsi znana jest od XIII wieku, a jej niemiecka postać to Klodebach);

• *Lusobokъ > Łusobok, rzeka i miejscowość pod Środą Śląską, obecnie Cicha Woda (← germ. *lūs- ‘wesz’ lub *lausa- ‘pusty, próżny, ubogi, biedny’, *baki- ‘potok’, odpowiednik polskiego Sucha Rzeka);

• *Moraxva > Morachwa, lewy dopływ Dniepru, Morafa (← goc. *maraƕa ‘bagnista rzeka’);

• *Motlava > Motława (← germ. *mat- < IE *mad- ‘mokry’);

• Nysa (możliwe, że ← germ. *nōs-ahwō, por. Nusacus, nazwa dolnego Dniepru podana przez Jordanesa, od *nōs ‘nos’ > ‘cypel, fiord, skała’);

• *Olobokъ > Ołobok, dopływ Prosny pod Kaliszem, dopływ Odry pod Krosnem, jezioro oraz miejscowości (← germ. *baki- ‘potok’, pierwsza część niejasna);

• Oskobłok, dopływ Wełny, dopływu Warty, a także dawna wieś pod Ciechanowem, może związane z nazwą Osobłoga, cz. Osoblaha, dopływ Odry (← germ. *aska- ‘jesion’, druga część niejasna);

• *Oskobъrgъ > Oškobrh, wzgórze w Czechach, okolice miasta Poděbrady (← germ. *Aska-burga ‘Jesionowa Góra’);

• *Pergyni > Przeginia (← goc. faírguni ‘grzbiet górski, góry pokryte dąbrową’, por. etymologię wyrazu piorun);

• *Pъlty > Pełtew, rzeka płynąca przez Lwów, także Pełta, wcześniej Połtwa, rzeka koło Pułtuska, oraz Poltva w dorzeczu Horynia (← goc. *fulþō ‘pole’);

• *Stěnava, *Stinava > Ścinawa, także np. rzeczka koło Prudnika, czes. Stěnava, ukr. Stynava, dopływ Stryja (← germ. *stainahwa ‘kamienista rzeka’);

• *Strъky > *Strkwa > Skrwa, prawy dopływ Wisły poniżej Płocka, lewy dopływ Wisły w tych samych okolicach, Skwa lub Raciążnica, dopływ Wkry, Szkwa lub Rozoga – dopływ Narwi (← germ. *strukō, por. Struka, rzeka w Norwegii oraz słow.struga);

• *Stьblęgъ, *Stьblęʒь > Śćblądz, obecnie Zbląg, wieś na Kujawach (← germ. *Stibl-inga- z niejasną pierwszą częścią);

• *Svortъka > Svrátka, rzeka płynąca przez Brno (← germ. *swarta- ‘czarny’, por. niem. schwarz).

• *Sьlęžьsko ‘Śląsk’, por. stczes. Slézsko, łac. Silēsia (← germ. Silingi, nazwa plemienna, w przekazie grec. Silíggai, pewnie od pierwotnej nazwy góry Ślęży, istnieje etymologia słow. związana z rdzeniem slęg- ‘mokry’, por. stpol. ślęgnąć‘zmoknąć’, ślęganina ‘plucha’, która nie wyjaśnia samogłoski -i- w pierwszej sylabie formy łacińskiej, a ponadto nie zgadza się z topografią terenu; istnienie jeru w słowiańskim bywa podawane w wątpliwość); od tego samego rdzenia Ślęża, rzeka i góra, dawniej Ślęza, Ślędza;

• *Torunь > Toruń (← goc. þaúris ‘gigant’ lub *þunar- ‘bóg Thor, piorun’; nazwa może być też zniekształceniem pierwotnego Tarnów);

• *Trъlęgъ, *Trъlǫgъ > Trląg, jezioro na Kujawach, największe po Gople (← germ. *trull-inga- < *truzl-inga- ‘miejsce trolli’);

• *Trъloga > Trłoga, rzeka i wieś nad Orzycem koło Przasnysza (← germ. *trull-ag- ‘trollowy’);

• *Tynьcь > Tyniec (← goc. *tūns, p. wyżej tynъ);

• *Tьny, *Tъny, *Tany > Tanew, prawy dopływ Sanu (jeżeli z germ. *tōnō < IE *dōn-, to słow. -a- niejasne; w najstarszych zapisach Tnew, porównywalna z nazwami Dniestru i Dniepru < *dun-);

• *Vęgrъ > Wiar (z ukraińskiego *Vjahr), dopływ Sanu w Przemyślu (← germ. *wingr- ‘kręty, krzywy’);

• *Vidava > Widawa, dopływ Odry we Wrocławiu, także dopływ Warty (← germ. *wīda-ahwō ‘szeroka rzeka’; na uwagę zasługuje możliwy związek z ptolemejską formą Ouiadoúa, odnoszoną do Odry);

• *Voldava > Włodawa, rzeka i miejscowość na Podlasiu (← germ. *walþa-ahwō ‘leśna rzeka’);

• *Volxъ ‘Włoch, Wołoch’ (← germ. *walx, ← łac. Volcae, możliwe też było tu pośrednictwo celtyckie);

• *Vьldjęʒь > Wieldządz, jezioro i wieś na Ziemi Chełmińskiej, pierwotnie też zapewne nazwa rzeki, noszącej dziś nazwę Bacha (← germ. *wilþja- + -inga- ‘dzikie miejsce’);

• *Vьda > Wda, dopływ dolnej Wisły, od tego nazwy pochodne Wieck, Wiecko dowodzące istnienia jeru miękkiego (← germ. *widu- ‘las’);

• *Vьdęʒь > Wdzydze, jezioro na górnej Wdzie (← germ. *wid-ing- ‘miejsce leśne’).

Część powyższych etymologii bywa kwestionowana lub przemilczana, ciekawe jednak, że w zamian nie proponuje się żadnych wiarygodnych etymologii alternatywnych (np. wyrazy bok, gotowy w słowniku Borysia są uznane za ciemne). Bańkowski uznaje germański rodowód wyrazów chleb i mleko za „niemożliwy”, ale nie podaje żadnych argumentów za tą „niemożliwością” – wydaje się, że jedyną przesłanką jest jego subiektywna niechęć do Germanów, a takiego argumentu poważnie traktować się nie da. Na pewno argumentem nie może być dodatkowa samogłoska -u- w gockiej formie miluks: w językach germańskich tego typu samogłoski są rzeczą zwykłą, np. sgn. arbeit ~ arabeit wobec goc. arbeiþs, niem. Arbeit‘praca’. Nadto identyczność semantyczna germańskich hláifs, melk ~ miluk i odpowiednich wyrazów słowiańskich przy ich ewidentnym podobieństwie fonetycznym, jak również zachowanie odziedziczonego terminu oznaczającego mleko (*melza, *melzivo > pol. młodziwo) z ograniczeniem jego pola semantycznego (‘siara, pierwsze mleko po urodzeniu cielęcia’) jasno wskazują, że chodzi o zapożyczenia.

Nie jest też trudno wytłumaczyć, dlaczego doszło do tych licznych zapożyczeń. Czyżby Słowianie dlatego zapożyczyli germańską nazwę mleka czy chleba, że sami byli dzikusami i nie znali tych produktów? Nie mamy podstaw do formułowania takiej opinii. Być może odpowiednie produkty słowiańskie różniły się jakością, smakiem, sposobem wytwarzania czy kształtem od germańskich, i to właśnie było powodem zapożyczenia. Jednocześnie musimy przyznać, że często nie da się wskazać przyczyny. Rzymian nie można przecież posądzić o prymitywny poziom życia czy nieznajomość sztuki toczenia wojen – a mimo to ich potomkowie przejęli obcojęzyczne, germańskie i słowiańskie nazwy wojny (*werra, *razbojь) i zapomnieli rodzimego terminu bellum. Znali też doskonale konia (equus), a mimo to zastąpili jego nazwę obcym caballus. Z takich samych zagadkowych powodów i Słowianie mogli przyjąć gockie nazwy chleba, mleka itd.

Istnieją jednak podstawy, by kwestionować cały szereg innych przykładów uznawanych czasem za zapożyczenia gockie (m.in. Kiparsky), a które mogą być (w większości) odziedziczone równolegle z prajęzyka. Należy tu m.in. *čerda (p. wyżej), a także:

• *ablъko ‘jabłko’ (← goc. apel, wyraz odziedziczony lub zapożyczenie wędrujące, o rodowodzie małoazjatyckim);

• *bergъ ‘brzeg, stok, zbocze, urwisko, pagórek’ (← goc. baírgs ‘góra’, forma słow. zapewne < IE *bherǵhos, z rozwojem kentumowym);

• *běda ‘biada, bieda’ (← goc. gabaidjan ‘zmusić’, litew. baidýti ‘straszyć, przerażać’, łac. foedus ‘wstrętny, szkaradny’ < IE *bhoidhos);

• *bolъ ‘ból’ (← goc. balwjan ‘męczyć’, sgn. balo ‘zepsucie, zło’, skorn. bal ‘choroba’ < IE *bhel- ‘uciskać’);

• *cělъ ‘cały, zdrowy’ (por. ocalić ‘uzdrowić’; ← goc. hails, sgn. heil ‘zdrowy, cały’, prus. kailūstikan ‘zdrowie’, może część słownictwa północno-zachodniego lub północnego);

• *dělъ ‘dział, podział’ (← goc. dails, możliwe, że wyraz jest odziedziczony lub że kierunek pożyczki był odwrotny);

• *gostь ‘gość’ (← goc. gasts, brak podstaw, aby zakładać zapożyczenie, prawdopodobnie element słownictwa północno-zachodniego);

• *gǫsь ‘gęś’ (← goc. gans, wyraz z rozwojem kentumowym);

• *grьča, gryka (← goc. Krēks ‘Grek’, forma pol. może być pierwotniejsza, pol. Grek, strus. grьkъ, sugerują odwrotny kierunek zapożyczenia);

• *ino ‘tylko’ (← goc. ains ‘jeden’, nieprawdopodobne, poza tym w znaczeniu ‘tylko’ w gockim raczej ainaha, spokr. z łac. ūnicus i słow. inokъ);

• *istъba ‘izba, ogrzewane pomieszczenie’ (sgn. stuba było zapożyczone równolegle z łaciny, do słow. wyraz dotarł bez germańskiego pośrednictwa, por. stang. stofa, ang. stove ‘cieplarnia, kuchenka, piecyk’);

• *konopja ‘konopie’ (← goc. *hanaps, prędzej zapożyczenie łacińskie, a wyraz germański zapożyczony przed przesuwką spółgłosek);

• *križь ‘krzyż’ (← sgn. krūzi, kriuzi, por. niem. Kreuz; ← łac. klas. crux, crucis; z uwagi na brak odpowiedniości słow. ž i sgn. z [ts] zapożyczone z łaciny);

• *lajati ‘łajać’ (← goc. láian, brak podstaw, aby zakładać zapożyczenie, por. np. skr. rāyati ‘łaja’ < IE *laH-);

• *lice, *likъ ‘policzek’ (← goc. leiks ‘podobny’, leik ‘ciało’; ir. lессо ‘policzek’ sugeruje rodowód IE: *leikH-, por. skr. likhati ‘znakować, pisać’);

• *ljubъ ‘luby, drogi, pożądany’ (← goc. liufs, wyraz odziedziczony, IE *leubh-, teza o zapożyczeniu jest pozbawiona podstaw);

• *ljudъ ‘lud’ (← goc. liuds, wyraz odziedziczony, IE *H₁leudh-);

• *lъgati ‘łgać’ (← goc. liugan, w gockim inna postać apofoniczna, wyraz odziedziczony, IE *lugh-, *leugh-);

• *męso ‘mięso’ (← goc. acc. mimz, zapewne odziedziczone, por. skr. māṁsám < IE *mēmsa-);

• *motji, *mogǫ ‘móc’ (← goc. magan, wyraz odziedziczony z rozwojem kentumowym);

• *murinъ ‘Murzyn’ (← sgn. mōr, por. niem. Mohr, Maure, isl. mór; ← łac. Maurus ‘Maur, Murzyn północnoafrykański’; pośrednictwo germańskie mało prawdopodobne, bo nazwy grup etnicznych z przyrostkiem -inъ mają zwykle rodowódłaciński);

• *mъnogъ ‘mnogi, liczny, obfity’ (← goc. manags, brak podstaw, aby zakładać zapożyczenie);

• *obrъ ‘olbrzym’ (← goc. abrs ‘silny, gwałtowny’, biabrjan ‘być zaskoczonym’; zapewne z IE *abhro-, *obhro-, lub od etnonimu Avar);

• *opona ‘powłoka, to, co opięte’ (← goc. fana ‘część ubrania, łach, gałganek, pielucha’; wyraz słow. ma przejrzystą etymologię związaną z czasownikiem pęti ‘piąć’);

• *plęsati ‘tańczyć, pląsać’ (← goc. plinsjan, wyraz BS, prawie na pewno zapożyczenie ze słow. do goc.);

• *prijati ‘sprzyjać’ (← goc. frijōn ‘kochać’, wyraz odziedziczony, por. skr. priyāyate ‘traktuje serdecznie’);

• *serьga ‘kolczyk’, ros. ser′ga, dial. iserga (← goc. *ausahringgs, por. wyżej, bardziej prawdopodobna jest etymologia turkijska);

• *skotъ ‘skot, bydło’, raczej wyraz odziedziczony, zapożyczony ze słowiańskiego do gockiego;

• *Slověninъ ‘Słowianin’ (← goc. slawan ‘milczeć’, mało prawdopodobne, por. artykuł o etymologii nazw Słowian);

• *smoky ‘figa’ (← goc. smakka, raczej zapożyczenie ze słow. do goc.);

• *sǫbota ‘sobota’ (← goc. sabbatō < *sambatō, raczej bezpośrednio z gr. lud. sámbaton, jednak w pol. jak w goc. także zanik -m-);

• *strěla ‘strzała’ (niem. Strahl ‘promień, struga, strumień’, sgn. strāla, stang. strǣl; raczej wyraz odziedziczony, por. litew. strėlà ‘strzała’, łot. strē̦la ‘smuga, pręga, strumień wody’);

• *svekry ‘świekra, matka męża’ (← goc. swaíhrō, przykład rozwoju kentumowego);

• *svekъrъ, *svekrъ ‘świekier, ojciec męża’ (← goc. swaíhra, przykład rozwoju kentumowego);

• *tysętja, *tysǫtja ‘tysiąc’ (← goc. þūsundi, stisl. þúsund, þúshund; por. litew. tū́kstantis, prus. acc.pl. tūsimtons);

• *valiti ‘walić, przewracać’ (← goc. walwjan ‘toczyć’, por. litew. vélti ‘gnieść, filcować’, skr. válati ‘kręci’, łac. volvere ‘toczyć’);

• *věra ‘wiara’ (← goc. *wērjan ‘strzec, zachowywać’, tuzwērjan ‘wątpić’, sgn. wāra ‘wierność, układ, obrona’, por. łac. vērus ‘prawdziwy’);

• *větje ‘wiec’, *větjь ‘rzecz’ (← goc. waíhts ‘przedmiot, rzecz’, por. stpol. wiecić ‘ogłaszać’, prus. waitiāt ‘mówić’, aw. vaēθ- ‘ustalać sądownie’);

• *voldati ‘władać’ (w pol. bohemizm, p. włodarz; goc. waldan ‘rządzić, władać’, litew. valdýti ‘władać’, element słownictwa północnego);

• *vorgъ ‘wróg’ (← goc. wargs ‘potępiony, banita’ < ‘dusiciel’; niejasny element słownictwa północnego, por. też goc. wraks ‘prześladowca’);

• *xoldъ ‘chłód’ (← goc. kalds, hipoteza o germańskim rodowodzie nie objaśnia słow. x-, wyraz o niezbyt jasnej etymologii);

• *žьrdь ‘żerdź’ (związane z gród, p. *gordъ).

W wypadku szeregu wyrazów o rodowodzie łacińskim trudno rozstrzygnąć, czy obyło się bez pośrednictwa germańskiego. Należą tu m.in.:

• *bъči, gen. *bъčьve ‘beczka’ (← stbawar. *butša, niem. Bütte ‘kadź, kosz’, dial. Butschen, Bütschen ‘małe naczynie’ < ‘rodzaj beczki’; ← płac. *buttia ‘butelka’; w starobawarskim znaczenie takie samo, jak w słowiańskim);

• *dъska ‘deska’ (← goc. disks ‘stół’, por. stniem. tisc, niem. Tisch, stang. disc ‘talerz, danie’, ang. dish; ← łac. discus ‘miska’ ← gr. dískos; mniej prawdopodobne ← sgn. tisk z uwagi na d-; twardy jer pozostaje nieobjaśniony);

• *kъbьlъ ‘kubeł, wiadro, jednostka pojemności używana do mierzenia ilości ziarna’ (strus. kъbьlъ, ros. kobel, stpol. gbeł ‘wanna, balia’, czes. kbel ‘pojemnik’, kbelík ‘balia’, s-ch. kàbeo, dop. kàbla ‘wiadro na wodę’, bułg. kóbel ‘wiadro, koryto’, ← sgn. *kubil, miluh-chubilî ‘ceber, skopek, wiadro do dojenia mleka’, por. niem. Kübel ‘duże naczynie drewniane’, ← płac. cūpella, cūpellus, cupellum < łac. cūpa ‘kadź, beczka’, też zapożyczone do germ., np. stang. cȳf, stsas. kōpa; zapożyczenie z nieznanego źródła, por. gr. kýpellon ‘puchar’, kýpros ‘miara ziarna’); z germańskiego źródła na pewno pol. kubeł i kibel;

• *męta, *męty ‘mięta’ (rus.-cs. mętva obok mjata, stpol. miętkiew obok mięta, słoweń. mę̑tva obok mę̑ta, s-ch. mȅtva, mȅtvica obok mȅta; ← germ. *mintō, por. sgn. minza, niem. Minze, stang. minte, ang. mint; ← łac. menta, ← gr. mínthē z nieznanego źródła; bezpośrednia etymologia łacińska prawdopodobna zwłaszcza dla postaci *męta);

• *misa ‘misa, miska’ (← goc. mēs ‘stół’; ← łac. lud. mēsa ‘stół’ < mēnsa; istnieje też inna etymologia germańska);

• *mъlinъ, *mъlynъ ‘młyn’ (← sgn. mulīn, ← łac. molīna, molīnum od molere ‘mielić’, może wprost z łaciny);

• *orka, *orky ‘skrzynia’, ‘grobowiec’, ‘relikwiarz’ (scs. raka ‘grobowiec’, cz. rakev ‘trumna’, ukr. rákva ‘półmisek na masło’, pol. rękawka ‘obrzęd kultywowany w Krakowie we wtorek wielkanocny’, ros., błg. ráka ‘relikwiarz’, może też ros.rákovina ‘muszla’, o ile nie od rakъ; ← goc. arka ‘arka (Noego), kasetka na pieniądze’, por. niem. Arche, ang. ark, ← łac. arca ‘skrzynia, pojemnik’, łac. ludowa z Dalmacji ‘grób, grobowiec’, od arceō ‘zawierać’; postać *orky ‘skrzynia’ wskazuje raczej na pośrednictwo germańskie, natomiast *orka ‘grobowiec, relikwiarz’ uważane jest za bezpośrednią pożyczkę z łaciny lub greki; znaczenie ‘grobowiec, trumna’ najwcześniej od wieku IX, wcześniej Słowianie kremowali zmarłych);

• *sakъ, *saky ‘sak, sakwa, torba, worek’ (← goc. sakkus, ← łac. saccus, ← gr. sákkos, ← fenic. lub hbr. śaq);

• *skrini, *skrinija, *skrina ‘skrzynia’ (scs. skrinja, skrinica, cs. i strus. też skrina, cz. skříň; ← sgn. skrīni, por. niem. Schrein ‘skrzynia, lada, szafa’, stang. scrīn, ang. shrine ‘relikwiarz, świątynia’; ← łac. scrīnium ‘puszka na dokumenty i listy, pudełko’; zapewne z lm. scrīnia);

• *trǫba ‘trąba’ (← sgn. trumba ← płac. trumba, por. niem. Trommel, ang. trumpet; w gockim używano terminu þuthaúrn; możliwe także zapożyczenie bezpośrednio z łaciny);

• *vino ‘wino’ (← goc. wein, ← łac. vīnum; wyraz bywa uważany bezpośrednie zapożyczenie z łaciny, ponieważ inne germańskie neutra były przejmowane jako masculina, być może jednak wyraz jest pochodzenia gockiego, a jego rodzaj utrzymał się z powodu zapożyczenia złożenia *vinogordъ).

Za wyrazy germańskie pochodzenia słowiańskiego uważa się:

• *bilk- (niem. Bilche; pol. pilch);

• *dajla- (ang. deal; po-dział), nie jest wykluczony odwrotny kierunek zapożyczenia lub równoległe przejęcie z nieznanego źródła;

• *drap- (niem. Trappe; pol. drop);

• *karmalō (sgn. karmala ‘przewrót, rewolta, rebelia’; słow. *kormola), sugeruje się też odwrotny kierunek zapożyczenia;

• *kursinna (sgn. chursinna, niem. Kürsch, stang. crusne, crusene, por. scs. krъzьno < *kъrzьno ‘futro zwierzęce’);

• *kumeli- (chmiel, prawdopodobnie z turkijskiego, sugeruje się też odwrotny kierunek zapożyczenia);

• *kunō (stryz. cona ‘rodzaj monety’, śrniem. kunne ‘jednostka miary w handlu futrami’, stszw. cunas, kunen ‘skóra kuny’; pol. kuna);

• *lǣswō (stang. lǣs ‘pastwisko’, śang. leasow; pol. las < IE *loiḱo-, por. łac. lūcus ‘gaj’, ang. lea ‘łąka, kawałek ziemi’, stang. lēah);

• *malta ‘słód’ (ang. malt, niem. Malz; por. cz. mláto; istnieje też hipoteza o odwrotnym kierunku zapożyczenia);

• *neþija- ‘kuzyn, krewny’ (← goc. niþjis, stang. niþþas, stisl. niðr; por. scs. netьjь, stpol. nieć ‘wnuk stryja, wuja lub ciotki’);

• *plat(j)a (por. ros. plat′je);

• *plensjan- (goc. plinsjan ‘tańczyć’, niesłusznie uważane niekiedy za pożyczkę do słow., bo poza tym nieznane w germ., por. pląsać);

• *prangan- (prężyć);

• *sadula- (siodło);

• *sarka- (stnord. serkr ‘koszula, tunika’, ang. dial. sark ← nord.; por. ros. soróčka ‘koszula’, słow. *sorka ‘koszula; torba na futra’);

• *skatta- (goc. skatts ‘pieniądz’, sgn. scaz, gen. scazzes ‘denar, pieniądze, wartość’, niem. Schatz ‘skarb’, stang. sceatt ‘własność, mienie, skarb, podatek, jednostka monetarna’, stfrez. sket także ‘bydło’; ← słow. skotъ ‘bydło’, wyjątkowo ‘pieniądze’ (Nowogród), także skot ‘polska moneta z XII–XIV w.’; być może od kotiti ‘wydawać na świat’, dosł. ‘wyrzucać’, anal. do pomiot od miotać, jednak mamy tu s-, nie sъ-, zatem nie jest to przedrostek, prędzej s- ruchome; może też od*skoptъ ‘wykastrowany wół’, stąd łatwo wytłumaczyć podwójne tt w germ.; sugeruje się też odwrotny kierunek zapożyczenia, co mało prawdopodobne z uwagi na -tt- w gockim, poza tym wyraz germ. ma znaczenie bardziej abstrakcyjne niż słow. i nie ma przekonującej etymologii);

• *skāpa- (skop);

• *skūbō (śgn. schûbe, niem. Schaube ‘szeroki płaszcz, kożuch’; pol. szuba ‘obszerne okrycie z adamaszku lub sukna, podbite futrem’);

• goc. smakka ‘figa’ (płd.-słow. smoky, smokъva; z uwagi na -kk- w gockim odwrotny kierunek zapożyczenia mało prawdopodobny, por. *skatta-; wyraz nieznany poza gockim i płd.-słow.; dalsza etymologia nie jest znana);

• germ. *stulp- ‘słup, filar’ (stnord. stulpi, śniderl. stolpe ‘belka’; por. słow. *stъlbъ, litew. stul̃bas ‘słup, filar’ < IE *stl̥bho-; słow. alternatywna postać *stъlpъ może być zapożyczona z germ.);

• *twarag- (śgn. twarc, niem. Quark; pol. twaróg).

Zapożyczenia łacińskie

Wczesnymi pożyczkami łacińskimi (przypuszczalnie dokonanymi już w średniowieczu) są:

• *barъdyšь ~ *berъdyšь ‘berdysz, rodzaj topora bojowego’ (stpol. berdysz, bardysz, ← łac. barducium, prawdop. zapożyczenie z germańskiego);

• *bersky ~ *porsky ‘brzoskwinia’ (postać z *p w bułg., meced. i s-ch.; ← łac. persica);

• *brosky ‘brukiew’ (← łac. brassica);

• *buvolъ ~ *bavolъ ~ *bujьvolъ ‘bawół’ (czes. buvol, stczes. byvol, s-ch. bívo; ← łac. *būvalus < būbalus, ← gr. búbalos ‘antylopa’, później ‘bawół’; postać pol. z ba- niejasna, może z proporcji wełna : bawełna – wół : bawół, postać z buj- przez skojarzenie z *bujь ‘silny, dziki’);

• *istъba ‘izba, ogrzewane pomieszczenie’ (← łac. *extufa, *extūfa ‘łaźnia parowa’, por. franc. étuve, ← gr. týphō ‘dymię’, tỹphos ‘para’; sgn. stuba było zapożyczone równolegle, wyraz łac. dostał się do słow. bez niemieckiego pośrednictwa);

• *kapa ‘rodzaj płaszcza z kapturem’, ‘narzuta’ (← łac. lud. cappa);

• *kapusta (← łac. lud. composta ‘kapusta kiszona’ skontaminowane z caputium ‘główka kapusty’);

• *klevertъ ‘współsługa’ (scs. klevrětъ, ← łac. lud. collībertus);

• *kоlęda ‘datek, prezent noworoczny’ (← łac. calendae);

• *konopja (← łac. lud. *canapis, klas. cannabis, ← gr. kánnabis, por. npers. kanab; orm. kanapʰ, PG *xanapa-, sgn. hanaf, niem. Hanf, ang. hemp, pośrednictwo germańskie niesłusznie podejrzewane, gdyż germ. *x- powinno dać x- w słowiańskim);

• *križь ‘krzyż’ (← łac. dial. wenecki krože < łac. klas. crux, crucis; północnowłoskie r było przejmowane do słow. jako r miękkie, jak w Rzym; pośrednictwo germańskie mało prawdopodobne);

• *kъmetь ‘kmieć, bogaty chłop’, pierwotnie ‘pomocnik władcy’ (← łac. lud. *comete, klas. comes, gen. comitis ‘towarzysz, uczestnik, klient’);

• *kъmotra ‘matka chrzestna’ (← łac. lud. bałk. commáter);

• *lotjika ‘sałata’ (staropolskie łocyka, ← łac. lactūca);

• *mulъ ‘muł, krzyżówka ogiera osła i klaczy konia’ (← łac. mūlus);

• *murinъ ‘Murzyn’ (ros. mur, múrin, w polskim Murzyn ze stcz. muřin, múřěnín, ← łac. Maurus ‘Maur, Murzyn północnoafrykański’; istnieje etymologia germańska, ale nazwy grup etnicznych z przyrostkiem -inъ mają zwykle rodowód łaciński, por. poganinъ, Ruminъ);

• *mьša ‘msza’ (← łac. dial. wenecki [miša] < łac. missa; w germ. zapożyczenie równoległe, por. sgn. missa, niem. Messe, ang. mass);

• *palata lub *polata ‘namiot, pałatka’ (← łac. palātium);

• *pila, *pilъka ‘piłka do gry’ (← łac. pila; później zapożyczono zdrobnienie pilula ‘pigułka’);

• *poganinъ ‘poganin’ (← łac. pagānus z typowym -inъ w nazwach etnicznych zapożyczonych z łaciny);

• *Rimъ ‘Rzym’ (pol. Rzym, cz. Řím, s-ch. Rȋm; ← łac. dial. wenecki < łac. Rōma; zapożyczenia słow. z płn.-wł. mają r miękkie oraz i na miejscu [o], por. križь);

• *Ruminъ ‘Rzymianin, przedstawiciel ludności romańskiej’ (← łac. Rōmānus);

• *rъdьky ‘rzodkiew’ (← łac. radica, tylko w płd.słow., w płn.słow. zapożyczone przez germański);

• *skǫdoljь ‘wyrób ceramiczny’ (← łac. scandula);

• *zděla ‘talerz, półmisek’ (tylko płdsłow., s-ch. zdjela, ← łac. scutella ‘mała miska’).

Zapożyczenia irańskie

Zapożyczeń irańskich jest przypuszczalnie sporo. Za takowe uchodzą przede wszystkim terminy związane z religią:

• *bogъ ‘bóg’ (por. aw. baγa ‘pan, bóg’ wobec skr. bhagas ‘dostatek, szczęście’, bhajate ‘rozdziela’, gr. phageĩn ‘jeść, pożerać’);

• *divъ ‘dziw’ (por. aw. daēva ‘zła istota, demon’ wobec skr. devas ‘bóg’, łac. deus, litew. diẽvas itd.);

• *gatati ‘wróżyć, przepowiadać, gadać’ (por. aw. gāθā ‘hymn religijny’; stąd też *gaslo ‘hasło’);

• *mogyla ‘mogiła’ (por. aw. maγa ‘szczelina w ziemi, jama’);

• *nebo ‘niebo’ (por. aw. nabah ‘niebo, atmosfera’ wobec skr. nabhas ‘mgła, obłok’, gr. néphos ‘chmura’);

• *rajь ‘raj’ (por. aw. rāy ‘bogactwo, szczęście’);

• *svętъ ‘święty’ (por. aw. spənta ‘święty’, wedyj. śvāntás ‘pomyślny’);

• *vatra ‘watra, święty ogień’ (por. aw. ātar ‘ogień’, skr. átharvā ‘czciciel ognia’);

• *zъlъ ‘zły’ (por. oset. æwzær ‘zły’, aw. zūrah ‘niesprawiedliwość’, skr. hvalati ‘potyka się, zatacza się’);

a także:

• *aščerъ ‘jaszczur’ (być może ze słowa spokrewnionego z perskim aždār ‘smok’, aw. ažiš dahāka, por. tutaj);

• *čaša ‘półkolista miseczka, czasza’ (por. skr. caṣakas ‘kubek’; prawdopodobnie jednak odziedziczone z *kēusjā);

• *gunja ‘sukno, odzież z sukna, siermięga, gunia’ (oset. γun ‘wełna’, stper. gaunyā ‘kolorowa’, aw. gaōna ‘włos, maść, kolor’);

• *gъpanъ, *žьpanъ ‘pan’ (stczes. hpán; stper. *gu-pāna ‘nadzorca bydła’, sarmackie ‘zastępca władcy’);

• *kotъ, *kotьcь ‘kojec, drewniane pomieszczenie dla zwierząt’ (por. aw. kata- ‘jama, piwnica’, npers. kad ‘dom’, por. *xata);

• *patriti ‘patrzyć’ (aw. pāθrāy ‘chronić’; wyraz ten może być też odziedziczony, por. niem. Futter ‘pasza’, sgn. fuotar, orm. haurán ‘stado’);

• *radi ‘dla’ (por. ros. ради oraz stpers. rādiy, poimek o tym samym znaczeniu, pokrewne skr. rādhas ‘łaska, błogosławieństwo’);

• *slovo ‘słowo, opowieść’ (por. aw. sravah ‘słowo, nauka’ wobec znaczenia ‘sława’ w innych językach, jak skr. śravas, gr. kléos);

• *sobaka ‘pies’ (por. aw. spaka, śr.-irań. *sabāka, pokrewne skr. śvā, dop. śunas, gr. kýōn, dop. kynós; por. etymologia turkijska);

• *sormъ ‘srom, wstyd’ (por. aw. fšarəma ‘wstyd’ wobec znaczeń stisl. harmr, sgn. har(a)m ‘troska, zmartwienie, szkoda, uraz’, łot. sērmelis ‘strach’, podobno także litew. šarmà ‘szron’);

• *soxa ‘socha, gałąź, podpora’ (por. npers. šāχ, skr. śākhā; o zapożyczeniu miałoby świadczyć -x-; por. też sgn. suohha ‘socha’);

• *šьdlъ ‘szedł’, por. niżej *xoditi;

• *toporъ ‘topór’ (por. stirań. *tapara, nper. teber);

• *xata ‘chata’ (por. aw. kata ‘piwnica, jama’, być może raczej z substratu przedindoeuropejskiego lub z ugrofińskiego);

• *xoditi ‘chodzić’ (nieobjaśnione x-; poza tym IE *sod-, skąd gr. hódos ‘droga’, zgodnie z regułą Wintera powinno dać w słow. **sad-);

• *xorna ‘zboże, pożywienie, ochrona’ (bułg. xorna ‘zboże’, por. aw. xvarəna ‘żywność’);

• *xvostъ ‘chwost, ogon, bicz’ (por. aw. xvasta ‘młócony’);

• *xyzъ, *xyza ‘chatka, buda, szałas’ (por. stpol. chyżyna; aw. kata ‘piwnica, jama’, rzekome wschirań. *xud, *xuz; istnieje też etymologia germańska, semicka oraz turkijska);

• *xъmelь ‘chmiel’ (por. aw. haōma, skr. soma ‘napój ofiarny’; bardziej prawdopodobna etymologia turkijska).

Część tych wyrazów wygląda na odziedziczone z uwagi na dużą ilość starych derywatów, jak w wypadku bogaty, ubogi, zboże, jedynie ich semantyka może być modyfikowana przez wzajemne wpływy. Z drugiej strony z IE *bhag-oczekiwalibyśmy **bagъ na mocy reguły Wintera.

Na historyczne związki słowiańsko-alańskie (sarmackie, irańskie) wskazują także zbieżności gramatyczne. W osetyńskim (wywodzącym się od języka Alanów), podobnie jak w słowiańskim, istnieje kategoria aspektu wśród czasowników, a przedrostki są używane do tworzenia czasowników dokonanych od niedokonanych. Podobne jest użycie enklitycznych zaimków osobowych, a także użycie dopełniacza do wyrażania niektórych rodzajów dopełnienia bliższego.

Zapożyczenia trackie

Zapożyczeniem trackim w słowiańskim ma być *tyky ‘dynia, tykwa’.

Zapożyczenia greckie

Znane są jedynie nieliczne bezpośrednie zapożyczenia greckie w dawnym słowiańskim:

• *bьrdoky ‘sałata’ (← gr. thridaks, thridakini);

• *kadь ‘kadź’ (← gr. kádion);

• *kaganъ, *kaganьcь ‘kaganiec, plecionka na pysk, koszyczek metalowy na świecę, lampa’, ros. tágan ‘podstawka pod kocioł przy gotowaniu na ogniu’, scs taganъ ‘patelnia, tygiel’ (← gr. tágēnon, tḗganon, tēgánion ‘patelnia, tygiel’; możliwa etymologia lub wpływ turkijski);

• *koliba ‘koliba, szałas pasterski’ (← gr. kalýbē, być może z iliryjskiego);

• *komora (← gr. kamára);

• *korabjь ‘korab, statek’ (← gr. bizant. karábion);

• *krabъ ‘krab’ (← gr. kárabos z semickiego; wątpliwe, większość uważa ten wyraz za późne zapożyczenie z języków germańskich);

• *makъ ‘mak’ (← gr. dor. mā́kōn);

• *mormorъ ‘marmur’ (← gr. mármaros);

• *ogurъkъ lub *ogurьcь ‘ogórek’ (śr.-gr. ágouros, dziś aggoúrio(n), może ze starszego áōros ‘niedojrzały’);

• *olkъtь ‘łokieć’ (podobno z gr. álaks u Hesychiusza, prędzej jednak słowiańskie słowo odziedziczone, a grecki wyraz zapożyczony);

• *orka ‘grobowiec, relikwiarz’ (scs. raka ‘grobowiec’, ros., błg. ráka ‘relikwiarz’, ← gr. árka ‘skrzynia’ ← łac. arca; być może bezpośrednio z łaciny, postać *orky ‘skrzynia’ wskazuje na pośrednictwo germańskie);

• *sǫbota ‘sobota’ (← gr. lud. sámbaton, mało prawdopodobny wpływ gocki, ale pol. sobota z uproszczeniem jak goc. sabbatō).

Zapożyczenia celtyckie

Dyskutuje się istnienie pożyczek celtyckich:

• *braga ‘rodzaj piwa, braha’ (wal. brag, ir. braich ‘słód’, tylko we wsch-słow., zob. etymologię turkijską niżej);

• *černъ ‘ząb trzonowy, trzon’ (por. wal. carn ‘rękojeść’, być może odziedziczone, por. skr. kárṇas ‘ucho, rękojeść’);

• *gunja ‘gunia, rodzaj okrycia’ (por. wal. gwn ‘kaftan’; chyba jednak źródło irańskie);

• *korva ‘krowa’ (← celt. *karawā < *kerawā, typowa zmiana celt., por. gal. carvos; element kentumowy obecny także w bałtyjskim);

• *krovъ ‘dach’ (← celt. *krowo- < IE *kropo-, *krōpo-, zachowane w germ., por. ang. roof, stang. hrōf, stisl. hróf);

• *sluga ‘sługa’ (ir. slúag ‘oddział’).

W starszych źródłach dyskutowano również celtyckie pochodzenie rzekomego słowiańskiego terminu vladyka ‘biskup prawosławny’, zestawiając go z wal. gwlad ‘kraj’, gwledydd ‘kraje’, gwledig ‘wiejski’, ir. i szk. Guladh, Uladh, Guladach, Uladach (określenia członków rządzącej warstwy społeczeństwa). Zestawienie takie nie wytrzymuje jednak krytyki. Po pierwsze, pierwotną formą słowiańską było *valdū > *voldy, rozszerzone później przyrostkiem -ka, a cytowana forma vladykanie jest ogólnosłowiańska, ale pochodzi z języka scs. Po drugie, forma ta raczej nie została zapożyczona, ale jest jednym z wielu derywatów utworzonych od odziedziczonego rdzenia *walədh-, zaświadczonego też w innych językach IE. Po trzecie wreszcie, przytaczane w tym kontekście formy celtyckie nie są spokrewnione; odpowiednikiem wal. gwlad i in. jest bowiem ir. flaith ‘książę’; oba te wyrazy, podobnie jak galijskie vlatos, wywodzi się od protoceltyckich *wlatos, *wlatis. Formy goidelskie (Guladh itd.) wyglądają raczej na zapożyczenia z języków brytońskich.

Zapożyczenia uralskie

Istnieją poglądy, że w języku prasłowiańskim sporo jest pożyczek ugrofińskich:

• *ama ‘jama’ (por. fiń. uoma ‘głębia, niewielka dolina’, liw. juom ‘głębia między mieliznami’; słow. *jama również prawdopodobne);

• *ěsnъ ‘jasny’ (związek z litew. áiškus ‘jasny’ i skr. yáśas ‘blask, wspaniałość’ lub IE *aidh- ‘palić’ wydaje się bardziej przekonujący);

• *kora (fiń. karva ‘futro, sierść, włosy’ albo kuori ‘kora’);

• *košь ‘kosz’ (węg. kas i kosár wyglądają na zapożyczenia);

• *kǫpati ‘kąpać’ (pierwsza etymologia: fiń. kumpua ‘pienić się, tryskać’, chant. komp ‘piana’, węg. háb);

• *kǫpati ‘kąpać’ i *kǫpělь ‘kąpiel’ (druga etymologia: fiń. kylpy ‘kąpiel’, zbieżne z gr. kólymbos ‘nurkowanie, nur’, ale prawdopodobnie przestawione z PU *pülkV: udm. pi̮laśk-, pə̑lač́k-, plač́k- ‘kąpać się, myć się’, zyr. pi̮lśi̮-, pi̮vśi̮-, pu̇lśi- ‘kąpać się’, chant. pöɣəl-, peẋət-, pewəl- ‘pływać, kąpać’, mans. päwl-, päɣl-, puwl- ‘kąpać się’, węg. füröd-, fürd- ‘kąpać się’, füröszt- ‘kąpać’);

• *kъrkъ ‘kark’ (fiń. kurkku ‘gardło’);

• *mǫžь ‘mąż, mężczyzna’ (fiń. mies, zwłaszcza mans. manś ‘człowiek’);

• *okunь ‘okoń’ (fiń. ahven);

• *orь ‘koń, rumak’, stpol. orz, por. polskie Orzyc (fiń. ori < *orik, prt. oritta ‘ogier’; wyraz słow. bez etymologii, por. też litew. arklỹs ‘koń’);

• *osa ‘osika, osina’ (*apsā, por. fiń. haapa, jednak litew. ãpušė, apušìs, stsas. aspa, czuw. ëvës);

• *polъ ‘pół’ (por. fiń. puoli, węg. fél – z uwagi na rozpowszechnienie wyraz UF nie jest chyba pożyczką ze słowiańskiego);

• *pьšeno ‘pszono, ziarno prosa oczyszczone z łuski’, *pьšenica ‘pszenica’ (mans. posən ‘mąka’, udm. piź, por. etymologię ałtajską);

• *sani ‘sanie’ (por. saam. čiønne, mans. šun, możliwa też etymologia ałtajska);

• *volъ ‘wół’ (por. komi völ, udm. val ‘koń’, maryj. βülö ‘kobyła’, dalej saam. alddo ‘łania’, mordw. el′d′e ‘kobyła’, por. etymologię indoeuropejską i ałtajską);

• *xapati ‘chapać, chwytać’ (por. fiń. kaapata ‘porwać’);

• *xata ‘chata’ (por. węg. ház, chantyj. χot; być może z substratu przedindoeuropejskiego, por. też wyżej);

• *zajęcь ‘zając’ (fiń. jänis, gen. jäniksen; słow. za- byłoby więc przedrostkiem, wbrew próbom znalezienia związku z orm. ji ‘koń’, skr. háyas ‘t.s.’, jīhīte ‘skacze’, litew. žáidžiu, žáisti ‘spółkować’ i dalej z łac. haedus ‘kozioł’, ang. goat ‘koza’; litew. zuĩkis < *zuojekas i łot. zaķis są pożyczkami ze słowiańskiego: w litew. oczekiwalibyśmy *ž-, gdyby wyraz był odziedziczony; wyraz słowiański może być też odziedziczony: *za-ęcь < *za-ękъ z rdzeniem tym co w *pa-ǫkъ ‘pająk’, IE*ank- ‘zginać’, por. gr. ógkos ‘haczyk’, łac. uncus ‘krzywy’).

Szereg z tych wyrazów mogła w rzeczywistości wędrować w przeciwną stronę, od słowiańskiego do języków ugrofińskich. Wspólnym źródłem zapożyczeń mogły być też języki turkijskie. Vasmer uważa, że zapożyczenia ugrofińskie istnieją tylko w rosyjskim i są stosunkowo późne. Podobnie w fińskim znaleziono jedynie wyrazy praruskie, a nie prasłowiańskie.

Zapożyczenia ałtajskie

Pierwsze kontakty słowiańsko-turkijskie mogły mieć miejsce jeszcze przed okresem słowiańskiej ekspansji w VI wieku n.e. i być może sięgają czasów najazdu Hunów (koniec wieku IV). Badania nad pozostałościami języka huńskiego sugerują jego przynależność do bułgarskiej grupy języków turkijskich. Dziś jedynym przedstawicielem tej grupy jest język czuwaski, używany nad środkową Wołgą. Źródła pewnych wyrazów słowiańskich przetrwały do dziś w czuwaskim. Istnieją też stare zapożyczenia z innych języków ałtajskich (gł. turkijskich), pochodzące z różnych okresów. Z przyczyn geograficznych jest ich najwięcej w językach wschodniosłowiańskich. Należą tu:

• *balъvanъ, *bolъvanъ ‘posąg bożka, kloc, bryła, blok’ (stąd bałwan ze śniegu i bałwan jako ogromna fala; kirg. balvan, palvan z pers. pählävan, pählivan ‘bohater, wojownik’);

• *baranъ, *boranъ, *beranъ ‘baran’ (tatar. bärän ‘jagnię’, bäräs ‘baranek’, kazach. beren ‘owca’; może zapożyczenie z ros., por. też ros. barašëk ‘baranek’, jednak wyraz turk. może pochodzić z irań. *bārān < *vārān, por. skr. urana- ‘jagnię, baran’; por. też katal. marrà ‘tryk’, hiszp. marrano ‘wieprz’, łac. varrēs ‘t.s.’, arab. barranī ‘świnia’);

• *biritjь ‘herold’ (z okresu awarskiego);

• *birъkutъ ‘orzeł bielik’ (np. turkm. bürgüt ‘orzeł’, baszk. börköt, kazach. bürkĭt);

• *bisьrъ ‘bisior, perła’ (z okresu obecności turkijskich Bułgarów na Bałkanach, ← arab. busr);

• *bugajь ‘buhaj’ (zob. niżej byk);

• *burъ ‘bury’ (tur. bur ‘rudawy, lisowaty’, mong. bürüj ‘o ciemnej barwie’, bur, bor ‘szary, ciemny’, stąd chyba też npers. bōr ‘rudy’);

• *buzovati ‘buzować, burzyć się’ (tat. boza ‘podpiwek, napój z prosa’, być może pokrewne wymienionemu wyżej czuw. pə̂raɢa; por. też npers. būzä ‘proso’);

• *bykъ ‘byk’ (por. tur. boğa, kazach. bŭqa, mong. bux); później zapożyczono ten wyraz powtórnie jako *bugajь ‘buhaj’;

• *bъraga ‘rodzaj piwa, braha’ (czuw. pə̂raɢa ‘wytłoki’; patrz odpowiedniki celtyckie wyżej);

• *ciganъ ‘Cygan’ (w pol., czes., słowac. oraz węg. szegény; por. stkipcz. čıgāŋ ‘biedny, ubogi’ < sttur. čikǟŋ);

• *čakanъ, *čekanъ ‘czekan’ (por. czagatajskie i kazachskie čakan ‘topór bojowy’, tur. çakmak ‘uderzać’, ale także aw. čakuš ‘młot bojowy’);

• *ęčьmy ‘jęczmień’ (czuw. yasmăx ‘soczewica’; możliwa etymologia kaukaska: awarskie níẋa, achwachskie ũqa < *ʔinqʷa);

• *gatь ‘gać, tama’ (por. czuw. kat);

• *jarъ ‘jar, wąwóz’ (tur. yar ‘t.s.’);

• *jьzumrudъ ‘szmaragd’ (w ros.; por. tur. zümrüt);

• *jьzъjanъ ‘strata, szkoda’ (w ros. iz″jan; por. tat. zıyan);

• *kaganъ, *kaganьcь, *kaganьkъ ‘lampa olejowa’ (por. czuw. kəgan ‘rękojeść naczynia’; zapoż. od turkijskich Bułgarów na Bałkanach, ale możliwa etymologia grecka);

• *kalěka, *kalika ‘kaleka’ (tur. kalık ‘niedostateczny, brakujący, ułomny’);

• *kamyšь ‘sitowie’ (pol. nazwisko Kamysz, ros. kamyš ‘sitowie’);

• *kapturъ ‘kaptur’ (w strus. też kapъturъ, kaptura; źródło zapożyczenia niepewne, w jęz. turk. kaptyrga, kapturga ‘głęboki worek’);

• *karъ ‘kary’ (o maści konia, powszechne w jęz. ałtajskich, np. tur. kara ‘czarny’, odlegle spokrewnione z pol. czarny < IE *krsnos);

• *klobukъ ‘kłobuk, rodzaj nakrycia głowy’ (por. tur. kalpak ‘czapka’, powtórnie zapożyczone do pol. jako kołpak);

• *koberъ, *koverъ, *kaverъ ‘kobierzec, dywan’ (stpol. kawior, ros. ковёр, bułg. губер, por. stczuw. *kavə̂r z *kebir, śrtur. kiviz, mong. kebis; zapoż. od turkijskich Bułgarów na Bałkanach);

• *kobyla ‘kobyła’ (por. tutaj);

• *kočanъ ‘kaczan, kolba kukurydzy, głąb kapusty’, w strus. także ‘prącie’ (pol. forma z wsch.-słow. z akaniem, stpol. koczan; por. tur. koçan ‘kaczan, źdźbło’, wiązane dalej z koç ‘baran’; istnieje też etym. IE, wiążąca wyraz słow. ze słoweń.kocína ‘włosy, kłaki’, i dalej z sgn. hagen ‘byk zarodowy’, niem. Hegel, skr. kacas ‘włosy na głowie’, norw. hagr ‘włosie z grzywy lub ogona konia’ – wówczas wyrazy turk. byłyby pożyczkami ze słow.);

• *kočevati ‘koczować’ (najpierw tylko we wsch.-słow.; ujg. köč ‘podróż, przenosiny’, kirg. köčmäk ‘koczować’);

• *korgujь ‘krogulec’ (stcz. krahujec, ukr. dial. krahúlec’, s-ch. kràgūj, dial. kràgūlj; por. kumań. korguj);

• *košь ‘kosz, obóz koczowników’ (kirg. koš ‘jurta’, tur. koş ‘stado’);

• kovъčegъ ‘pudełko, szkatułka’ (z awarskiego);

• koza (por. tatar. käǯä, baszk. käzä, turkm. gäči, czagat. käčgi, czuw. kačaga, por. jednak odpowiedniki semickie i IE, zwł. alb. keth, kedhi ‘koziołek’, ang. kid, stang. hǣcen); ciekawe, że w językach turkijskich znajdujemy podobne wahanie jak w słow. koza : azьno ‘kozia skóra’, litew. ožkà ‘koza’, por. kazach. äškĭ ‘koza’, kirg. eški, nowoujgur. dial. öškä;

• *kъlbasa, *klobasa, pol. kiełbasa, czes. klobasa (por. tur. külbastı ‘mięso pieczone na ruszcie’);

• *kъnigy (tylko liczba mnoga), wtórnie *kъniga, *kъnęga ‘księga’ (czuw. kĕneke; słowo to wywodzi się ostatecznie z akadyjskiego kunūkku ‘pieczęć’ i znane jest w wielu innych językach, np. orm. knikʰ ‘pieczęć’, węg. könyv ‘książka’, stchiń.kʰüen ‘zwój’);

• *kъrčagъ ‘gliniany garczek, korczak’ (por. tur. korçak ‘bukłak’; z okresu obecności turkijskich Bułgarów na Bałkanach);

• *lačuga ‘chata, chałupka’ (ros. lačuga, por. turk. alačug, alačık);

• *loša ‘koń’ (stąd zwłaszcza rosyjskie лошадь, por. czuw. laša wobec tur. alaša, mandż. alašan ‘powolny, ospały, leniwy koń’, l.mn. *alašad);

• *merinъ ‘rodzaj konia’ (stpol. mierzyn, strus. merin, por. stmong. mörin ‘koń’);

• *moltъ ‘młot’ (og.-turkij. balta, baltu ‘siekiera’, rzadko ‘młot kowalski’; mong. bolot ‘stal’, pers. pūlād); możliwe też zapożyczenie ze słow. do turk.;

• *ogyrъ ‘ogier’ (tylko w pol. oraz płdsłow.; tur. aigır, dial. öjgür < *aδgır, śmong. aǯirga, skąd też litew. žìrgas ‘koń, rumak, ogier’);

• olbrzym (zwykle uważany za pochodzący od etnonimu Awar, por. czes. obr, jednak także kipczackie olbrim ‘mój bohater’ < *alp-är- ‘bohater mąż’, skąd strus. ol′ber);

• *orъgamakъ ‘rumak’ (stpol. (o)hromak, strus. argamakъ, orgamakъ; tatar. arγamak ‘szlachetny koń arabski’, tur. arğımak ‘koń’, mong. argamag);

• *ǫpirь ‘upiór, wampir’ (stpol. wąpierz, por. stkipczac. ōpır ‘żarłok’ od ōp- ‘ssać, chwytać ustami’);

• *pašenogъ ‘paszenog, mąż siostry żony’ (z awarskiego);

• *pirogъ ‘pieróg’ (czuw. püre, tur. börek, zwykle wyprowadzane od pirъ ‘uczta, libacja’);

• proso (por. czuw. părça ‘groch’, pokrewne sttur. burčaq; na uwagę zasługuje też mandż.-tung. *pise- ‘proso’, mandż. fisike, ulcz. pikse, koreań. s:i < psí ‘nasienie’; może jednak proso < *sopro < *ḱopro, por. germ. *habrōn- ‘owies’, zob. teżniżej);

• *pьšeno (czuw. piçen ‘mlecz’, por. jednak etymologię ugrofińską);

• *sablja ‘szabla’ (w pol., czes. šavle, słowac. šabľa nieetymologiczne š-, ros. sablja, stwęg. *sebele; z tung. *sele-me, od sele ‘żelazo’);

• *sani ‘sanie’ (por. tat. čana, mong. čana, bur. sana, zob. też wyżej);

• *sanъ ‘godność, dostojeństwo, urząd’ (tylko w scs. i strus.; por. tur. san ‘wielka liczba, urząd, chwała’, wyraz może być też IE);

• *serьga ‘kolczyk’ (stczuw. *śürüγ ‘pierścień’, czuw. śərə; por. tatar. jözök, tur. jüzük; istnieje też etymologia germańska);

• *slonъ, *slonь ‘słoń’ (por. dunajsko-bułg. Oslánnas ‘imię bohatera’, tur., azer., krymtatar. aslan ‘lew’, tur., tatar. arslan; zbliżane także z litew. šlapis, šlajus ‘słoń’ oraz toch. kloŋ, które raczej z chiń.);

• sobaka ‘pies’ (wsch-słow. i w polskich dialektach, sttur. köbäk, por. etymologia irańska);

• *sorokъ, *sъrkъ ‘40’ (tylko wschodniosłowiańskie, z tur. kırk);

• *śěrъ ‘szary’ (czuw. šură ‘biały’; zwykle zakłada się tu słow. *xaira- < IE *koiro-, por. nord. hárr ‘siwowłosy, szary’, ir. ciar ‘ciemny’, jednak słow. *x- nie jest jasne);

• *šalašь ‘szałas’ (słowackie salaš, ros. шалаш, por. tur. salaş, azerb. šalaš);

• *šaravary ‘szarawary’ (stpol. szalawary, por. tur. šalvar ze stirań. šara-vāra- ‘okrywający nogę’, i równocześnie z gr. sarábara i łac. saraballae);

• *šiša ‘szyszka’ (turk. šiš, šıš ‘spiczasty’, ‘rożen’, ‘nabrzmiały, wybrzuszony’); por. też późniejsze szyszak;

• *šuvarъ ‘szuwar’ (por. sttur. suqar qamış, ale także sgn. sahar);

• *ta ‘i’ (spójnik łączny w ukraińskim, czuw. ta);

• telь, telьcь, telę ‘cielę’ (stpol. też cielec, ciołek; por. turkm. dö:l ‘nasienie’, tur. döl ‘potomstwo’, czagataj. ‘potomstwo owcy lub krowy’; istnieją też fantastyczne etymologie IE i hipoteza zapożyczenia z nieznanego źródła IE);

• *tovarъ ‘towar’ (por. sttur. tavar ‘majątek, dar’, stujg. tawar ‘towar, majątek’, także mong. tawar ‘towary, własność’);

• *tovarišь ‘towarzysz’ (por. stujg. tawar ‘towar, majątek’, eš, iš ‘towarzysz’);

• *tutunь, *tytunь ‘tytoń’ (dawniej tutuń, tiutiun, por. tur. tütün);

• *tvarogъ ‘twaróg, ser’ (czuw. turăx, torăx, turk. *tōrak, skąd węg. túró; jakuc. tar ‘zsiadłe mleko’; por. gr. tyrós ‘ser’; wiązane też z tvoriti);

• *tъlmačь ‘tłumacz’ (czes. tlumač, s-ch. tùmāč; kumań. tylmač, tur. dilmaç od stturk. tıl ‘język, mowa’);

• *tъma ~ *tьma ‘mnóstwo, 10 000’ (tur. mong. tümän ‘10 000’, tur. tuman ‘dym’);

• *ulanъ ‘ułan’ (tak samo w ros.; tur. oğlan ‘chłopiec, pacholę’);

• *vataga ‘wataha’ (por. stczuw. *våtaγ, sttur. otağ ‘namiot, pokój, rodzina’, ale także płnturk. vataga ‘spółdzielnia, artel rybaków’);

• *volъ ‘wół’ (por. czuw. vulix, tur. ulağ ‘wierzchowiec, zwierzę pociągowe’; stąd też maryj. volik ‘bydło’, por. etymologię indoeuropejską i ugrofińską);

• *vъrkočь ‘warkocz’ (tylko w pol., skąd zapożyczenia do wschsłow.; por. stczuw., wołż.-bułg. *vărkăč, śtur. örküč  ‘plecionka’, stoguz. örküč, örgüč ‘splecione włosy’< *ȫr- ‘pleść’);

• *xalъtura ‘chałtura’ (stkałm. xalturā < xalturiγa; od xaltu ‘mimochodem, byle jak, niestarannie’); istnieje też niezwiązane ros. dial. xalturá ‘stypa’ z łac. chartulārium i gr. khartoulárion ‘tekst modlitwy w czasie stypy’;

• *xolpъ ‘chłop’ (tur. kalfa ‘czeladnik’, starsze xalfa, z arabskiego, por. etymologia germańska, wyraz może być też odziedziczony);

• *xomǫto ~ *xomutъ ‘chomąto’ (ros. xomút, scs. xomǫtъ, w s-ch. homut także znaczenie ‘stado drobnego bydła, rój, garść, splot’, prawdop. dwa osobne słowa; por. czuw. xomə̂t ‘chomąto’, istnieje etymologia germańska;

• *xorǫgy ‘chorągiew’ (mong. oruŋgo, oruŋga ‘znak, chorągiew’, istnieje też etymologia germańska),

• *xrěnъ ‘chrzan’ (czuw. xĕren od xĕr- ‘rozżarzyć się, zapłonąć, zaczerwienić się’, turkij. *kızgan ‘żarzący się, piekący’);

• *xъmelь ‘chmiel’ (por. wołż.-bułg. *xumlaγ, czuw. xømla, wysuwano też etymologie irańskie i germańskie);

• *xyčь, *xyzъ, *xyzja ‘chata, chyżyna’ (por. czuw. xüše, por. też etymologię germańską);

• *zoska ‘zośka, nazwa gry’ (ros. zóska, žóska, žóstka; por. bur. ǯōs, žōs, zōs ‘drobna moneta chińska z kwadratowym otworem w środku’, kałm. zōs).

Inne zapożyczenia

W nazwach geograficznych można zidentyfikować różne stare zapożyczenia bałtyjskie, np.:

• *Golъda > Gołda, rzeka w dorzeczu dolnej Biebrzy (por. litew. gãlas ‘koniec’ lub prus. *galds ‘koryto, niecka, dolina’, łot. gal̂̂ds ‘obrobiony kawałek drewna, kołek’, jaćwieskie *udā ‘woda’ > ‘rzeka’), por. też Gołdap (litew. Geldapė);

• *Grivъda > Grzywda, dopływ Narewki w Puszczy Białowieskiej, także Hrywda w dorzeczu Niemna (b-sł. *grīvā ‘wypukłe dno lub ujście rzeki’, jaćwieskie *udā ‘woda’ > ‘rzeka’);

• *Krьsna > Krzna (por. litew. Kirsnà ‘Czarna’);

• *Kubъra lub *Kubra > Kubra, rzeka i wieś w pow. łomżyńskim, także Kubrá na Słowacji (por. litew. kaubrė, kauburė, kauburys, kūbris, łot. kauburs ‘wzgórze’, być może prapokrewne, wcześniej ‘garb’ < ‘krzywy, kręty’);

• *Kumelьskъ > Kumielsk, wieś w pow. piskim, oraz Kumelsk w pow. kolneńskim, niedaleko Łomży (por. litew. kumẽlė ‘kobyła’);

• *Omulji > Omulew, dopływ Narwi w Ostrołęce (litew. ãmalas ‘jemioła’, por. Jemielnica);

• Sokołda, dopływ Supraśli (jaćwieskie *udā ‘woda’ > ‘rzeka’, pierwsza część niejasna).

Holzer założył istnienie w przeszłości indoeuropejskiego języka utożsamianego przez niego z kimeryjskim, z nietypową, „odwrotną”, „temematyczną” przesuwką spółgłosek: T > D, Dh > T. Dla D można założyć przejście w Dh lub pozostanie bez zmiany. Dodatkowo należy postulować dwie zmiany fonetyczne: przejście sonantycznych *r̥, *l̥ > *ro, *lo oraz skrócenie samogłosek długich przed rezonantami.

Istnienie takiego języka nie zostało potwierdzone bezpośrednio, ale poszlaką miałyby być zapożyczenia, zachowane m.in. w językach bałtosłowiańskich, czasem w germańskim, rzadko w ormiańskim. Indoeuropejskim T, D, Dh odpowiadają wówczas odpowiednio D, D, T w bałtosłowiańskim, a T, D, Þ w germańskim (rozwój w ormiańskim nie jest całkiem jasny), poza tym przed zapożyczonym D nie zachodzi wzdłużenie samogłoski (reguła Wintera). Niekiedy domniemane zapożyczenia znajdujemy i w innych językach IE.

Można wymienić się tu m.in.:

• *bedro ‘biodro’ (por. ang. foot ‘stopa’, łac. pēs, gen.sg. pedis ‘noga’, gr. poũs, gen.sg. podós < IE *ped-);

• *bedro ‘pióro, skrzydło’ (pol. biedrzeniec ‘roślina o pierzastych liściach’, biedronka, ang. bird ‘ptak’ (z przestawką) — gr. ptéron ‘skrzydło’, ang. feather ‘pióro’ < IE *petro-);

• *berkъ ‘jarząb brekinia’ (*berkynji ‘owoc brzekini’ — sgn. fereheih ‘dąb jadalny’, stisl. fjǫrr ‘drzewo’, stisl. fura ‘sosna’, sgn. forha ‘t.s.’, niem. Föhre ‘t.s.’, stang. furh, ang. fir ‘jodła’, wł. dial. porca ‘sosna’, łac. quercus ‘dąb’ < IE *perH-, por.tutaj)

• *bolna ‘błona’ (por. ros. pelená ‘całun’, plená ‘błona’, litew. plėnė, gr. acc.pl. péllās ‘skóra’, łac. pellis ‘skóra, okrycie’, sgn. fel, niem. Fell, ang. fell ‘futro, runo, okrycie’ < IE *pol-nā);

• borzda ‘bruzda’ (por. łac. porca, ang. furrow, sgn. furuh, niem. Furche < IE *porḱ-);

• bъrъ ‘ber, proso’ (por. pol. perz < pyrь < IE *pūr-);

• *dolga ‘deska, podłoga’ (por. pol. tło, scs. tьlo ‘grunt, ziemia, podłoga’, niem. Diele ‘podłoga’ < *tel-, *tol-k-);

• *drozdъ ‘drozd’ (orm. tordik, gr. strouthós ‘wróbel’, litew. strãzdas < *drosdh-, *strosdh- — prus. tresde, stisl. þrǫstr, szw. trast, niem. Drossel, łac. turdus, śir. truid ‘szpak’ (< IE *trosdi-, *trosdo-));

• *elbeda, *olboda ‘lebioda, łoboda’ (IE *el-pedā, *l̥-podā, dosł. ‘łabędzia noga’, por. łac. olor ‘łabędź’);

• gojь ‘pokój, spokój’ (por. pol. pokój, scs. počiti ‘odpocząć’, aw. šāiti ‘radość, uciecha’, łac. quiēs, gen.sg. quiētis ‘spoczynek’ < IE *kʷei-, *kʷoi-);

• *golěnь ‘goleń’ (por. pol. kolano, litew. kelė́nas ‘kolano’, gr. kõlon ‘kończyna, członek ciała, staw, przegub’, kōlḗn ‘udo, szynka’, łac. calx ‘pięta’, collum ‘szyja’, goc. hals ‘szyja’, niem. Hals < IE *kol-)

• golǫbь ‘gołąb’ (por. łac. columba, gr. kólymbos ‘nur’, orm. salamb ‘frankolin’ < IE *ḱolomb-); por. tutaj;

• golva ‘głowa’ (litew. galvà, niem. kahl ‘łysy’, stang. calu, ang. callow, ale także orm. glux (< *ghōlu-ko-) — łac. calva ‘łysa głowa, czaszka’, skr. ati-kulva- ‘o wyjątkowo cienkich włosach’, kulva- ‘łysy’, aw. kauruua- ‘o cienkich włosach’ < IE*kl̥H-wo-);

• *gonъ ‘granica, śmierć, koniec’ (pol. zgon — pol. skonać, koniec, po-czą-tek, za-cząć < IE *ken-, *kon-);

• gospodь ‘gospodarz’ i gospoda (por. łac. hospes, gen. hospitis< IE *ghosti-poti-); por. niżej i tutaj;

• gvězda ‘gwiazda’ (por. pol. kwiat, świat, światło, skr. śveta- ‘biały’, goc. ƕeits ‘biały’, ang. white < IE *ḱwoit-, *ḱwoit-t-);

• krot-, krotъkъjь ‘łagodny, spokojny, oswojony’ (pol. -kroć, krocie, -krotny, ros. krótkij — goc. garda ‘zagroda, płot’, pol. zagroda, ogrodzenie < IE *ǵhr̥dho-);

• *mьsta ‘zemsta’ (por. mьzda ‘zapłata’ < IE *mizdhā);

• nuditi ~ nǫditi ‘przymuszać’ (pol. nuda, nudzić, scs. nužda, nǫžda ‘przymus, potrzeba, gwałt, konieczność’, nuditi, nǫditi ‘zmuszać’ — prus. acc. nautin ‘potrzeba, konieczność’, bułg. nut ‘przymus’, stpol. nucić ‘zmuszać’, pol. nęcić < IE *nāut-); por. więcej przykładów, także z germ.;

• pěti ‘śpiewać’ (pol. piać — pol. bajać, stang. bōian ‘chełpić się’, łac. fārī ‘opowiadać’, īnfāns ‘niemowlę’, gr. phēmí ‘mówię’ < IE *bhē-);

• plodъ ‘owoc, płód’ (por. PG *blaða- ‘liść, owoc’, szw. dial. böljon ‘borówka’, duń. byld ‘ropień, wrzód’, niderl. bolster ‘muszla, skorupa’, gr. phlydarós ‘nadmiernie dojrzały, rozmiękły’ < IE *bhlod-);

• porsę ‘prosię’ (łac. porcus ‘wieprz’, stang. fearh ‘prosię’, niderl. varken (z -k-!), niem. Ferkel — goc. bargs ‘świnia’, sgn. barug, barh ‘wieprz’, stisl. bǫrgr < *bhorḱ-, *bhorǵh-), zob. też tutaj;

• pǫto ‘pęto’ (por. ang. bind < IE *bhendh- ‘wiązać’), wyraz słowiański wiązany jest też z rdzeniem *penH-, *spenH- ‘kręcić się’, por. litew. pántis ‘lina do łapania koni’, ang. spin ‘kręcić się’, orm. henowm ‘tkać’;

• prokъ ‘reszta, odpadki, zapas’ (pol. prócz — ros. beregú ‘strzegę’, goc. baírgan ‘chronić, ratować’ < IE *bhergh-);

• proso (por. strus. borošьno ‘potrawa mączna’ < PS *borx-, stang. bere ‘jęczmień’, łac. far ‘pszenica płaskurka (Triticum dicoccum)’, gen.sg. farris < IE *bhr̥s-), por. etymologia turkijska;

• *sębrъ ‘sąsiad’ (ros. sjabr, grec. Kímbros ‘Kimer; Cymbr’ — ziemia, aw. zamar, skr. jman-, litew. žmõnės ‘ludzie’ < IE *dhǵhm-on-, *dhǵhem-ro-);

• sirъ ‘osierocony’, sirota ‘sierota’ (litew. šeirỹs ‘wdowiec’, aw. saē- ‘osierocony’, wed. śayú- ‘sierota’ — skr. hā- ‘opuszczać’, hīyate ‘opuścił’, hāni- ‘brak’, gr. khẽros ‘pusty, osierocony’, khḗrā ‘wdowa’, łac. hērēs ‘dziedzictwo’ < IE *ǵheH-);

• slobodь- ‘wolny’ oraz svoboda ‘wolność, swoboda’ (pol. swoboda, dial. słoboda — skr. svá-pati- ‘pan samego siebie’, łac. suī potēns ‘niezależny’, gr. pósis ‘mąż’, skr. pati- < IE *swe-poti; *slo-: stisl. salr ‘sala, pokój’, scs. selo ‘sioło, osiedle’); czasem zakłada się, że selo < sedlo, a forma polska jest rutenizmem; bardziej prawdopodobna jest etymologia IE *swo-bho- z uwagi choćby na istnienie pol. osoba, scs. svobьstvo ‘osoba’; zestawiane też z ang. self < IE *selbho-; z wyrazem tym może być związana nazwa własna Słowian;

• *smьrdъ ‘chłop, rolnik’ (stpol. smard, dial. śmierdź, ros. smerd — ziemia, litew. žmõnės ‘ludzie’, łac. homō ‘człowiek’ < IE *dhǵhm-on-, *dhǵhm-er-ti-);

• *sь, *si, *se ‘ten, ta, to’ (pol. dzi-ś, do siego roku, ang. he — łac. hīc, haec, hoc < IE *ǵhēi-);

• *sverěpъ, *svirěpъ ‘dziki, nieujarzmiony, nieoswojony, nieujeżdżony’ (pol. świrzepa ‘dzika rzodkiew’, czes. sveřep ‘nieujeżdżony źrebak’ — zwierzę, litew. žvėrìs, gr. thḗr ‘dzika bestia’, łac. ferus ‘dziki’ < IE *ǵhwēr-); wyraz ten łączono też z łac. sērius, sevērus ‘dziki, surowy’;

• telę ‘cielę’, toliti ‘zaspokoić pragnienie’ (łot. tęlens, litew. dial. tẽlias — scs. děva ‘panna’, dětь ‘dziecko’, pol. dziewczyna, dzieci, doić, łot. dêt ‘ssać’, dêls ‘syn’, dēle ‘pijawka’, skr. dhārú- ‘ssący’, dadhúr ‘ssali’, -dhā- ‘ssący’, dhenā ‘strumień mleka’, goc. daddjan ‘doić’, sgn. tāju ‘ssę’, łac. fēmina ‘kobieta’, fīlius ‘syn’, fēlīx ‘obfity w płody, szczęśliwy’, fēlāre ‘ssać’, gr. thẽlys ‘żeński’, thēlẽ ‘pierś kobiety’ < IE *dheH₁i-, *dheH₁il-, *dhel-; bardziej prawdopodobna jest etymologiaturkijska);

• těsto ‘ciasto’ (< *toik-sto- — pol. dzieża, ang. dough, niem. Teig < IE *dhoigh-);

• trǫtъ ‘truteń’ (por. gr. thrōnaks, niem. Drohne < IE *dhrōn-);

• tvorъ oraz zatvora ‘zasuwa, zamek’ (litew. ãptvaras ‘ogrodzenie, płot’, może gr. sorós ‘urna, trumna’ — pol. drzwi < *dvьri, litew. dùrys, ang. door, łac. foris, gr. thýrā, skr. dvār-, pol. dwór, łac. forum ‘rynek’, het. andurza ‘wewnątrz’ < IE*dhwor-, *dhur-); nie wiadomo, jaki jest związek tych wyrazów z następującymi: tvorъ ‘twór, stwór’, tvarjь ‘twarz, oblicze, postać, forma’, tvьrdъ ‘twardy’, tvьrdja ‘twierdza’, tvьrditi ‘twierdzić, utwardzać’, tvarogъ ‘ser’, por. jednak wyżej, litew.tvérti ‘brać, łapać, tworzyć, budować, formować (ser), grodzić, otaczać’, tvìrtas ‘mocny, silny, zdrowy, twardy, trwały’ — obok tego łac. fōrma ‘postać, wygląd’ z wtórnym wzdłużeniem, formāre ‘tworzyć’, formāticus ‘ser’, confirmāre ‘twierdzić, dowieść’ < *dhwor-m-, ale także gr. morphḗ ‘kształt’; zob. także tutaj;

• *tъkъ ‘pasujący’ (por. gr. teúkhō ‘porządkuję’, stang. dugan ‘pasować, dobrze służyć’ < IE *dhugh-).