Pojęcie finansów

Finanse to procesy ekonomiczne polegające na tworzeniu pieniądza i systemu pieniężnego oraz gromadzeniu, podziale i wydatkowaniu środków pieniężnych.

Finanse publiczne są to ekonomiczne, prawne, społeczne i polityczne procesy oraz zjawiska odnoszące się do gromadzenia i wydatkowanie publicznych środków pieniężnych.

Finanse publiczne są to procesy związane z powstawaniem i rozdysponowaniem pieniężnych środków publicznych zapewniających funkcjonowanie sektora publicznego. Przedmiotem zainteresowania finansów publicznych jest także badanie treści i skutków ekonomicznych , społecznych i politycznych gospodarowania funduszami publicznymi.

Ustawa z dnia 27 sierpnia 2009 r. „o finansach publicznych”

art 3.

Finanse publiczne obejmują procesy związane z gromadzeniem środków publicznych oraz ich rozdysponowywaniem, w szczególności:

1) gromadzenie dochodów i przychodów publicznych;

2) wydatkowanie środków publicznych;

3) finansowanie potrzeb pożyczkowych budżetu państwa;

4) zaciąganie zobowiązań angażujących środki publiczne;

5) zarządzanie środkami publicznymi;

6) zarządzanie długiem publicznym;

7) rozliczenia z budżetem Unii Europejskiej.

Różnice miedzy finansami prywatnymi i publicznymi

Finanse prywatne związane są z mechanizmami gospodarki rynkowej.

Mechanizm gospodarki rynkowej zastępuje wolę organu państwa czy banku centralnego (interwencjonizm państwowy).

Finanse publiczne – możliwość zastosowania przymusu przez organy państwowe w celu gromadzenia dochodów tzn. jeżeli organ ustawodawczy dojdzie do wniosku, że w celu realizacji zadań państwa należy wyposażyć pewne orany w środki przymusu (środki egzekucyjne).

Nie ma tego przymusu jeżeli chodzi o dokonywanie wydatków przez Państwo.

Podmioty z obszaru finansów prywatnych nie dysponują określonym przymusem (za wyjątkiem orzeczeń sądowych).

Naturalny przymus istnienie w przypadku wydatków, Funkcjonowanie w unormowanym systemie gospodarczym wymaga ponoszenia wydatków finansowych.

Cele

• finanse publiczne - realizacja interesów ogólnospołecznych

• finanse prywatne - zabezpieczenie interesów prywatnych podmiotów gospodarczych

Pieniądz

Pieniądz to powszechnie akceptowany z mocy prawa lub zwyczaju środek regulowania zobowiązań, pełniący rolę powszechnego ekwiwalentu.

Funkcje pieniądza

• Miernik wartości – za pomocą ceny pozwala różnorodne towary sprowadzić do porównywalnych, wyrażając ich wartość w tych samych jednostkach

• Środek cyrkulacji (obiegu) – pośredniczy w transakcjach, w których następuje wzajemne przekazanie towaru i pieniądza między ich uczestnikami

• Środek tezauryzacji – czyli gromadzenia skarbu, rezerw, przechowywania wartości

• Środek płatniczy – w sytuacji regulowania zobowiązań typu transferowego (płatności transferowe) lub w transakcjach wymiennych, w których przepływ towaru i pieniądza nie jest jednoczesny (opłaty za energię elektryczną, gaz, telefon, wypłata wynagrodzeń itp)

• Pieniądz niektórych wysokorozwiniętych krajów może być również pieniądzem światowym (międzynarodowym), co oznacza wypełnianie przez niego wymienionych wcześniej funkcji w odniesieniu do transakcji i rozliczeń pomiędzy krajami (np. dolar amerykański, euro)

Pieniądze w RP

Zgodnie z Ustawa o NBP, znakami pieniężnymi Rzeczypospolitej Polskiej są banknoty i monety opiewające na grosze i złote

Znaki pieniężne emitowane przez Narodowy Bank Polski są prawnym środkiem płatniczym na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej

Euro w Polsce

Warunki wprowadzenia euro w Polsce (Kryteria zbieżności z Maastricht)

1. Inflacja – nie może być większa niż 1,5 pkt proc. powyżej średniej inflacji z trzech krajów Unii Europejskiej z najniższym poziomem inflacji

2. Deficyt budżetowy – nie może przekraczać 3% PKB

3. Długoterminowa stopa procentowa – nie może być wyższa niż o 2 pkt proc. Powyżej średniej ze stóp procentowych w trzech krajach Unii Europejskiej z najniższym poziomem inflacji

4. Kurs walutowy – musi być stabilny przez co najmniej dwa lata przed wprowadzeniem euro

„wąż w tunelu”

System ERM I +/- 2,25%

System ERM II +/- 15%

Główne korzyści ekonomiczne z wprowadzenia euro:

• wyeliminowanie niepewności co do kształtowania się kursów walutowych powinno ułatwić podejmowanie racjonalnych, długoterminowych decyzji ekonomicznych i tym samym umożliwić bardziej efektywną alokację zasobów

• integracja i wyższa efektywność rynków finansowych

• obniżka kosztów transakcyjnych dzięki eliminacji kosztów wymiany walut oraz kosztów transakcji zabezpieczających przed ryzykiem kursowym w obrębie walut strefy euro

• większa przejrzystość cen

• stopniowe wyrównywanie się cen na te same produkty we wszystkich krajach unii walutowej

Wymierne koszty wprowadzenia euro:

• koszty adaptacji do euro systemów informatycznych oraz procesów operacyjnych

• koszty szkolenia pracowników oraz partnerów biznesowych

• koszty adaptacji urządzeń posługujących się gotówką (bankomaty, automaty do sprzedaży towarów itd.)

• utrata przez banki części dochodów z transakcji na rynku walutowym

Niewymierne koszty związane z wprowadzeniem euro:

• utrata kontroli narodowej nad polityką monetarną oraz polityką kursu walutowego

• utrata możliwości emisji własnej waluty

• koszty błędów, pomyłek i dezinformacji w początkowej fazie wprowadzania nowej waluty

System budżetowy, budżet państwa i procedura budżetowa

System budżetowy to całokształt struktur organizacyjnych, norm prawnych i urządzeń planistycznych regulujących funkcjonowanie budżetu państwa i bu dżetów samorządowych. Działalność różnych podmiotów jest ściśle związana z funkcjonowaniem funduszy publicznych stanowiących elementy systemu budżetowego.

System budżetowy tworzy ramy dla gospodarki budżetowej.

Na system budżetowy w Polsce składają się:

• budżet państwa

• budżety jednostek samorządu terytorialnego

  • gmin,

  • powiatów,

  • województw samorządowych

Najważniejszym elementem systemu budżetowego jest budżet państwa.

Instytucja budżetu państwa w teorii finansów publicznych pojawiła się stosunkowo późno, bo w XIX wieku.

Termin „budżet” pochodzi od łacińskiego „bulga” - co oznacza torbę do gromadzenia dochodów.

Słowo budżet jest powszechnie używane od 1802 roku. Rozwój budżetu był wiązany z rozwojem państwa, a przede wszystkim wynikał z rozwoju socjalnych i gospodarczych funkcji państwa.

Początkowo było to związane z prowadzeniem wojen, utrzymywaniem wojska, policji, administracji i sądownictwa, jednak z upływem czasu państwo zaczęło organizować i finansować szkoły publiczne, ochronę zdrowia itp.

Funkcje gospodarcze pojawiły się około XVI wieku wraz z wprowadzeniem ceł, a ich gwałtowny rozwój zapoczątkował wielki kryzys z lat 1929-33 i pojawienie się doktryny interwencjonizmu państwowego J. M. Keynesa oraz rozwój międzynarodowych stosunków gospodarczych.

Budżet państwa

Budżet państwa to roczne zestawienie dochodów i wydatków oraz sposób opiniowania działalności rządu przez parlament.

Budżet państwa to scentralizowany, publiczny fundusz służący gromadzeniu i rozdysponowaniu publicznych środków pieniężnych przez państwo, przygotowywany ex ante i uchwalany w formie ustawy przyjmowanej przez parlament , w której upoważnia on rząd do realizacji określonych dochodów i wydatków.

Budżet państwa jest rocznym planem dochodów i wydatków oraz przychodów i rozchodów organów władzy publicznej, w tym: organów administracji publicznej, organów kontroli i ochrony prawa oraz sądów i trybunałów, uchwalanym w formie ustawy budżetowej na okres roku kalendarzowego.

Budżet jest kategorią i instytucją pieniężną.

Ustawa budżetowa jest aktem prawnym, na którego podstawie są gromadzone i wydatkowane środki pieniężne budżetu państwa.

Ustawa budżetowa zawiera budżet państwa (w załącznikach) ustalając wielkość dochodów i rozchodów budżetu, deficytu budżetowego oraz źródeł jego pokrycia. Oprócz budżetu ustawa budżetowa co roku reguluje także wiele innych spraw związanych z gospodarką środkami finansowymi i funkcjonowaniem państwa.

Cele budżetu państwa:

• jest to fundusz scentralizowany

• gromadzenie środków odbywa się z reguły w sposób przymusowy

• proces gromadzenia i wydatkowania środków wynikają z przepisów prawa

• procesy te mają także charakter ekonomiczny i społeczny

• dochody budżetowe są gromadzone bezzwrotnie

• budżet państwa jest ustalany na określony czas

• dochody i wydatki mają charakter strumieni pieniężnych realizowanych w określonym czasie, w związku z tym wpływa to na racjonalność budżetu

• budżet nie jest wystarczająca podstawą dla oceny finansowej działalności państwa

Funkcje budżetu państwa:

Funkcje ekonomiczne:

• redystrybucyjna

• stabilizacyjna -, w tym fiskalna (przejmowanie dochodów podmiotów działających poza państwem na rzecz budżetu) i bodźcowa (wykorzystanie stosunków ekonomicznych budżetu z różnymi podmiotami w celu wywołania określonych zachowań)

• alokacyjna – wynikają z funkcji finansów publicznych

Funkcje kontrolne

Funkcje polityczne

• ustrojowa

• prawna – reguluje zakres uprawnień i kompetencji władzy ustawodawczej i wykonawczej

• demokratyczna – informowanie społeczeństwa o prawach związanych z opracowywaniem i wykonywaniem budżetu

Funkcja dochodowa

Zasady budżetowe

W literaturze wyróżnia się kilkanaście różnych zasad dotyczących tworzenia budżetu.

Można wśród nich wyróżnić trzy podstawowe grupy: zasady budżetowe ponadczasowe i ponad ustrojowe oraz zasady specyficzne dla danego ustroju.

Do zasad budżetowych mających charakter ponadczasowy zaliczamy:

• zasadę gospodarności – polega na racjonalnym i oszczędnym wydatkowaniu środków budżetowych

• zasadę operatywności – polega na opracowaniu budżetu w układzie podmiotowym, wskazuje jaka instytucja ma prawo dokonywać poszczególnych wydatków. Zasada ta wiąże się z zasadą szczegółowości, która jest realizowana indywidualnie przez każde państwo

• zasadę realności – postuluje precyzyjnie określenie dochodów i wydatków państwa

• zasadę przejrzystości – wymaga przedstawienia budżetu w możliwie jasnym (zrozumiałym) układzie

Do zasad ponad ustrojowych zaliczyć należy:

• zasadę zupełności (powszechności) – ujęcie w budżecie wszystkich dochodów i wydatków państwa

• zasadę jawności – dotyczy informowania społeczeństwa o planowanych dochodach i wydatkach państwa. W Polsce jest uregulowana przepisami ustawy o finansach publicznych

• zasadę równowagi budżetowej – w klasycznym ujęciu oznacza zrównoważenie dochodów i wydatków w budżecie, obecnie jest realizowana jako bilansowanie wpływów i wydatków pieniężnych w budżecie

• zasadę jedności formalnej (niefundudszowania) i materialnej (ogólności), ustalone przez Leona Saya:

  • aspekt formalny – postulat uchwalania budżetu w jednym akcie prawnym obejmującym całość dochodów i wydatków; inaczej zasada zupełności lub niefuduszowania, jeżeli tworzymy dodatkowe budżety to mamy do czynienia z dualizmem lub pluralizmem budżetowym

  • aspekt materialny – wpływy budżetowe powinny tworzyć jeden fundusz, z którego są dokonywane wydatki; zakazuje się wiązania dochodów z określonym celem, na jaki winny być przeznaczone; inaczej zasada ogólności

Inne zasady budżetowe:

• zasadę jednoznaczności – budżet jest uchwalany na okres jednego roku kalendarzowego, zwanego rokiem budżetowym. Niezrealizowane kwoty planowanych wydatków budżetowych wygasają z upływem roku budżetowego; są od tej zasady wyjątki i w budżetach można spotkać tzw. wydatki niewygasające

• zasadę uprzedniości – postuluje uchwalenie budżetu przed terminem jego obowiązywania

Odstępstwa od zasady uprzedniości budżetowej:

• prowizorium budżetowe – tymczasowa, skrócona wersja ustawy budżetowej, która jest autoryzowana przez parlament

• prorogacja budżetu – przedłużenie ważności budżetu ubiegłorocznego

• prowadzenie gospodarki na podstawie projektu budżetu

• upoważnienie rządu do dokonywania niezbędnych wydatków – administrowanie państwem

Spośród tych odstępstw polskie prawo dopuszcza stosowanie dwóch: przygotowanie prowizorium budżetowego oraz prowadzenie gospodarki na podstawie projektu budżetu.

• zasady operatywności i szczegółowości w Polsce sprowadziły się do przyjęcia klasyfikacji dochodów i wydatków budżetowych państwa według następującej klasyfikacji dochodów, przychodów, wydatków i rozchodów budżetu państwa

  • wg. części budżetowych – obejmujących dochody i wydatki naczelnych organów władzy państwowej i organów administracji rządowej; reprezentują one układ podmiotów budżetu

    • wg. działów – odpowiadających podstawowym dziedzinom działalności państwa – funkcjonalne odzwierciedlenie budżetu

      • wg. rozdziałów – odpowiadających grupom jednostek organizacyjnych lub zadań budżetowych

        • wg. paragrafów – obejmujących określone źródła dochodów i rodzaje wydatków

Procedura budżetowa

Procedura budżetowa – to całokształt czynności organizacyjnych i prawnych związanych z opracowaniem i uchwaleniem, wykonaniem oraz opracowaniem i przyjęciem sprawozdania z wykonania budżetu

Etapy procedury budżetowej to:

• opracowanie budżetu

• uchwalenie budżetu

• wykonanie budżetu

• opracowanie i zatwierdzenie sprawozdania z wykonania budżetu

Opracowanie budżetu prowadzone jest przyjęciem założeń dotyczących kształtowania się w roku budżetowym podstawowych wielkości ekonomiczno-społecznych w gospodarce (PKB, PDB, długu SP, inflacji, bilansu płatniczego i bilansu obrotów bieżących,wielkości bezrobocia, wielkości deficytu budżetowego itp.)

Za opracowani budżetu odpowiedzialny jest Minister Finansów.

Etapy:

• przyjęcie założeń budżetu państwa przez Radę Ministrów

• opracowanie szczegółowego planu dochodów i wydatków w podziale na części budżetowe przez poszczególnych dysponentów

• przygotowanie wstępnego projektu budżetu państwa przez Ministra Finansów

• przygotowanie projektu budżetu państwa przez Radę Ministrów i zatwierdzenie projektu budżetu państwa przez Radę Ministrów w formie uchwały

• przekazanie projektu budżetu ustawy budżetowej wraz z uzasadnieniem do Sejmu

Rada Ministrów powinna złożyć projekt budżetu w Sejmie w terminie do 30 września roku poprzedzającego rok budżetowy.