Uniwersytet Śląski

Wydział Nauk Społecznych

Praca zaliczeniowa z warsztatu pracy akademickiej

Pod kierunkiem dr Gabrieli Besler

Motywy mitologiczne oraz ich artystyczne ukształtowanie w twórczości dowolnego pisarza.
Omów na wybranych przykładach

Dominika Sowińska
Doradztwo filozoficzne i coaching

Studia licencjackie

Rok studiów: pierwszy

2014/2015, semestr zimowy

Katowice, 2014

Wstęp

Prezentowany temat wybrałam z powodu zainteresowania spuścizną starożytnych Greków i Rzymian. Sądzę, że mitologia jest niezwykłym dziełem, które wprawdzie straciło swoją religijną wartość, ale bez wątpienia jest bezcenne dla późniejszych pokoleń. Pisarzem, który w swoim dorobku posiada wiele utworów spełniających warunki przedstawianego tematu jest Jan Kochanowski. Chciałabym w jego utworach wytypować nie tylko nawiązania mitologiczne, ale także zagłębić się w ich ukształtowanie artystyczne w odniesieniu do biografii autora. Na początku pracy zajęłam się opisaniem samego zagadnienia mitu. Przedstawiając mitologię jako źródło wzorów, nawiązałam również do późniejszych twórców. Posłużyłam się zestawieniem kilku znanych tytułów. Epokę, której znaczenie szczególnie podkreśliłam jest renesans. To właśnie wtedy tworzył Jan Kochanowski. Na podstawie jego dzieł opisałam rolę i znaczenie jedynie kilku motywów mitologicznych, które autor wykorzystywał. Posłużyłam się krótkim opisem utworów a następnie ich analizą.

Mitologia, jako źródło wzorów

Mitologia to, jak każdy wie, zbiór mitów. Jednak czym tak naprawdę są mity? Według Słownika Terminów Literackich i Gramatycznych pojęcie ma dwa znaczenia. Pierwsze - „opowieść wyrażająca oraz utrwalająca obiegowe elementy świadomości społecznej” ¹ oraz drugie - „archaiczna opowieść sakralna w metaforyczny sposób opisująca czasy, których swym zasięgiem nie obejmuje historia” ². Własne mitologie tworzyło wiele cywilizacji, w tym Aztekowie, Inkowie, Majowie, starożytni Grecy i Rzymianie. Dla tych ostatnich mity pełniły przede wszystkim funkcje religijne. Jednak wyjaśniały przy tym zjawiska przyrody oraz życie społeczne i rodzinne człowieka. Zawierały uniwersalne prawdy i wraz z Biblią ukształtowały kulturę europejską.

Nawiązania pisarzy do mitologii

Dlatego twórcy w późniejszych wiekach chętnie korzystali z ponadczasowości mitologii. Nie tylko wykorzystywali oni same motywy, niektórzy nawet parafrazowali całe utwory. Pisarze do antyku sięgają także dzisiaj. Mitologia nie jest więc archaiczną opowieścią. To trwałe źródło, z którego możemy czerpać wiedzę o wnętrzu człowieka, o jego pragnieniach, przeżyciach, niespełnionych marzeniach. Najczęściej twórcy sięgają po mity związane z Dedalem i Ikarem, Syzyfem oraz Prometeuszem. Przykładami takich utworów są kolejno: wiersze Stanisława Grochowiaka „Ikar” i Tadeusza Różewicza „Prawa i obowiązki”; „Ludzie bezdomni” oraz „Syzyfowe prace” autorstwa Stefana Żeromskiego jak również jego „Siłaczka” i III część „Dziadów” Adama Mickiewicza a zwłaszcza „Wielka Improwizacja”.

Epoką, która w sposób szczególny czerpała z dorobku starożytności był renesans.³ Czytano wtedy teksty antycznych pisarzy, powstające utwory miały dawno zapomniane formy: tragedii, elegii, pieśni. W życiu kierowano się postawami starożytnych myślicieli, popularne stały się epikureizm i stoicyzm, podziwiano starożytne wzorce ładu i harmonii. Autor, który w swojej twórczości posiada wiele nawiązań do mitologii to Jan Kochanowski, dlatego na jego dziełach omówię prezentowany temat.

Jan Kochanowski – nawiązania mitologiczne i ich funkcje

Pierwszym motywem, który chciałabym przedstawić jest historia wojny trojańskiej. Parys, książę Troi porwał żonę króla Sparty, Helenę. Najpiękniejszą ziemiankę obiecała mu Afrodyta. Złamał jednak święte prawo gościnności, czym wywołał wojnę. Skończyła się ona upadkiem Troi, jej całkowitym zniszczeniem. Nawiązaniem do tego mitu jest „Odprawa posłów greckich”. Opisana historia stała się tłem, punktem wyjścia. Jan Kochanowski mistrzowsko przetłumaczył z greki pieśń III „Iliady”, skąd wywodzi się mit. Akcja utworu rozpoczyna się, gdy po porwaniu Heleny do Troi przybywają posłowie. Domagają się zwrotu uprowadzonej, inaczej grożą wojną. „Odprawa Posłów Greckich” to pierwszy polski dramat polityczny. Utwór w alegoryczny sposób krytykuje ówczesną władzę, zwłaszcza sejm. Dramat wystawiono jako uświetnienie uroczystości weselnych, na których obecni byli król Stefan Batory i królowa Anna Jagiellonka ⁴ Z powodu stanu zdrowia autor nie mógł go obejrzeć. Fraszka „O Aleksandrach” ukazuje Aleksandra (Parysa) negatywnie. Jak jego imiennicy przyniósł ból, cierpienie. Poeta ostrzega przed takimi Aleksandrami.

Drugim motywem jest mit o Arkadii. Arkadia to mitologiczne wyobrażenie raju, miejsce, w którym można wieść proste, szczęśliwe życie w bliskim kontakcie z przyrodą. Mieszkańcy tego górzystego kraju zajmowali się wypasem bydła, uprawą pszenicy i winnej latorośli. Mit o Arkadii jest wyrazem tęsknoty człowieka za rzeczywistością szczęśliwą, wolną od konfliktów, zagrożeń, za światem zgodnym z porządkiem natury. W „Pieśni świętojańskiej o Sobótce” panna 12 wypowiada się o wsi porównując ją do Arkadii. Jest to kraina mlekiem i miodem płynąca, obfita w plony, spokój, radość. W utworze mamy do czynienia również z faunem, opiekunem pasterzy i bogiem płodności. Pieśń jest próbą napisania pierwszej polskiej sielanki.

Następnie omówię mitologiczną Fortunę. Była boginią losu, od jej woli zależało szczęście lub niedola człowieka, w jej dłoniach kryła się tajemnica przeznaczeń. Fortuna jest przedstawiana z zawiązanymi oczyma i z rogiem obfitości. Jej atrybut, wiosło sterowe, które trzymała w ręku to tzw. koło Fortuny symbolizujące zmienne szczęście. Uważano ją za pierworodną córkę Jowisza i za patronkę narodu rzymskiego. Kochanowski bardzo często wspomina o bogini, więc odgrywa ona ważną rolę w jego filozofii. W Pieśni III autor ostrzega „Nie wierz Fortunie”. Uosabia ją, Fortuna staje się kapryśną kobietą, niebaczącej na żadne ludzkie prawa. Ukazuje to przewrotność losu, Fortuna raz daje bogactwo, powodzenie innym razem je odbiera. Podobnie przedstawia się postać bogini w Pieśni IX oraz w utworze „do Fraszek”. Fortuna to osoba łaskawa dla poety, innym razem bezlitosna. W Trenie XIX bogini posiada władzę nad ludzkim szczęściem i nieszczęściem, sprowadza na człowieka zły lub dobry los. W Trenie XVI Fortuna to oksymoron „przeklęte szczęście”, poczym następuje apostrofa do Chronosa, boga czasu. Jedynie on potrafi uśmierzyć ból po stracie bliskiej osoby. W trenie wspomniane są również Mojry. „Skąpa prządka” czyli parka, jedna z trzech mitologicznych bogiń przeznaczenia. Atropos, Kloto, Lachesis decydujące o ludzkim życiu i śmierci, metaforycznie przędących nić ludzkiego życia.

Następny motywem jest lutnia. Właśnie ona w pieśni XVI poprzez anaforę, ukazuje poezję, śpiew jako odskocznię od codziennych problemów. W pieśni XVIII podmiot liryczny zwraca się bezpośrednio do lutni i przypomina historię Amfijona, mitologicznego muzyka. Potrafił za pomocą dźwięku liry przenosić kamienie używane do budowania murów Teb, w których panował. Ukazuje to wielkość muzyki, sztuki. W Trenie XVI zaprzestanie grania na lutni podkreśla smutek autora, w metaforyczny sposób oznacza koniec radości w jego życiu, żałobę. Tren XV zawiera apostrofę do liry. Liryczne „ja” utworu porównuje się do Niobe. Zabito całe jej potomstwo, 14 dzieci i z rozpaczy zamieniła się kamień.⁵

Mit o Orfeuszu i Eurydyce jest jedną z najbardziej znanych i lubianych antycznych opowieści. Nimfa została ukąszona przez żmiję i umarła. Zrozpaczony Orfeusz zdecydował się zejść do Hadesu, by odzyskać żonę. Jego muzyka wzruszyła królujących tam Hadesa i Persefonę, dlatego zgodzili się na powrót Eurydyki. Miała iść tuż za mężem, któremu nie wolno się było odwracać. Orfeusz nie mógł jednak oprzeć się pokusie. Obietnica została złamana - muzyk na zawsze utracił swoją ukochaną. Mit ten wykorzystano w Trenie XIV porównując cierpienie po śmierci Urszuli z rozpaczą Orfeusza.

Muzy - w mitologii greckiej boginie sztuki i nauki. Wymienia się dziewięć muz tzw. olimpijskich. Każda opiekowała się konkretną dziedziną poezji, sztuki czy nauki i miała przydzielony atrybut. Wszystkie muzy miały zdolność wieszczenia i występowały w orszaku Apollina, nazywanego ich przodownikiem. We Fraszce „Ku muzom” Apostrofa do muz, jako panien jest wyrazem wiary poety w cnotę i siłę poezji, w jej nieśmiertelność. O to właśnie poeta prosi muzy - „Nie wszystek umrę”. Wspomniany wcześniej Tren XV zaczyna się apostrofą do Erato, patronki poezji miłosnej. Kochanowski widział w swojej ukochanej córce ogromny talent poetycki.

Jan z Czarnolasu sięga również po mity związane ze słynnym labiryntem. Metafora do Ikara w Pieśni XXIV ukazuje podmiot liryczny jako poetę, który jest wolny niczym ptak, osiąga szczyty, wzlatuje do Słońca jak grecki bohater. Dzięki swojej poezji zyskał nieśmiertelność, ponieważ będzie znany przez potomnych. Fraszki zostały porównane do labiryntu w utworze „Do fraszek”. Tam też poeta w metaforyczny sposób opowiada o swojej poezji przy pomocy historii o Minotaurze. Autor w swoich dziełach przemyca wszystkie swoje tajemnice, całego siebie. Jednak mylą się ci, którzy po przeczytaniu myślą, że poznali Kochanowskiego. Nie uda im się to w labiryncie słów, nawet przy pomocy nici Ariadny.

Zakończenie

W swoich rozważaniach udowodniłam, że Jan Kochanowski całymi garściami czerpie z dorobku antyku, jakim niewątpliwie jest mitologia. Motywy mitologiczne, które opisałam idealnie komponują się z jego działami. W swoim dorobku pisarz posiada tak wiele nawiązań, że w pracy omówiłam tylko kilka wybranych. Obraz poetycki w utworach autor kształtuje przy pomocy licznych środków stylistycznych m.in. apostrof, porównań i przede wszystkim metafor.

Dzięki odniesieniom do mitów starożytnych Greków i Rzymian utwory Jana Kochanowskiego zyskały uniwersalność. Nadal aktualne pozostają fraszki, pieśni i treny sprzed kilku wieków. Nowatorstwo i kunszt artystyczny poety sprawiły, że są wciąż popularne. Wykazałam zatem, że mitologia to niezwykłe źródło archetypów i symboli dla pisarzy. Jednakże posługują się nimi również odbiorcy, a więc przeciętni ludzie. Dlatego uważam, że jej nieznajomość, zwłaszcza w europejskim kręgu kulturowym, nie pozwala w pełni na zrozumienie dzieł, takich jak „Fraszki” Kochanowskiego i odczytanie licznych aluzji, obecnych także codziennie - wokół nas.

Bibliografia

1. Literatura podmiotu:

1. Kochanowski Jan, Fraszki, Pieśni, Treny, GREG, Kraków 2005.

2. Kochanowski Jan, Odprawa posłów greckich, GREG, Kraków 2000.

3. Kochanowski Jan, Pieśni, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1982.

4. Parandowski Jan, Mitologia, Puls, Londyn 1992.

1. Literatura przedmiotu:

1. Cytowska Maria, Szelest Hanna: Historia literatury starożytnej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006.

2. Pigoń Stanisław: Poprzez stulecia. Studia z dziejów literatury i kultury, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1984.

3. Popularny słownik terminów literackich i gramatycznych pod red. Dominów Marcin i Dominów Zuzanna, IBIS, Poznań 2009.

4. Szmydtowa Zofia: Jan Kochanowski, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1979.

---

1. Mit w: Popularny słownik terminów literackich i gramatycznych pod red. Marcin Dominów, Zuzanna Dominów, IBIS, Poznań 2009, s. 76-77.↩

2. Tamże.↩

3. Stanisław Pigoń, Poprzez stulecia. Studia z dziejów literatury i kultury, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1984, s. 119-123.↩

4. Jan Kochanowski, Odprawa posłów greckich, GREG, Kraków 2000, s. 15-16.↩

5. Maria Cytowska, Hanna Szelest: Historia literatury starożytnej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006, s. 34.↩