Filozofia Marksa

Filozof od tysiącleci przedstawiony był, jako ktoś, dla kogo poznanie prawdy jest priorytetem. Życie codzienne i jego przyziemność nie miałyby większego znaczenia. Nie jest to prawdą, ponieważ na filozofię może mieć wpływ religia, kultura, ekonomia, polityka. Czyli faktyczne warunki, w jakich przychodzi żyć filozofowi.

Marksizm, jako nurt filozofii współczesnej poddawany był najmocniej takim naciskom. Twórcy marksizmu – Karol Marks i Fryderyk Engels mieli ogromny wpływ na tworzenie ideologii najpierw w ZSRR, a później w wielu innych krajach komunistycznych. Poprawność polityczna miała bezpośredni wpływ na postać filozofii marksistowskiej, jednak wielu myślicieli związanych z teorią Marksa i Engelsa proponowało niezależne myślenie o świecie i człowieku.

Czy marksizm jest filozofią?

Zarówno Marks jak i Engels często głosili, że zrywają z filozofią i tworzą nową naukę. Wierzyli oni, że tworzą autentyczną wiedzę o rzeczywistości, mimo że poddani pewnym wpływom, kierowali się względami propagandowymi. Przykładem na współzależności wyżej wymienionej jest artykuł Włodzimierza Lenina – „Trzy źródła i trzy części składowe marksizmu”, w którym przywódca podzielił filozofię na materialistyczną, ekonomię polityczną oraz socjalizm naukowy. Wielu marksistów potraktowało to stwierdzenie, jako powszechnie obowiązujące, zarówno dlatego, że wypowiedziała je pierwsza władza, jak i dlatego, że władza uczyniła marksizm swą ideologią. Stwierdzić można, że marksizm jest teorią filozoficzną, w której główną częścią jest ekonomia polityczna, na której z kolei opiera się wizja życia społecznego. Marks właśnie całokształt stosunków ekonomicznych uważał za najważniejszy wyznacznik egzystencji ludzkiej. Najważniejsze dzieło ekonomiczne Marksa – „Kapitał” – jest traktatem filozoficznym.

Trzy modele filozofii Marksa

Rozwiązywanie wewnętrznych sprzeczności, to według zwolenników główna filozofia Marksa. Analizując jego badania, można w nich wydzielić trzy odrębne modele teoretyczne.

Teoria alienacji istoty człowieka

Wypływała ona z faktu, iż Karol Marks nie utożsamiał się ze światem, w którym żył. Określeniem jego myśli był jego byt. Szukał on przekształcenia nieprzyjaznej rzeczywistości. Poczucie alienacji rodzi się w sytuacji, gdy człowiek nie może realizować swoich zamiarów, gdy świat nie poddaje mu się, gdy mimo starań wciąż spotykają go porażki i niepowodzenia. Marks czerpał z dzieł innych myślicieli, takich jak: Georg Hegl, Ludwik Feuerbach, Mojżesz Hess. Na podstawie ich filozofii określił, że człowiek nie tyle jest, co na nowo wciąż się staje. Pod wpływem działania potrafi przekraczać samego siebie. Jednak jako istota przyrodnicza kierowany jest potrzebami biologicznymi. A jako istota gatunkowa może być w pełni sobą w łączności z całą ludzką wspólnotą. W sumie wpływy te spowodowały, że według Marksa człowiek jest takim specyficznym bytem, że jego właściwa działalność życiowa polega na odbywającym się w ramach całego gatunku przekształceniu świata materialnego. Alienacja człowieka przejawia się w wielu dziedzinach życia. Między innymi w pracy, a dotyczy to zarówno robotnika, jak i pracodawcy. Każdy etap w życiu społeczeństwa jest potrzebny, gdyż zbliża go do przyszłego zwycięstwa.

Teoria rynku

Karol Marks odrzuciwszy teorię alienacji, stworzył nowy filozoficzny projekt – projekt teorii rynku. Badania jego miały dać dowód na nieuchronne przekształcenie się kapitalistycznej formacji społeczeństwa w formację komunistyczną. Podstawowymi założeniami teorii rynku było prawo niezamierzonych skutków ludzkich działań, prawo rozwoju sił wytwórczych oraz teoria formacji społecznych. Produkcja, która stała się podstawowym sensem działań społeczeństwa, była według Marksa czymś, co powodowało, że ludzie stawali się wyobcowani. Groźne było także to, że przestawali panować nad tym, co wyprodukowali. W teorii rynku produkcja była miejscem, gdzie kapitalista miał władzę nad robotnikiem, ale nad kapitalistą jeszcze większą władzę miał kapitał. Dlatego też Marksowi słuszne wydawało się przemienienie kapitalizmu w komunizm.

Społeczeństwo nie może być traktowane, jako siła wytwórcza. Marks głosił, że określony szczebel rozwoju sił wytwórczych wyznacza ekonomiczną strukturę społeczeństwa, a za jej pośrednictwem determinuje nadbudowę prawną i polityczną oraz odpowiednie formy świadomości społecznej. W końcu stwierdza, że postępujący rozwój sił wytwórczych jest historyczną koniecznością. Kapitalizm i komunizm były przedmiotami badań Marksa, nie jako dwa sposoby produkcji dóbr, ale jako określona kultura.

Efekt propagandy, jaki chciał uzyskać, miał przekonywać o przemijalności i historyczności kapitalizmu oraz możliwości i nieuchronności komunizmu. Najważniejszą częścią teorii rynku jest opis, tak zwanych periodycznych kryzysów względnej nadprodukcji. Marks stara się wykazać, że są one nieuchronne i muszą w końcu doprowadzić do upadku kapitalizmu a tym samym całej kapitalistycznej kultury.

Marks wstrzemięźliwie wypowiada się na temat przyszłego społeczeństwa komunistycznego, choć przypomina o jego wspólnotowym charakterze i nieograniczonych możliwościach podmiotowego działania „zjednoczonej ludzkości” – zjednoczonej na poziomie światowym, gdyż prawdziwy komunizm możliwy jest tylko, jako zjawisko ogólnoświatowe.

Teoria walk klasowych

W myśli Marksa to radykalnie nowa propozycja uprawiania filozofii. Ten nowy nurt jest inny od dwóch poprzenich, ale ekonomia polityczna jest w nim nadal główną częścią. Odrzuca się tutaj prawo niezamierzonych skutków ludzkich działań, liczą się poczynania jednostek i grup społecznych. Marks przedstawia walki klas jako motor i treść dziejów. W teorii walk klasowych zostaje odrzucona teza, że w obrębie stosunków panowania i niewoli istnieje i rozwija się obiektywny, ogólny porządek ekonomiczny, oraz że obok sfery politycznej przmocy istnieje jeszcze sfera społeczeństwa obywatelskiego. Chcąc w pełni zrozumieć sens i strukturę rozważań Marksa o interesach społecznych jako motywach jednostkowych i kolektywnych działań, trzeba pamiętać, że chce on stworzyć teorię filozoficzną tzn. ukazać determinanty całokształtu ludzkiego życia. Fragmentem najważniejszym takiej teorii są badania nad strukturą społeczno ekonomiczną. Marksowska teoria walk klasowych chce ukazać nie tylko produkcję społeczną ale całość życia społecznego – czyli zespół warunków określających ludzką egzystencję jako wynik walk klasowych. W jego przemyśleniach za najważniejszy określnik ludzkiej egzystencji uznawany był fakt, że ludzie pracują, a na skutek pracy wyznaczają warunki, od których zależny jest człowiek.

„Nie świadomość określa życie, lecz życie określa świadomość”- twierdzi Marks lub także

„Nie świadomość ludzi określa ich byt, lecz przeciwnie, ich byt społeczny określa ich świadomość”.

Słowo „byt” w jego tezach oznacza sumę doświadczeń życiowych danej jednostki, doświadczenia te nasycają ludzką świadomość faktami i wmontowują w nią wartości.

Teoria fałszywej świadomości

Jeśli człowiek nie poznaje dla samej prawdy tylko ze względu na inne przyczyny, to wiedzy tej nie można oceniać w kategoriach prawdy i fałszu. Zdarzają się sytuacje, gdy człowiek zaczyna produkować fałszywą świadomość, prawda przestaje go interesować, ucieka on przed nią, pragnie ją przed sobą ukryć, chce określonej nieprawdy. Dzieje się tak wtedy, gdy przeczuwana prawda mogłaby okazać się groźna dla zamiarów i dążeń poznającego człowieka, gdy jej odkrycie mogłoby ukazać niemożność działania, zniweczyć nadzieję.

Wedle Marksa konflikt między dążeniem do prawdy, a innymi celami, jakie stawia sobie człowiek poznający nie jest czymś nieuchronnym. Uwikłana w niego osoba zaczyna produkować fałszywą świadomość.