fleksja to dział morfologii opisujący budowę i funkcję wyrazów tekstowych reprezentujących określone leksemy (nauka o odmianie leksemów). Działy fleksji: deklinacja (odmiana wyrazów przez przypadki) i koniugacja (odmiana wyrazów przez osoby, czasy, tryby i strony)

Kategoria gramatyczna: zespół funkcji językowych określonej klasy leksemów wyrażanych za pomocą odpowiednich wykładników formalnych (końcówki fleksyjne). Kategorie gramatyczne dzielą się na: syntaktyczne – kategoria podmiotu, dopełnienia, przydawki, okolicznika

morfologiczne: 1. kategorie fleksyjne: np. przypadka, liczby, osoby, czasu, rodzaju, trybu, aspektu, stopnia. Charakteryzuje się sobie właściwym zespołem wykładników formalnych (morfemów formotwórczych, czyli fleksyjnych: flektywy i końcówki fleksyjne) 2. kategorie słowotwórcze: np. kategoria nazw wykonawców czynności, miejsc, deminutywów

selektywne (klasyfikujące) – uwzględnione niezależnie od podziału na morfologiczne i syntaktyczne. wyrazy nie odmieniają się wg nich, tzn. że dana kategoria selektywna przysługuje wszystkim formom danego leksemu. Dla rzeczownika jest to np. kategoria rodzaju, bo każdy rzeczownik we wszystkim formach danego leksemu jest rzeczownikiem określonego rodzaju.

Kategorię przypadka mają: rzeczownik przymiotnik liczebnik zaimek imiesłowy przymiotnikowe Kategoria liczby: charakteryzuje wszystkie odmienne części mowy: rzeczowniki, przymiotniki, liczebniki, zaimki i czasowniki. Kategoria liczby może być: fleksyjna: dla wszystkich wyrazów, które odmieniają się przez liczby selektywna: dla leksemów, które nie odmieniają się przez liczby: 1. pluralia tantum 2. singularis tantum (stal, wiedza) 3. zaimków (wyjątek: on, ten, tamten, ów) 4. liczebników głównych i zbiorowych syntaktycznie niezależna: dla leksemów, których użycie w lp. lub lmn. jest uzależnione od ilości oznaczanych przedmiotów (rzeczowniki, zaimki)syntaktycznie zależna): dla leksemów, w których jest ona wykładnikiem zgody między nimi a określonym przez nie rzeczownikiem lub zaimkiem (przymiotniki, liczebniki porządkowe, czasowniki) Temat wyrazowy (leksykalny): część wyrazu, która pozostaje po odcięciu końcówki, i która jest wykładnikiem znaczenia leksykalnego danego wyrazu. Wyraz tekstowy składa się z tematu i końcówki; leksem = temat + paradygmat (zbiór końcówek fleksyjnych wszystkich wyrazów tekstowych danego leksemu). Tematy fleksyjne i tematy formotwórcze wyrazów tekstowych stanowią jednostki analizy fleksyjnej. Temat fleksyjny: część wyrazu tekstowego pozostała po odcięciu końcówki fleksyjnej przypadkowej lub osobowej. Może być: * równy morfemowi leksykalnemu (rdzeniowi); dom, kosz, biały *połączeniem rdzenia z morfemem lub morfemami słowotwórczymi (przyrostkami albo przedrostkami); domek, koszykarz, białawy * połączeniem rdzenia z morfemami słowotwórczymi lub/i formotwórczymi; bielszy, wyniesiony Tematy oboczne: Tematy fleksyjne we wszystkich wyrazach tekstowych określonego leksemu mogą występować w identycznej postaci – wyrazy niezmiennotematowe. Tematy fleksyjne poszczególnych wyrazów tekstowych określonego leksemu mogą się różnić wskutek zachodzących w nich wymian morfonologicznych spółgłoskowych lub/i samogłoskowych (las-u, lesi-e) – wyrazy zmiennotematowe (różne ich postaci to tematy oboczne Temat podstawowy i tematy poboczne: tematy oboczne są tematami pobocznymi, podstawowym tematem rzeczownika jest temat D lp. , w przypadku pluralia tantum – temat, po którym występuje końcówka z nagłosową samogłoską tylną Końcówka fleksyjna: morfem formotwórczy, który różnicując wyrazy tekstowe określonego leksemu wskakuje na ich funkcje składniowe. Dzielą się na przypadkowe i osobowe. Końcówki oboczne (morficzne) i równoległe (synonimiczne): końcówki fleksyjne mogą się realizować w postaci allomorfów. M. lp. –i : (-y); po spółgłosce funkcjonalnie miękkiej wskutek wymiany automatycznej, l. mn. –y: (-i), y po k, g przechodzi w i. Końcówki fleksyjne realizowane przez różne allomorfy to końcówki oboczne (morficzne). W niektórych przypadkach mogą występować dwie lub więcej końcówek synonimicznych, współfunkcyjne. Nie są one allomorfami jednego morfemu fleksyjnego, lecz samodzielnymi morfemami, a ich dobór jest uzależniony od czynników semantycznych, zwyczajowych, słowotwórczych. Synkretyzm: występowanie w różnych przypadkach identycznych końcówek. Pełny synkretyzm wszystkich form jednego wyrazu oznacza, że jest on wyrazem nieodmiennym

RZECZOWNIK obejmuje on klasę leksemów o prymarnej funkcji podmiotu, oznaczających przedmioty i odmieniających się przez przypadki i liczby (nie przez rodzaje). Sekundarnie może pełnić funkcję: *przydawki (mąż siostry) * dopełnienia (śpiewam piosenkę) *orzecznika (Piotr jest lekarzem) *okolicznika (spojrzał na nią ze smutkiem) Wyjątki stanowią rzeczowniki oznaczające: cechy (biel, jasność, głupota) procesy, czyli czynności i stany (czytanie, zdziwienie) nieodmienne (tabu, konklawe) nie odmieniające się w l. mn. (Polska, wiedza, żelazo) nie odmieniające się w lp. (sanie, widły) Ze względu na oznaczane przez rzeczowniki przedmioty dzieli się je na: konkretne – oznaczają przedmioty postrzegane za pomocą zmysłów (kot, dąb, człowiek) abstrakcyjne (oderwane) – desygnaty nie mają odpowiedników w otaczającym nas świecie (barwa, myśl, elf) żywotne – oznaczają przedmioty żywe (człowiek, żółw, trup) nieżywotne – oznaczają przedmioty nie będące istotami żywymi (naród, jasność, krew) osobowe – oznaczają ludzi (człowiek, Dorota, nauczyciel) nieosobowe – oznaczają przedmioty nie będące nazwami ludzi (ból, ciało, mąka) jednostkowe – oznaczają pojedyncze przedmioty (kot, czoło, Zeus) zbiorowe – oznaczają zbiory jednorodnych przedmiotów (lud, nauczycielstwo, szlachta) materialne – są nazwami substancji (cukier, masło, piasek) pospolite – oznaczają całe klasy przedmiotów (człowiek, las, żyrafa) własne – nazywają jednostkowe przedmioty (Belgia, Jan, Mruczek) Rodzaj gramatyczny rzeczownika: *naturalny – dotyczy osób oraz niektórych zwierząt i pokrywa się z ich płcią. Rodzaj nijaki = istoty niedojrzałe, niedorosłe. nie może być kategorią gramatyczną rodzaj gramatyczny rzeczownika jest właściwością polegającą na tym, że rzeczownik wymaga użycia określanego go wyrazu w odpowiedniej formie (związek zgody). Dla rzeczownika rodzaj gramatyczny jest kategorią selektywną(każdy rzeczownik ma stały rodzaj gramatyczny we wszystkich formach) Rodzaj gramatyczny to właściwość rzeczownika do wywoływania odpowiednich form określających go wyrazów. Rodzaje gramatyczne rzeczownika: rodzaj męskoosobowy – końcówka M lp. y||-i (dobry, tani), synkretyzm form D-B lp. i l.mn. (dobrego, dobrych) rodzaj męskożywotny – końcówka M lp. –y||-i , synkretyzm D-B lp. oraz M-B l.mn. rodzaj męskonieżywotny – końcówka M lp. –y||i, synkretyzm M-B lp. i l.mn. rodzaj żeński – końcówka M lp. – a, synkretyzm C-Ms lp. oraz M-B l.mn. rodzaj nijaki – końcówka M lp. –e, synkretyzm M-B-W lp. oraz l.mn. ze względu na jakość wygłosowej spółgłoski tematu podstawowego (tematu D) rzeczowniki dzielą się na: twardotematowe: mają temat podstawowy zakończony na spółgłoskę morfonologicznie twardą. miękkotematowe: mają temat podstawowy zakończony na spółgłoskę morfonologicznie miękką. Rzeczownik niezmiennotematowy: to taki, którego temat w trakcie odmiany nie ulega żadnym wymianom morfonologicznym. Rzeczownik zmiennotematowy: to taki, w którego temacie w trakcie odmiany dokonują się różne wymiany morfonologiczne. DEKLINACJE: podział wg. rodzaju gram. męskożywotna: rzecz. r. m. żyw., oraz: nazwy osób martwych, marek wytworów przemysłowych pochodzących od nazw osobowych (Fiat, Star), tańców, jednostek monetarnych, papierosów, grzybów męskonieżywotna: rzecz. r. m. nież. + zbiory osób. żeńska: w zależności od postaci M lp. dzielą się na samogłoskowe i spółgłoskowe. (paradygmat)

CZASOWNIK obejmuje klasę leksemów o prymarnej funkcji składniowej orzeczenia, oznaczających procesy (czynności i stany) i odmieniających się przez czasy, osoby oraz liczby może pełnić funkcje składniowe: podmiotu (pływać jest przyjemnie) przydawki (ogień płonący w kominku) dopełnienia (lubię pływać) okolicznika (idę kupić chleb) Wyjątki: *formy odmieniające się też przez rodzaje *formy odmieniające się reż przez rodzaje i przypadki (piszącemu, przeczytanego) *formy nieodmienne czasownika (widać, ukryto) *czasowniki niefleksyjne (trzeba, można, niepodobno, gotów, rad); tradycyjnie opisywane jako rzeczownikowe formy przymiotnikowe, jednak ze względu na funkcję składniową (orzeczenia, a nie przydawki) zaliczane są do czasowników. Podział pod względem znaczeniowym: czynnościowy: oznacza czynność podmiotu lub wyraża jego ruch (ptak leci, krawiec szyje ubranie) stanowy: oznacza stan, w jakim znajduje się podmiot, oznacza proces wymagający aktywności podmiotu (dziecko śpi, zboże dojrzewa) przechodni: „rządzi” tzw. dopełnieniem bliższym, wymaga użycia dopełnienia w B (przy orzeczeniu zaprzeczonym w D) i może występować w stronie czynnej lub biernej (uczeń odrabia zadanie – zadanie jest odrabiane przez ucznia) nieprzechodni nie „rządzi” dopełnieniem bliższym i nie ma form strony biernej (pracować, rozmawiać) kauzatywny: oznacza czynność, która powoduje powstanie pewnej sytuacji, pewnego stanu (usypiać dziecko, wieszać obraz) Kategorie fleksyjne czasownika: odmienia się przez: czasy, osoby, liczby, tryby, strony, niekiedy także przez rodzaje Kat. czasu: teraźniejszy: moment mówienia pokrywa się z momentem procesu. przeszły: moment mówienia następuje po momencie procesu przyszły: moment mówienia wyprzedza moment przebiegu procesu. Kat. osoby 1 os.: oznacza podmiot identyczny z nadawcą komunikatu lub z grupą osób, wśród których znajduje się nadawca 2 os. oznacza podmiot identyczny z odbiorcą komunikatu lub z grupą osób, wśród których znajduje się odbiorca 3 os. oznacza kontekst aktu mowy, czyli przedmiot nie uczestniczący w komunikacji językowej, tj. nie będący ani nadawcą, ani odbiorcą. Kat. trybu: Modalność oznacza stosunek mówiącego do treści wypowiedzenia, która może być traktowana jako prawdziwa, konieczna, możliwa lub wątpliwa. Wykładnikami modalności są: modulanty (może, że, by, chyba) formy trybu czasownika oznajmujący, przypuszczający /warunkowy typu byłbym przyszedł – oznacza proces nierealny, czyli niezrealizowany, nie spełniony; są to formy trybu przypuszczającego nierzeczywistego typu przyszedłbym – nie wyraża informacji o niezrealizowaniu proces, lecz przedstawia go jako możliwy – są to formy trybu przypuszczającego potencjalnego tryb rozkazujący Kat. rodzaju. Czasownik w czasie przeszłym i trybie przypuszczającym odmienia się przez trzy rodzaje w lp. (męski -ø, żeński -a, nijaki -o) oraz przez dwa w l.mn. (męskoosobowy –i, niemęskoosobowy –y) Kat. strony wyraża stosunek między podmiotem i dopełnieniem a orzeczeniem. Agens oznacza sprawcę (wykonawcę) czynności wyrażonej orzeczeniem, pacjens – odbiorcę czynności. Zarówno agens jak pacjens mogą być wyrażone podmiotem lub dopełnieniem. czynna: oznacza proces, którego podmiotem jest agens (wykonawca) a dopełnieniem – pacjens (odbiorca) – Nauczyciel chwali ucznia bierna: oznacza czynność, której podmiotem jest pacjens a dopełnieniem agens – Uczeń jest chwalony przez nauczyciela. zwrotna: oznacza czynność, której pacjens i agens są tożsame – Jaś myje się. wzajemna: ma miejsce w wypowiedziach, w których podmioty (podmiot szeregowy) i dopełnienie (się) są równocześnie agensami i pacjentami – Jaś i Staś biją się. Kat. Aspektu czas. niedokonany: przedstawia proces jako rozwijający się w czasie teraźniejszym (dziecko śpi), przeszłym (dziecko spało) lub w przyszłym (dziecko będzie spało) czas. dokonany: oznacza proces zakończony w czasie przeszłym (dziecko usnęło) lub przyszłym (dziecko uśnie)

Podstawowe tematy formotwórcze czasownika: Podstawowy temat formotwórczy czasu teraźniejszego: temat 3 os. l.mn . czasu teraźniejszego. Podstawowy temat formotwórczy czasu przeszłego: temat 3 os. l.mn. czasu przeszłego rodzaju niemęskoosobowego. Czas.równotematowy: ma podstawowy temat formotwórczy czasownika teraźniejszego równy podstawowemu tematowi formotwórczemu czasu przeszłego (nios-ą, nios-ły) Czas. różnotematowy: ma temat podstawowy czasu teraźniejszego różniący się od tematu podstawowego czasu przeszłego (pior-ą, pra-ły) Czas. niezmiennotematowy: to taki, którego temat formotwórczy w trakcie odmiany w określonym czasie gramatycznym nie ulega wymianom morfonologicznym (bij-ę, biji-esz, bij-e, bij-emy itd.) Czas.zmiennotematowy: to taki, w którego temacie w trakcie odmiany zachodzą wymiany morfonologiczne spółgłoskowe lub/i samogłoskowe (nios-ą, niesi-esz itd.) Temat podstawowy czas. ter. otrzymujemy przez odcięcie w 3 osobie l.mn. czasu teraźniejszego końcówki osobowej –ą. Formy czasu przeszłego: składają się z tematu fleksyjnego czasu przeszłego oraz z końcówek osobowych. T. fleksyjny czasu przeszłego składa się z rdzenia lub z rdzenia połączonego z przedrostkiem oraz z flektywów: *przyrostka tematu czasu przeszłego * przyrostka czasu przeszłego ł:l *przyrostka rodzajowego: r.m. –ø-, r.ż. –a-, r.n. –o-, r.m.os. –i-, r.niem.os. –y- Formy czasu przyszłego: Formy cz. przysz. czasowników niedokonanych składają się z form odmiany czasownika BYĆ w czasie przyszłym połączonych z 3 os. czasu przeszłego lub bezokolicznikiem odmienianego czasownika (będę pisał). Są to formy złożone czasu przyszłego. Formy tzw. czasu zaprzeszłego: mają znaczenie czasu przeszłego i są niekiedy używane jako jego stylistyczne warianty. Składają się z form czasu przeszłego odmienianego czasownika połączonych z 3 os. czasu przeszłego czasownika BYĆ w odpowiednim rodzaju: męskim, żeńskim, nijakim, męskoosobowym lub niemęskoosobowym (czytałem był). Formy trybu rozkazującego składają się z podstawowego tematu czasu teraźniejszego oraz końcówek osobowych. Dobór jednej z końcówek równoległych jest uzależniony od postaci wygłosu tematu (z tem. zakończonym jedną spółgłoską łączą się końcówki –ø, -my, -cie; z tem. zakończonym zbitką spółgłoskową łączą cię końcówki –ij, -ijmy, -ijcie) Formy trybu przypuszczającego: potencjalnego – są syntetyczne (niezłożone). Składają się z t. fleksyjnego i końcówek osobowych czasu przeszłego rodzaju żeńskiego w lp. T. fleksyjny trybu przypuszczającego składa się z t.fleksyjnego czasu przeszłego i przyrostka –by- (napisałbym) nierzeczywistego – są analityczne (złożone). Składają się z osobowych form trybu przypuszczającego czasownika BYĆ oraz tematu fleksyjnego czasu przeszłego odmienianego czasownika (byłbym napisał) Imiesłów przymiotnikowy czynny (czytając) odmienia się przez przypadki, liczby i rodzaje Imiesłów przymiotnikowy bierny (czytany) (bity) (bawj-ø-ą) (pchn-ą, pchni-ęt-y)(dźwigni-ęt-y, dźwigni-on-y).odmienia się przez przypadki, liczby i rodzaje Imiesłów przysłówkowy współczesny: Jest nieodmienny. Oznacza czynność odbywającą się równocześnie (współcześnie) z inną czynnością wyrażoną osobową formą czasownika. Imiesłów przysłówkowy uprzedni: tworzy się za pomocą przyrosktów –wszy, -łszy. Bezokolicznik: jest nieodmienną formą czasownika, która oznacza proces nie wskazując, kto go wykonuje, ani w jakim czasie. Składa się z t. czasu przesz. oraz z przyrostków –ć lub –ø Nieosobowe formy czasownika: dano, napisano, otrzymano Formy afleksyjne czasownika i czasowniki afleksyjne: bezokolicznik i imiesłów przysłówkowy; nieosobowe (trzeba, można) i osobowe – najczęściej onomatopeje (ciach, smyk)

PRZYMIOTNIK obejmuje klasę leksemów o prymarnej funkcji składniowej przydawki, oznaczających cechy i właściwości określanych rzeczowników i odmieniających się przez przypadki, liczby oraz rodzaje. może pełnić funkcję: orzecznika (Marek jest wysoki) podmiotu (bogaty biednego nie zrozumie) dopełnienia (wiódł ślepy kulawego) Wyjątek: przymiotniki nieodmienne: bordo, brąz, mini Podział pod względem znaczeniowym: przymiotnik jakościowy: oznacza cechy i właściwości przedmiotów przysługujące im z natury. Są to przymiotniki prymarne. przymiotnik relacyjny: oznacza cechy i właściwości przedmiotów ze względu na ich stosunek (relację) do innych przedmiotów, czynności lub stanów (brodaty człowiek = człowiek z brodą). Są one derywowane od odpowiednich rzeczowników lub czasowników. Rodzaj gramatyczny(kat. fleksyjna) odmienia się przez cztery rodzaje w lp. i przez dwa w l.mn. stopień (kat. Fleksyjna) syntaktycznie niezależną przymiotnik i przysłówka, która oznacza różne stopnie natężenia właściwości i cech wyrażanych przez przymiotnik lub przysłówek. Stopniowaniu ulegają wyłącznie przymiotniki i przysłówki jakościowe. Decyduje kryterium historyczne. stopień równy: nienacechowane określenie właściwości lub cechy stopień wyższy: cecha występuje w większym w stosunku do równego stopniu natężenia stopień najwyższy: największe (w stosunku do stopnia równego i wyższego) natężenie cechy w występującej w określanym przedmiocie. Stopniowanie regularne i supletywne jest stopniowaniem względnym – względem innego przedmiotu. Stopniowanie bezwzględne: tworzenie za pomocą morfemów słowotwórczych nowych leksemów przymiotnikowych, które oznaczają większe lub mniejsze natężenie jakiejś cechy niezależnie od występowania jej w innych przedmiotach (białawy) Stopniowanie opisowe (analityczne): stopień wyższy: połączenie formy stopnia równego z przysłówkiem BARDZO lub MAŁO w stopniu wyższym stopień najwyższy: połączenie formy stopnia równego z przysłówkiem BARDZO lub MAŁO w stopniu najwyższym. Stopniowanie nieregularne (supletywne): tylko w przypadku przymiotników typu dobry, zły, mały, duży. LICZEBNIK odmieniających się przez przypadki oraz rodzaje. Nieodmienne liczebniki: niektóre ułamkowe (półtora) Podział ze względu na znaczenie: ilościowe – oznaczają ilość przedmiotów *główne: określają ilość przedmiotów w liczbach całkowitych *zbiorowe: określają ilość przedmiotów w liczbach całkowitych, ale łączą się z rzeczownikami oznaczającymi osoby różnej płci (dwoje), oznaczającymi osoby niedorosłe (pięcioro), pluralia tantum, występującymi w parach, związki frazeologiczne (na dwoje babka wróżyła). Liczebniki zbiorowe zanikają. *ułamkowe: oznaczające ilość przedmiotów w liczbach niecałkowitych *wielokrotne: wskazujące ile razy występuje lub powtarza się jakaś cecha w określonym przedmiocie (wielokrotne) *wielorakie: oznaczające liczbę odmian lub gatunków określanych przedmiotów (dwojaki) *mnożne: wskazujące na ilość jednorodnych części składowych określanego przedmiotu (podwójne) porządkowe – oznaczają kolejność następujących po sobie przedmiotów określone – ściśle oznaczają liczbę lub kolejność przedmiotów nieokreślone – określają ilość przedmiotów ogólnikowo Podział ze względu na ich sposób łączenia się z rzeczownikami: główny: pozostaje w stosunku wzajemnej zależności z określanym rzeczownikiem (wymaga l.mn. i D, a rzeczownik wymaga r. m.os. lub niem.os.) zbiorowy i ułamkowy: wymaga użycia rzeczownika w formie dopełniacza , l.mn. liczebnik zbiorowy, lp. liczebnik ułamkowy porządkowy: uzgadnia formy z określanym rzeczownikiem w przypadku, liczbie i rodzaju. Odmiana liczebników: Wszystkie liczebniki (poza jeden) występują w liczbie mnogiej. W liczebnikach zbiorowych odmieniamy wszystkie człony, w porządkowych tylko dwa ostatnie.

ZAIMEK obejmuje klasę leksemów o prymarnej funkcji składniowej podmiotu, wskazujących (ale nie oznaczających) na przedmioty i odmieniających się przez przypadki (ale nie przez rodzaje i liczby). Wyjątek: on, ów, ten, tamten – odmieniają się przez przypadki, liczby i rodzaje. Zaimek nie ma wzorca paradygmatycznego. Podział ze względu na znaczenie: osobowe: wskazujące na uczestników aktu mowy oraz na przedmioty będące jego treścią (ja, on, wy) zwrotny: wskazuje na dopełnienie równe podmiotowi, a więc na obiekt aktu mowy równy nadawcy (się, siebie) pytajno-względne: będące językowym środkiem wyrażania niewiedzy nadawcy na temat obiektu mowy, wprowadzają pytania o przedmioty oraz pełnią funkcję spójników w wypowiedzeniach podrzędnie złożonych (kto, co) nieokreślone: wskazujące ogólnikowo na obiekt aktu mowy, nie identyfikując go (ktoś, ktokolwiek, coś, cokolwiek) przeczące: wskazujące na nieistnienie osoby lub innego obiektu (nikt, nic) wskazujące (deiktyczne, demonstratywne): podobnie jak zaimek osobowy trzeciej osoby wskazują na dowolny przedmiot nie będący nadawcą ani odbiorcą (ten, tamten, ów) dzierżawcze: wskazują na przynależność określonego przez nie przedmiotu do danej osoby (mój, swój) Podział ze względu na funkcje :rzeczowne: ja, ty, nikt przymiotne: mój, nasz, taki liczebne: tyle, ile przysłowne: taki, tu, tam, jak czynnościowe: tentego, przetego Podział pod względem znaczeniowym :osobowe, zwrotny, pytajno-względne, dzierżawcze, wskazujące, nieokreślone , określające (uogólniające): wskazują na – kompletność zbioru (każdy, wszelki), całkowity brak przedmiotu (nikt, niczyj, żaden), identyczność lub brak identyczności obiektów (ten sam, inny) NIEODMIENNE CZĘŚCI MOWY PRZYSŁÓWEK Podział ze względu na budowę (pochodzenie): pierwotne (prymarne): bardzo, dziś, jutro pochodne (sekundarne): tworzone od przymiotników za pomocą przyrostków lub morfemów nieciągłych oraz od rzeczowników. * za pomocą przyrostka –o tworzy się przysłówki od przymiotników miękkotematowych i twardotematowych zakończonych na –p, -b, -s, -d, -k, -g, -ch * za pomocą przyrostka –e tworzy się przysłówki od pozostałych przymiotników twardotematowych nie zakończonych na –ski, -cki (wyjątki: ciemny-ciemno, wesoły-wesoło itd.) c) za pomocą morfemu nieciągłego po…-u, z…-a tworzy się przysłówki od przymiotników o temacie zakończonym na –ski, -cki. d) przysłówki odrzeczownikowe równają się formie N lp. podstawowego rzeczownika (dół-dołem, ranek-rankiem) Przysłówki utworzone od przymiotników jakościowych za pomocą przyrostków –o, -e ulegają stopniowaniu podobnie jak odpowiednie przymiotniki. PRZYIMEK: Podział ze względu na budowę: pierwotne: są jednosylabowe lub równają się pojedynczym fonemom (bez, dla, o, z) wtórne: stanowią połączenia pierwotnych (ponad, poprzez, zza) SPÓJNIK: Podział spójników ze względu na znaczenie: współrzędności (parataktyczne): * łączne: a, oraz, ani, też, tudzież, zarazem *rozłączne: lub, albo, bądź, czy *wynikowe: zatem, toteż, dlatego, przeto, stąd, i *przeciwstawne: a, ale, atoli, jednak, wszakże, tymczasem, raczej *włączne: czyli, inaczej, to znaczy, słowem podrzędności (hipotaktyczne): aby, ażeby, bowiem, iżby, jakkolwiek, skoro, to, że Modulant: Podział ze względu na znaczenie: sytuujące: zaznaczają sytuację towarzyszących im wyrazów przynosząc dodatkowe informacje (tylko, także, jeszcze, już, dopiero) waloryzujące: charakteryzują stosunek treści wypowiedzi do rzeczywistości (tak, nie, owszem, istotnie) modalne: sygnalizują postawę nadawcy wobec treści komunikatu, wyrażając przekonanie, przypuszczenie, pewność, wątpliwość, pytanie, życzenie. Należą do nich: osądzające: na pewno, może, prawdopodobnie, niechybnie pytające: czyżby, rzeczywiście, no życzące: niechby, oby, bodaj afektujące: dynamizują treść wypowiedzenia pod względem emocjonalnym (raczej, nawet, no, aż) wprowadzające: wprowadzają jakiś składnik wypowiedzenia, uzasadniają go lub interpretują w inny sposób (na przykład, ewentualnie, mianowicie) WYKRZYKNIK: Podział ze względu na genezę: pierwotne (prymarne): ach! och! niestety! wtórne (sekundarne): do diabła! boże! zgroza! NAKAŹNIK: pierwotne (prymarne): hallo! hej! hola! nuże! wtórne (sekundarne): dalej! naprzód! stop!