Barok

Od połowy XVI w- do końca XVII

Epoka baroku rodziła się z uczucia sceptycyzmu, które zdominowało schyłek Renesansu. Nad wiarą w moc i wartość człowieka zaczęło brać górę zwątpienie w siłę człowieka i jego zdolność poznania. Swoistemu kryzysowi na polu religii i wiary towarzyszyły przemiany w nauce. Kopernik dokonał rewolucyjnego odkrycia, które następnie potwierdził Galileusz. Pojawiły się niezwykłe wynalazki, np. mikroskop. Obraz świata, w centrum którego stała ziemia, obraz świata skończonego, uległ ostatecznemu przekształceniu. Wszechświat i możliwości eksploatacji nowych dziedzin nauki poszerzyły się. Były to hasła tak rewolucyjne, że nie mieściły się w zakresie rozumienia większości ówczesnych ludzi. Nowe idee zostały potępione przez Kościół, Galileusz musiał publicznie odwołać swoje tezy. Nazwa epoki wzięła się od słowa Barocco (port. Perła o nieregularnych kształtach). Cechy stylu barokowego

• Niepokój- sztuka barokowa wywołuje u widza, czytelnika lub słuchacza wrażenie niepokoju

• Ruch- jeśli sztuka renesansu jest statyczna, to w baroku wszystko jest w stałym ruchu

• Nieład- w miejsce klasycznego porządku pojawia się wrażenie chaosu

• Skomplikowanie- barok lubi formy trudne , skomplikowane

• Niejasność- Skomplikowana barokowa kompozycja wymaga wysiłku od odbiorcy, zmusza go do namysłu nad sensem dzieła

• Indywidualizm- klasyczne dążenie do wartości ogólnych i pewnych zastąpione zostaje przez prawdy indywidualne.

• Dysharmonia- Artyści barokowi dążą do ujawnienia nowego porządku świata, który polega na podkreśleniu przeciwieństw

• Zmysłowość- sztuka baroku działa przede wszystkim na zmysły odbiorcy, chce olśnić bogactwem form i ozdób.

Filozofia

Filozofia baroku opiera się na pytaniach o sens istnienia. W obliczu masowej śmierci w Europie życie przestało mieć swą wartość. Renesansowa pochwała życia, zastąpiona została wątpliwościami, niepokojem, lękiem. Tematem tego okresu jest egzystencjalizm, tematy ponadczasowe

• Kartezjusz- Francuski uczony i filozof Kartezjusz, czyli René Descartes. Jego poglądy wywodziły się z myśli renesansowej, jednocześnie od niej odbiegając. Był zwolennikiem racjonalizmu – poglądu, według którego najważniejszy w procesie poznawania przez człowieka otaczającej go rzeczywistości jest jego rozum. Podstawą filozofii Kartezjusza było „myślę, więc jestem”. W sentencji tej zawiera się nakaz zwątpienia w to, co wydaje się prawdą w otaczającej nas rzeczywistości, ponieważ nie można udowodnić, że to rzeczywiście jest prawdą. Właśnie to zwątpienie prowadzi do jedynej udowadnianej prawdy. Ten, który wątpi – myśli, natomiast fakt myślenia świadczy o tym, że myślący rzeczywiście istnieje. Jedno z ważniejszych dzieł Kartezjusza to Rozprawa o metodzie.

• Blaise Pascal- Pochodził z Francji i był filozofem oraz wybitnym uczonym, twórcą wielu wynalazków (skonstruował na przykład pierwszy omnibus – pojazd podobny do współczesnego tramwaju). Odznaczał się głęboką wiarą Boga. W swoich poglądach porównywał człowieka do trzciny. Pisał, że „człowiek jest trzciną, ale trzciną myślącą”. Oznacza to, że istota ludzka jest tak słaba, że jedyny dla niej ratunek stanowi wiara w Boga (nawet jeśli jest ona niezgodna z rozumem). To, że wiara w Boga jest najlepszym rozwiązaniem dla człowieka, przedstawia tak zwany zakład Pascala. Człowiek może wybrać, czy wierzy w Boga czy nie. Jeśli Bóg istnieje, człowiek wierzący uzyskuje życie wieczne, niewierzący zaś traci je. Jeśli natomiast Bóg nie istnieje, zarówno człowiek wierzący, jak i nie, nic nie tracą ani nie zyskują. Zatem najlepszym wyjściem jest wiara w Boga, ponieważ tylko w ten sposób można zyskać (życie wieczne). Natomiast stracić można tylko wówczas, gdy jest się niewierzącym. Poglądy swoje Pascal zawarł w Myślach.

• Baruch Spinoza- Był niderlandzkim optykiem i filozofem. W swoich poglądach filozoficznych skłaniał się ku poglądowi, który zakłada, że Bóg jest tożsamy z przyrodą. Co za tym idzie – istnieje realnie, jest wieczny i nieskończony. Natomiast ludzkie zmysły Spinoza uważał za zawodne, człowiek nie jest w stanie poznać, czy coś jest piękne czy brzydkie. Zależy to od perspektywy, z której na daną rzecz patrzy. Swoje poglądy przedstawił w Etyce.

• Gottfried Leibniz- Niemiecki uczony, dyplomata i filozof Gottfried Leibniz. Uważał on, że Bóg istnieje, a jako dowód na to wskazywał fakt, że otaczająca ludzi rzeczywistość jest zorganizowana. Uporządkowanie to jest natomiast na tyle doskonałe, że człowiek żyje w najlepszym świecie, jaki tylko może istnieć. Napisał na przykład Nowe rozważania dotyczące rozumu ludzkiego.

Literatura polskiego baroku:

• Barok dworski- ulegający wpływom zagranicznym, czerpiących przykład z wzorów obcych, oparcie poezji na jakimś zaskakującym i szokującym pomyśle

  • Daniel Naborowski- Krótkość Żywota, Na oczy królewny angielskiej

  • Jan Andrzej Morsztyn- Niestatek, O swej pannie, Do tejże, Do trupa

  • Mikołaj Sęp-Szarzyński- Sonet I, Sonet II, Sonet IV, Sonet V Epitafium Rzymowi

• Barok dworkowy- ceniący niemal do przesady swojskość, rodzinność, skupiający się na poszanowaniu polskości i tradycji.

  • Wacław Potocki- Człowiek, Niechaj śpi pijany, Veto albo nie pozwalam

  • Jan Chryzostom Pasek- Pamiętniki

Dramat Szekspirowski:

• Zerwanie z antyczną zasadą trzech jedności: czasu, miejsca, akcji

• Brak chóru i zdynamizowanie przebiegu wydarzeń

• Zerwanie z zasadą decorum (stosowności) -> epatowanie okrucieństwem

• Zerwanie z zasadą jedności estetyk -> dramat był realizowany w różnych konwencjach

• Pojawienie się scen zbiorowych

• Pojawienie się postaci metafizycznych (czarownic, duchów)

• Budowa

  • Prolog

  • Zawiązanie akcji

  • Punkt kulminacyjny

  • Rozwiązanie

  • Zakończenie utworu

• Mnogość wątków i konfliktów, zwroty akcji.

Pojęcia:

• Eufuizm to pojęcie wzięte od angielskiego pisarza Johna Lyly (1554–1606). Mianem eufuistycznego określa się język (mówiony lub pisany) kwiecisty, sztuczny, przesadny.

• Gongoryzm wziął się od nazwiska hiszpańskiego poety Luisa de Gongora y Argote (1561–1627). Oznacza on barokowy styl poetycki w Hiszpanii, odznaczający się zawiłością, kwiecistością; jest bardzo ozdobny i napuszony. Gongoryzm charakteryzował się stosowaniem niezwykłego słownictwa, przekształceniami słów greckich i łacińskich. Nurt ten kładł nacisk na rozbudowane metafory, zaskakujące i niezwykłe. Gongoryzm często stosował aluzje.

• Konceptyzm- był nastawiony na wywołanie u odbiorcy zdumienia i zaskoczenia. Styl ten kazał dobierać niezwykłe wyobrażenia i myśli, kunsztowne sformułowania językowe i opierać utwory na oryginalnym pomyśle artysty.

• Kontrreformacja- reakcja wobec, śmiertelnie groźnej dla środowiska kościelnego, reformacji. Ruch ten został powołany do życia przez sobór trydencki. Jego zadaniem miało być zatrzymanie wiernych w Kościele, a także wyznaczenia nowych kierunków rozwoju dla katolicyzmu. Zawarcie paktu pomiędzy państwem a Watykanem oznaczało powrót do praktyk i tradycji znanych jeszcze z czasów średniowiecza, czyli epoki najbardziej związanej z katolicyzmem. Kościół ponownie stał się najważniejszym ośrodkiem kulturalnym. Głównymi motywami dzieł literackich, ale także plastycznych stały się wówczas żywoty świętych lub sceny biblijne. Z czasem doszło nawet do tego, że Kościół wprowadził cenzurę, aby nie dopuścić do rozwoju sztuki świeckiej.

• Makaronizmy- pochodzący z języka obcego zwrot lub forma gramatyczna wplatany do języka ojczystego. Termin ten jest stosowany najczęściej do wtrąceń pochodzących z języka włoskiego lub łaciny^[1]. Ich używanie jest zazwyczaj przejawem językowej mody, charakterystycznej dla pewnych grup, wyróżniających się tym samym spośród innych.

• Marinizm- Poezja marinistyczna powinna zaskakiwać, olśniewać i zdumiewać. W myśl tejże koncepcji najważniejszymi elementami sztuki winny być: oryginalność, niecodzienność, przepych stylistyczny. Wiersze były udziwnione, kunsztowne, zaskakujące i olśniewające formą. W tego typu utworach da się zauważyć zaskakujące eksperymenty słowne i stylistyczne, dziwne metafory, liczne hiperbole, błyskotliwą i zaskakującą pointę. Przedstawicielem polskiego marninizmu był Jan Andrzej Morsztyn

• Motyw Vanitas- Vanitas vanitatum et omnia vanitas (łac. Marność nad marnościami I wszystko marność.- ma uświadomić widzowi, że radość życia to tylko przemijająca chwila, trwająca jedynie przez moment. Czaszki i gnijące owoce przypominają o śmiertelności. Instrumenty muzyczne ukazują marność muzyki – w chwili gdy powstaje natychmiast umiera. Muzyka przez swoją efemeryczność pokazuje niemożność powrotu – zaczyna się i kończy równocześnie.

• Relatywizm piękna- piękne jest to, co podoba się artyście np. rubensowskie kształty

• Sarmatyzm charakteryzował się wyznawaniem kultu przeszłości, podkreślaniem przywiązania do tradycji, przekonaniem o doskonałości ustroju obowiązującego w Polsce, ale z drugiej strony oznaczał także zacofanie. Z czasem sarmatyzm doprowadził do tego, że szlachcice stali się warstwą zwyczajnie głupią, działającą na własną rękę, ksenofobiczną, pozornie religijną, pojmującą tradycjonalizm w najgorszy możliwy sposób, czyli mechaniczne powtarzanie obrzędów, pozbawione jakiejkolwiek refleksji.

• Teatrum Mundi- Motyw teatru w literaturze i kulturze może być realizowany na kilka sposobów. Najczęściej spotykanym jest topos świata jako teatru. Opiera się on na przekonaniu, że człowiek jest jedynie marionetką, lalką, zabawką w rękach sił wyższych, bogów, losu, fatum i nie ma wpływu na wszystko to, co dzieje się w jego życiu. Innym sposobem realizacji motywu jest pokazanie teatru w utworze literackim. Można w zasadzie porównać to ze szkatułkowością, ponieważ bohaterowie sztuki odgrywają sztukę, role, przebierają się. Trzecia możliwość związana z teatrem to pokazywanie bohatera, który nie jest sobą, nie jest autentyczny, zakłada maski, gra kogoś, kim w rzeczywistości nie jest. Teatr może także odgrywać w literaturze rolę przestrzeni znaczącej, ważnej dla rozwoju akcji.

• Turpizm- nazywa się zabieg polegający na wprowadzeniu do utworu elementów brzydoty w celu wywołania szoku estetycznego.

Najważniejsze wydarzenia historyczne

• Polska

1564 – Powstanie pierwszego kolegium jezuickiego

1600 – Wybuch wojny ze Szwecją

1605 – Bitwa pod Kircholmem

1606–1609 – Rokosz Zebrzydowskiego

1620 – Bitwa pod Cecorą

1621 – Bitwa pod Chocimiem

1627 – Bitwa pod Oliwą

1648 – 1655 – Powstanie Chmielnickiego

1649 – Oblężenie Zbaraża

1651 – Bitwa pod Beresteczkiem

1655–1660 – Wojna ze Szwecją (tak zwany „potop szwedzki”)

1658 – Wygnanie z Polski arian

1665–1666 – Rokosz Lubomirskiego

1673 – Bitwa pod Chocimiem

1683 – Odsiecz wiedeńska

1717 – Sejm niemy

 

• Daniel Naborowski- Na oczy królewny angielskiej

Wiersz wychwala urodę królowej Elżbiety, ma formę łańcuchową i kończy go figura sumacji.

• Jan Andrzej Morsztyn-

Do tejże- W sumie trzy rozbudowane metafory wychwalające fizyczność kobiety.

Do trupa- Podmiot liryczny wykorzystuje motyw Eros i Tanatos. Jakby obserwuje trupa i zestawia go ze swoją nieszczęśliwą miłością. Początkowo wylicza podobieństwa, następnie różnice, w końcu dochodzi do wniosku, że jest w gorszej sytuacji niż trup, bo on się rozłoży, a podmiot liryczny będzie trwał w ogniu namiętności

• Mikołaj Sęp-Szarzyński

Sonet I. O krótkości i niepewności na świecie żywota człowieczego

Sonet I wyraża zaniepokojenie podmiotu lirycznego szybko upływającym czasem. Człowiek pędzi przez życie, a za nim trop w trop – śmierć. Młody człowiek nie zastanawia się specjalnie nad swoim postępowaniem, bo uciechy życia nęcą go i odciągają od jedynej prawdziwej wartości, jaką jest Bóg. Kończący sonet dwuwers to refleksja nad tym, że naprawdę szczęśliwy jest ten człowiek, który „w czas” zrozumie, co jest w życiu ważne.

Sonet II: Na one słowa Jopowe: „Homo natus de muliere, brevi vivens tempore” etc.

Poeta przytacza w tytule wiersza słowa pochodzące z Biblii. Są one fragmentem monologu cierpiącego Hioba i wyrażają przekonanie o nędzy ludzkiego życia. Myśl ta stanie się przewodnią dla całego utworu, a słowa Hioba zostaną w nim rozwinięte.

W pierwszej części człowiek jawi się jako istota godna litości: poczęty we wstydliwym akcie miłosnym, urodzony w bólu wiedzie krótkie życie, które ostatecznie kończy się nagłą śmiercią.

Druga strofa koncentruje się na Bogu. Wymienione zostają jego przymioty. Pojawia się również wyraz zdumienia jedną z Boskich cech – poeta zdziwiony pyta, jak to możliwe, że Bóg chce, by tak niedoskonała istota jak człowiek wielbiła go i miłowała.

Podmiot liryczny prosi Boga, by dał człowiekowi to, czego sam od niego wymaga, a więc miłość i chwałę, żeby mógł później oddać mu otrzymane dary.

Sonet IV. O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem

Dwie początkowe strofy opisują zmagania człowieka ze „srogim ciemności hetmanem”(z szatanem), który czyha tylko, by człowieka pogrążyć i uniemożliwić mu staranie o „byt nasz podniebny”, czyli o zbawienie wieczne. Nasze ciało pragnie tylko tego, co przemijające, ulotne, człowiek zrobiłby wszystko dla chwilowych rozkoszy. Szatan jest zazdrosny o doskonałość ducha i chce człowieka zmusić do upadku, do grzechu. Ludzie bez przerwy muszą walczyć nie tylko z szatanem, ale z pokusami świata i żądzami ciała. Dwie ostatnie, trzywersowe strofy to refleksja, że człowiek bez pomocy Boga, nie ma szans na zwycięstwo w tej nierównej walce z szatanem. Podmiot liryczny błaga Boga o pomoc i wstawiennictwo, bo wie, że tylko pod opieką Boga „będę wojował i wygram statecznie”.

Sonet V. O nietrwałej miłości rzeczy świata tego

I nie miłować ciężko, i miłować nędzna pociecha.- Tak rozpoczyna podmiot liryczny swoje wywody na temat miłości do rzeczy, które zmieniają się i ulatują. To tylko myśli człowieka krążą wokół tych złudnych wartości doczesnych. Druga strofa to pytanie retoryczne, komu tak naprawdę może wystarczyć majątek, władza, sława, rozkosz i uroda, skoro te rzeczy podlegają przemijaniu i nie bronią człowieka przed lękiem i trwogą związaną ze śmiercią. Miłość jest czymś naturalnym, ale ciało, które pragnie tego, co materialne, cielesne, jest przeszkodą człowiekowi w dążeniu do drugiej, najważniejszej miłości, miłości trwałej, której celem jest Bóg. Dusza ludzka jest zwodzona przez „z żywiołów utworzone ciało”, które przeszkadza jej w widzeniu „wiecznej i prawej piękności (…) celu swej miłości”. Nie ma na świecie nic trwałego, oprócz miłości do Boga.