ZJAWISKA ZWIĄZANE Z MAGMATYZMEM:

Magmatyzm – ogół procesów tworzenia i przemieszczania się magm oraz powstawania ciał magmowych:

• Plutonizm – w głębi ziemi (magma);

• Wulkanizm – na powierzchni ziemi, prowadzi do powstania skał wulkanicznych (lawa);

Plutonizm – to zespół zjawisk zachodzących w głębi skorupy ziemskiej i w jej podłożu, a prowadzących do powstawania magmy i skał magmowych głębinowych.

Szyb św. Jakub na Dolnym Śląsku – 1200 m

Magma – to gorąca, ruchliwa materia, złożona z fazy ciekłej, gazowej i stałej występujących w różnych proporcjach.

Głównymi składnikami magmy są takie pierwiastki jak: Si, Al, Fe, Mg, Ca, Na, Mn, H₂O, N₂, K, O₂, CO₂, NH₃, H₂ i inne.

Magma przechodzi ze stanu ciekłego w stan stały, często się zdarza że płynie ale ma już w sobie wykrystalizowane kryształy. Rodzaje magmy:

1. Magma pierwotna (macierzysta) – powstała w wyniku wytopienia skał pierwotnych w dolnej części skorupy ziemskiej.

2. Magma wtórna – powstaje w wyniku przetopienia wcześniej powstałej.

Intruzja – wdarcie się plastycznej masy skalnej (magmy) w wyższe partie skorupy ziemskiej, ciało plutoniczne zakrzepłe w skałach skorupy ziemskiej. Kryteria podziału intruzji:

• I-rzędny stosunek do skał otaczających – czy są zgodne, czy nie zgodne:

1. Intruzje zgodne –ściany są zgodne z powierzchniami strukturalnymi skał otaczających (np. powierzchnia ułożenia, niezgodności):

• Sille- żyły pokładowe, powstają wskutek wniknięcia intruzji między dwie warstwy skalne (wybrzeże Win Sill);

• Lakolity – ciałka magmowe w kształcie bochenka lub grzyba wciśnięte między warstwy;

• Lopolity - to bochenkowate formy, które są wypukłe ku dołowi;

• Fakolity - ciała magmowe wciśnięte

między warstwy w przegubach fałdów.

1. Intruzje niezgodne –przecinają powierzchnie strukturalne – intruzje te łączą ognisko magmowe z wulkanem:

• Dajki – intruzje w formie żył biegnących w poprzek warstw (bardzo często dochodzi do krateru wulkanicznego) – Great Dyke, Zimbawe - 500 km długości, 5-7 km szerokości;

• Żyły kominowe (pień, nek)– to intruzje w formie pionowego walca, niewielkiej na ogół średnicy;

• Etmolity – lejkowate, zwężające się ku dołowi intruzje skośne przecinające warstwy skalne;

• Apofizy – drobne żyły odgałęziające się od większych ciał magmowych;

• Batolity – potężna intruzja o średnicy przekraczającej 30 km, kontakty ze skałami otoczenia mogą być zgodne i niezgodne, zmienne lokalnie;

• Chonolity – nieregularne wypełnienia pustek w skałach;

• II-rzędny kształt;

Główne składniki magmy:

• 35 – 75% krzemionki SiO₂;

• 9-20% Al.

Warunki krzepnięcia magmy:

• Temperatura krzepnięcia (od 700 do 900^OC) w zależności od składu stopu oraz ilości składników pirogenicznych i hydrogenicznych.

• Krzepnięcie magmy w intruzjach odbywa się pod ciśnieniem, które jest spowodowane przez:

• Ciężar wyżej leżących warstw;

• Parcie gazów i par zawartych w magmie;

• Ciśnienie w magmie zależy też od jej lepkości;

• Ciśnienie nacisków bocznych oraz z ruchów tektonicznych;

• Magma ma wysoką lepkość, która wzrasta z zawartością krzemionki i glinki, natomiast temperatura oraz gazy i roztwory obniżają lepkość.

• Magma zawierająca składniki lotne krzepnie w głębi w niższych temperaturach, aniżeli odpowiadająca jej lawa na powierzchni, szybko tracąca fazę gazową.

• Szereg krystalizacji składników z magmy (szereg Bowena) – określa kolejność w jakiej krystalizują minerały wraz ze spadkiem temperatury. Składa się z ciągu fenicznego – minerały ciemne, oraz z ciągu sialicznego zbudowanego głównie z glinu i krzemu. Jako pierwsze zawsze krystalizują minerały ciemne. Jako pierwsze krystalizują oliwiny, pirokseny, amfibole, ciemne skalenie, a jako ostatnie skalenie jasne + kwarc i muskowit.

Stratowulkany – budowle poligeniczne, złożone z warstw tefry i potoków lawy, niejednokrotnie intrudowane przez dajki i kopuły ekstruzywne, wywodzące się ze wspólnego centrum erupcji.

Formy duże średnica 1- 30km wys. 400-4000m nachylenie od 10-40° wzrastające ku górze nie raz kratery pasożytnicze. Charakterystyczne dla stref subdukcji. Skład: andezyt, andezyto-bazalt, rzadziej dacyt.

Wulkan błotny – forma nie mająca nic wspólnego z wulkanizmem

Są to wzniesienia w kształcie stożka lub krater utworzony w miejscu wydobywania się na powierzchnię terenu, wskutek ciśnienia gazów towarzyszących złożom ropy naftowej, błotnistej mieszaniny wody, iłu i piasku.

Erupcje piroklastyczne :

• Deszcz piroklastyczny (opad tefry)

• Potok piroklastyczny

• Pumeksowy

• Blokowo-popiołowy

• Fala uderzeniowa

• Erupcja hydroklastyczna

• Lahar ( potok błotny)

Formy te mogą współwystępować podczas erupcji

Rozmieszczenie wulkanów:

• Wulkany stref subdukcji - …

• Wulkany stref akrecji i ryftowych …

• Wulkany pióropuszy płaszcza … niewielkie obszary w obrębie skorupy, gdzie wielkość strumienia cieplnego jest znacznie większa niż na sąsiednich obszarach

Powstawanie magmy:

Wulkanizm obojętny lub kwaśny – mieszanie się magm

Magma kwaśna – przetapianie się magm ( częściowe )

Magma zasadowa do obojętnej – „odwodnienie” skorupy oceanicznej

Przykładowe rozmieszczenie wulkanów :

1. Wulkany stref subdukcji – wzdłuż tych stref po wewnętrznej części gór, tworzą całe pasma górskie lub łańcuch wysp;: basen morza śródziemnego (wyspy Liparysjkie, Andy od Kolumbii przez Ekwador, Peru aż po Chile ) Jawa, Sumatra, Filipiny, Japonia, Kamczatka, Aleuty

Wulkany stref subdukcji to najczęściej stratowulkany o eksplozywno-wylewnym charakterze.

1. Wulkany stref akrecji i ryftowych: wzdłuż grzbietu oceanicznego ryftu oceanicznego (Islandia- grzbiet na powierzchni) W tych strefach tzw. Strefach spreedingu, tempo rozrostu, przyrastania i rozsuwania dna oceanicznego wynosi 1-15cm/rok

Wzdłuż ryftu kontynentalnego (wschodnia i środkowa Afryka)

Wulkany stref akrecji i ryftowych to szczeliny lawowe, rzadziej stratowulkany

1. Wulkany pióropuszy płaszcza – wulkany nie związane z granicami płyt litosfery, lecz z przepływami ciepła w ich wnętrzu tzw. Pióropuszami płaszcza, których odzwierciedleniami na powierzchni są tzw. Plamy gorąca tzw. Hot spoty, miejsca o wyjątkowej działalności wulkanicznej.

Występują w obrębie basenów oceanicznych: Hawaje i Reunion – najwyższe góry świata odpowiednio 9 i 11tys. m

Wulkany pióropuszy płaszcza to najczęściej wulkany tarczowe

Wokół – Pacyficzny pierścień ognia: największe zgrupowanie wulkanów Ziemi (około 460)

Szereg krystalizacji Bowena: przestawia system krystalizacji głównych minerałów skałotwórczych z magmy wraz ze spadkiem temperatury (poniżej 1600^o)

Ciąg (1) tych minerałów z wyjątkiem kwarcu z uwagi na wysoką zawartość Fe i Mg nazywamy ciągiem femicznym.

Ciąg (2) minerałów z uwagi na to, że zbudowane są głównie z glinu i krzemu nazywamy sialicznymi.

Szereg femiczny – łączy minerały barwne ( żelazowo-magnezowe) jest nieciągłym szeregiem reakcyjnym, ponieważ struktury kolejnych minerałów są odmienne i przy reakcji ze stopem muszą być całkowicie przebudowane

Szereg sialiczny – łączy plagioklazy (od Ca do Na) stanowią one tzw. Ciągły szereg reakcyjny, ponieważ plagioklazy są minerałami izomorficznymi i przechodzą od… bardziej wapiennych w bardziej … wymaga całkowitej przebudowy

Minerały, które wykrystalizowały wcześniej są lepiej wykształcone i otoczone przez minerały, które powstały później.

Powstanie magm i rodzaje:

• Bazaltowa

• Andezytowa

• Granitowa

Pirolit: ¾ perydotytu + ¼ bazalt (hipotetyczna skała oliwiniowo-piroksenowa powstała przez częściowe przetapianie górnego płaszcza)

- stopienie skał skorupy ziemskiej

- dyferencjacja magm bazaltowych i andezytowych

Wulkanizm (def.) – Ogół procesów polegających na wydobywaniu się magmy i towarzyszących jej gazów, par na powierzchnię Ziemi oraz procesów, które to zjawisko bezpośrednio przygotowują lub są jego bezpośrednim następstwem.

Wulkan – miejsce wydobywania się w.w. produktów lub góra, która utworzona wokół wulkanicznego ze stałych i zestalonych produktów erupcji.

Ze względu na aktywność wulkany dzielimy na:

- wulkany czynne

- wulkany drzemiące

-wulkany wygasłe

(?) Są momenty kiedy ulega wyraźnemu nasileniu, np. pod koniec kredy czynne były liczne wulkany, powstały ogromne pokrywy lawowe, efektem tego była zmiana klimatu ( wulkaniczna zima), wymieranie organizmów;

25-31 maja 2011 Na świecie było aktywnych 15 wulkanów:

Kluczewski (4835mnpm) na półwyspie Kamczatka (Rosja) aktywność; chmura gazowo-popiołowa, najbardziej aktywny wulkan w Rosji.

Aso (1592mnpm) Kiusiu, Japonia – wybuch i kolumna pyłu na wys. 1,5km Najbardziej aktywny wulkan w Japonii , groźne wybuchy w dalekiej przyszłości.

Grimsvotn (1725 mnpm) Islandia – aktywność, działalność eruptywna (20km) ostatnia erupcja 2004, najbardziej aktywny wulkan na Islandii.

Erupcja (największe erupcje w historii)

Wyrzucenie przez wulkan na powierzchnię Ziemi i/lub do atmosfery jakiegokolwiek materiału wulkanicznego magmy (efuzja), materiału piroklastycznego, substancji lotnych (eksplozja).

Typy erupcji (geometryczne):

• Centralne (punktowe)

• Linijne (szczelinowe)

• Arealne

Typy wulkanów ze względu na charakter erupcji o rodzaj wyrzucanego materiału:

1. Eksplozywne – wulkan wyrzuca tylko materiały piroklastyczne w tym wulkany gazowe – wyrzucające tylko parę wodną i gazy;

2. Efuzywne (lawowe) (wulkan wyrzuca lawę i gazy); tarczowe oraz kopułowe

3. Stratowulkany (mieszane)

Typy wulkanów ze względu na kształt:

1. Tarczowe – (wielka średnica, najczęściej nieduża wysokość, niewielkie nachylenie zboczy, lawa płynna, zasadowa - bazaltowa) np. Mauna Loa, Mauna Kea na Hawajach

2. Kopułowe – (kopuły lawowe) (niewielka średnia i wysokość, silne nachylenie zboczy, lawa lepka, kwaśna) np. niektóre wulkany Kamczatki, Andów;

3. Stratowulkany (klasyczne stożki wulkaniczne)

Największe erupcje wulkaniczne:

- Wezuwiusz 79r. p.n.e

- Krakatau 1883r.

- Mt. Pelee 1902r.

- St. Helen 1980r.

Czynne i nieczynne wulkany oraz zjawiska wulkaniczne i ich turystyczne wykorzystanie:

- Europa ( Islandia, Włochy, Polska)

- Azja ( Kamczatka, Indonezja, Japonia, Malezja )

- Ameryka Południowa – Andy

- Ameryka Północna – Kordyliery i Hawaje

Magmatyzm – ogół procesów tworzenia i przemieszczania się magm oraz powstawania ciał magmowych:

- plutonizm

- wulkanizm

Plutonizm – to zespół zjawisk zachodzących w głębi skorupy ziemskiej i w jej podłożu, a prowadzących do powstania magmy i skał magmowych głębinowych

Magma – to gorąca ruchliwa materia, złożona z fazy ciekłej, gazowej i stałej, występująca w różnych proporcjach.

Głównymi składnikami magmy są takie pierwiastki jak: Si, Al., Fe, Mg, Ca, Na, Mn, H2O, N2, K, O2, CO2, NH3, H2 i inne

Fazę stałą tworzą kryształy.

Rodzaje magmy:

- magma pierwotna (macierzysta)

- magma wtórna

Intruzja – wdarcie się plastycznej masy skalnej (magmy) w wyższe partie skorupy ziemskiej

-- ciało plutoniczne zakrzepłe w skałach skorupy ziemskiej

Kryteria podziału intruzji:

I -rzędny stosunek do skał otaczających

II- rzędny kształt

Intruzje magmowe :

- Intruzje zgodne – którzy ściany są zgodne z powierzchniami strukturalnymi skał otaczających ( np. powierzchnia ułożenia, niezgodności;)

- Intruzje niezgodne – które przecinają powierzchnie strukturalne

Intruzje zgodne:

- sille

- lakkolity

- lopolity

- fakolity

1. Sille – żyły pokładowe, powstają wskutek wniknięcia intruzji między dwie warstwy skalne;

2. Lakkolity – ciała magmowe w kształcie bochenka lub grzyba wciśnięte między warstwy;

3. Lopolity – to bochenkowate formy, które są wypukłe ku dołowi

4. Fakolity – ciała magmowe wciśnięte między warstwy w przegubach fałdów

Intruzje Niezgodne:

1. Dajki

2. Żyły kominowe

3. Etmolity

4. Apofizy

5. Batolity

1. Dajki – ­intruzje w formie żył, biegnących w poprzek warstw

2. Żyła kominowa ( pień, Neck ) – to intruzja w formie pionowego walca, niewielkiej na ogół średnicy

3. Etmolity – lejkowate, zwężające się ku dołowi intruzje, skośnie przecinające warstwy skalne

4. Batolity – potężna intruzja o średnicy przekraczającej 30km, kontakty ze skałami w otoczeniu mogą być zgodne i niezgodne, zmiennie lokalnie;

5. Apofizy – drobne żyły odgałęziające od większych ciał magmowych

Chonolity – nieregularne wypełnienia pustek w skałach

Warunki krzepnięcia magmy:

Temperatura krzepnięcia od 700-900^oC max 1200^oC ( w zależności od składu stopu oraz ilości składników pirogenicznych i hydatogenicznych)

Krzepnięcie magmy w intruzjach odbywa się pod ciśnieniem, które jest spowodowane przez:

• ciężar wyżej leżących warstw

• parcie gazów i par zawartych w magmie

• ciśnienie w magmie zależy też od lepkości

• ciśnienie nacisków bocznych oraz ruchów tektonicznych

Magma ma wysoką lepkość, która wzrasta z zawartością krzemionki i glinki, natomiast temperatura oraz gazy i roztwory obniżają lepkość.

Magma zawierająca składniki lotne krzepnie w głębi w niższych temperaturach, aniżeli odpowiadająca jej lawa na powierzchni, szybko tracąca fazę gazową.

Najbardziej turystyczne neki wulkaniczne i monolity skalne:

Turystyka wulkaniczna obejmuje nie tylko dobrze widoczne w morfologii stożki wulkaniczne, ale także pozostałości po nich, relikty ostańce zbudowane z najbardziej odpornych na wietrzenie skał, wypełniających wnętrze krateru.

Nekami nazywa się wzniesienia o stromych i urwistych stokach, które są reliktem po dawnym wulkanie. Są czopem (korkiem) zamykającym dawny komin wulkaniczny. Należy pamiętać, że wulkany, których pozostałością są neki, mogły być nawet kilka razy większe od samych neków.

Neki wulkaniczne i monolity skalne są atrakcyjne turystycznie, ponieważ:

• tworzą niesamowite krajobrazy ( iglice skalne, wypreparowane w krajobrazie głazy)

• są doskonałymi punktami widokowymi

• związane są z nimi legendy oraz pełnią funkcję miejsc świętych w wielu religiach, więc często na ich szczytach lub u ich podnóża znajdują się zabytki jak kościoły, świątynie itp.

• Były trudne do zdobycia i pełniły role obronne, stąd często posadowione są na nich zamki

• Aktualnie są wyzwaniem dla wspinaczki i turystyki skałkowej

Najbardziej turystyczne neki wulkaniczne i monolity skalne top11:

• Rhumsiki peak – Kamerun

• Sigirija – Sri Lanka ( Lwia Skała ) (UNESCO Starożytne miasto Vw. U podnóża neki )

• Saint Michel d’Aiguilhe – Francja (pkt. Widokowy – świątynia na szczycie, szlak św. Jakuba)

• El Peńón de Guatape – Kolumbia (brzeg jeziora zaporowego, wieża obserwacyjna droga 740 schodów z naturalnych spękań ciosowych)

• Zamek Trosky – Republika Czeska (Panna, Baba 15wież na szczytach połączone murem)

• Zuma Rock – Nigeria ( Brama do Abudży, skała widnieje na banknocie 100nair )

• Głowa Cukru – Brazylia (270 dróg wspinaczkowych i kolejka linowa )

• Pico Cao Grande – Wyspy świętego Tomasza i Książęce

• Devils Tower – USA ( południowy-zachód od miasta Hullet, Wyoming, pomnik przyrody) (200dróg wspinaczkowych – 5000twspinaczy/rok Spielberg – bliskie spotkanie 3 stopnia)

• Taung Kalat – Birma (klasztor buddyjski-klasztor na szczycie wulkanu, pielgrzymi, siedziba lokalnych bóstw)

• Morro Rock – USA (brzeg O. spokojnego, wiele gat. Ptaków, miejsce chronione, wspinaczka nie jest możliwa za wyjątkiem lokalnych plemion indiańskich – miejsce święte)

Wulkany najbardziej odwiedzane przez turystów:

• czynne (atrakcją podnoszącą adrenalinę jest gorąca lawa, ekshalacje wulkaniczne i erupcje )

• wysokie ( z wysokiego szczytu atrakcyjne panoramy )

• w atrakcyjnych rejonach turystycznych ( zwiedzaniu wulkanów towarzyszy poznawanie danego rejonu

• w miejscach gdzie w pobliżu są też inne atrakcje turystyczne

• w pobliżu kurortów wczasowych ( jako wycieczki fakultatywne )

• w ciepłym klimacie

• dobrze zagospodarowane ( z dobrą bazą noclegową i infrastrukturą )

• łatwo dostępne w pobliżu miast

Najwyższe wulkany na Ziemi:

• Ojos del Salado – Chile/Argentyna 6880mnpm (wygasły)

• Lullaillaco – Chille/Argentyna 6723mnpm

• Antofalla – Argentyna 6450mnpm

• Lascar – Chile 5990 mnpm

• Cotopaxi – Ekwador 5897mnpm uważany za najwyższy czynny wulkan świata, gdyż stale nad jego kraterem wciąż unosi się pióropusz pary wodnej

• Orizaba – Meksyk 5700mnpm

Wulkany w bliskim sąsiedztwie miast:

Wezuwiusz – Neapol – Włochy

Nyiragongo – Goma – Republika Demokratyczna Konga

Mt. Rainier - Seattle – USA

Mauna Kea/Mauna Loa – Hilo – Hawaje – USA

Sakurajima – Kagoshima – Japonia

Galeras – Pasto – Kolumbia

Etna – Katania – Sycylia – Włochy

Awaczyński – Pietropawłowsk Kamczacki – Kamczatka – Rosja

Wezuwiusz – odległość od miasta: kilka km

Wezuwiusz jest potomkiem Monte Somma (pradawnego wygasłego wulkanu) Początki jego aktywności sięgają czasów sprzed około 16tys. lat

Dzisiejszy stożek znajduje się na kalderze utworzonej podczas wybuchu w 79r.p.n.e

Kolejna spektakularna erupcja miała miejsce w 1944r. podczas bombardowania Neapolu (II w.ś)

Nyiragongo – odległość od miasta 20km

Znajduje się przy granica z Rwandą i Ugandą w Parku Narodowym Wirunga 350mnpm

Znajduje się tutaj w głębokim na 250m kraterze, największe na świecie jezioro lawowe.

Najbardziej turystyczne regiony wulkaniczne w Europie:

Włochy:

• Kampania

• Wyspy Liparyjskie

• Sycylia

Grecja:

• Wyspa Santoryn

• Wyspa Milos

• Wyspa Kos

• Wyspa Methana

• Wyspa Nisyros

Islandia:

• Odnoga wschodnia i zachodnia ryftu

• Wyspa Surtsey

Norwegia:

• Wyspa Jan Mayen

Hiszpania:

• Wyspy Kanaryjskie

Portugalia:

• Wyspy Azory

Najbardziej turystyczne regiony wulkaniczne w Polsce – wulkany nieczynne (wybrane):

• Pogórze Izerskie – miocen

• Pogórze Kaczawskie – miocen

• Kotlina Kłodzka – permokarbon/miocen

• Wzgórza Strzelińskie – miocen

• Opolszczyzna – miocen

• Okolica Krakowa – permokarbon

Najbardziej turystyczne nieczynne wulkany w Europie:

Im starszy wulkan, tym mniej czytelny w morfologii, bardziej zniszczony przez erozję i wietrzenie, a także przykryty młodszymi osadami.

W praktyce widoczne w morfologii stożki wulkaniczne nie są starsze niż kilka lat – kilkadziesiąt tysięcy lat, w zależności od strefy klimatycznej.

Starsze, nieczynne wulkany mogą być odsłonięte jedynie przez procesy lodowcowe jako tzw. Neki wulkaniczne lub w wyniku działalności człowieka – na ścianach kamieniołomów – wtedy można zajrzeć do ich środka. W związku z powyższym największe zainteresowanie turystyczne, ze względu na czytelność form mają wulkany nieczynne najmłodsze z:

Holocenu, plejstocenu – Owernia, Wyspy Kanaryjskie, Wyspy Morza Egejskiego

Neogenu i mnie paleogenu – środkowoeuropejska prowincja wulkaniczna, związana z ryftem Egeru – Niemcy, Republika Czeska, Polska .

W Europie czynne wulkany występują nad Morzem Śródziemnym (Wezuwiusz, Etna, Stromboli, Santoryn) oraz na Islandii (Hekla), czyli aktywność wulkaniczna jest związana w przeważającej części z obszarami styków płyt litosfery.

Włochy – współczesne strefy subdukcji – granica płyty Afrykańskiej i Euroazjatyckiej

Islandia – jedyny na ziemi przykład ryftu śródoceanicznego nad poziomem morza – granica płyty Północnoamerykańskiej i Euroazjatyckiej

Włochy – kolebka światowej wulkanologii

Z obszaru Włoch pochodzą różne terminy wulkaniczne np. Scoria, lapilli

Typy erupcji wulkanicznych pochodzących z Włoch

1. Pliniuszowy (Wezuwiusz)

2. Stromboli

3. Vulcano

Są odnoszone do innych wulkanów na całym świecie.

Etna i Wezuwiusz – najlepiej poznane wulkany na ziemi ich wybuchom przyglądał się człowiek od czasów antycznych.

Etna: Największy i najbardziej aktywny stratowulkan Europy. Starożytny mit opowiada, że we wnętrzu Etny żyje stugłowy olbrzym Tyfon, zamknięty tam przez Zeusa. Powstał w trzeciorzędzie, zbudowany głównie z trachitów i bazaltów. Ma ponad 270 kraterów bocznych. Droga, kolejka linowa i kolejka wąskotorowa – Circumetnea.

Wezuwiusz: Jedyny czynny wulkan na lądzie europejskim nad zat. Neapolitańską. Powstał w Plejstocenie ok. 200tys. lat temu. Od północy stożek otoczony jest półkolistym wałem, tzw. Somma – resztki dawnego stożka zniszczonego w 79r.p.n.e 608m położone jest obserwatorium wulkanologiczne. Liczne stacje prowadzą pomiary sejsmologiczne (najlepiej poznany wulkan na ziemi) Do krawędzi krateru prowadzi szlak turystyczny i wyciąg krzesełkowy.

Pola flegrejskie: ślady obecności superwulkanu, w rejonie Neapolu widoczne z kosmosu. Wybuchł około 40tys. lat temu a jego erupcja mogła przyczynić się do zagłady Neandertalczyka w Europie. Największa kaldera ma średnicę 14km. Na Obszarze pól znajdują się 24 kratery i stożki wulkaniczne, a także spektakularne przejawy działalności powulkanicznej.

Fumarole

Olfatary

Gorące źródła

Obszar wzmożonej aktywności sejsmicznej

Obecne są deformacje podłoża – w rejonie portu Pozzuoli grunt uniósł się wlatach 80 XXw. O około 3m.

Stromboli – znajduje się na Wyspach Liparyjskich, na morzu Tyreńskim położony na północ od Sycylii. Zbudowany z ryolitów, bazaltów i andezytów.

Wulkan znany jest jako śródziemnomorska latarnia, gdyż rozgrzana lawa świeci w ciemności niemal na okrągło. Turyści podchodzą do samego krateru, gdzie często i regularnie występują erupcje przez cały rok.

Z przerwami co 10min wyrzuca popioły, lapille i bomby wulkaniczne.

Typ erupcji: Stromboli – częste erupcje lawy o niewielkiej sile

Vulcano – Znajduje się w najbardziej południowej części Wysp Liparyjskich na morzu Tyreńskim. Starożytni rzymianie uważali wyspę Vulcano za komin kuźni Boga ognia Wulkana. Wulkan zbudowany jest z ryolitów, andezytów i bazaltów. Z krateru są wyrzucane bomby wulkaniczne i popioły. W jednym z czynnych kraterów Fotsa – znajdują się aktywne fumarole. W przeszłości znajdowały się tu kopalnie siarki rodzimej i ałunu. Typ erupcji: Vulcano – erupcje lawy i piroklastyków, o średniej sile połączonej z rozerwaniem krateru.

Marsili – podwodny wulkan położony na dnie Morza Tyreńskiego, około 175km na południe od Neapolu. 3000m – 450m poniżej tafli wody.

Gujot – podwodna góra stołowa, o płaskim szczycie mająca charakter ściętego stożka. Jest pozostałością pradawnego wulkanu. Szczyt pierwotnie wystający ponad powierzchnię wody został zniszczony głownie wskutek abrazyjnej działalności fal morskich.

Santoryn – Wyspa wulkaniczna na Morzy Egejskim w Archipelagu Cykladów położona 175km od wybrzeża Grecji i 110 od wybrzeża Krety. Zwany legendarną „Atlantydą”. Współcześnie ponad poziom morza wystają jedynie części krateru. Pumeks wulkaniczny wokół archipelagu Santoryn tworzy warstwę grubości 80m i pokrywa dno oceaniczne w promieniu 20-30km od wyspy. Wiele plaż na wyspie ma piasek barwy czarnej od pyłu wulkanicznego.

Wulkany czynne na Islandii:

Islandia: jedyny na ziemi przykład ryftu śródoceanicznego nad poziomem morza – granica płyty Północnoamerykańskiej i Euroazjatyckiej, na której obie płyty przemieszczają się w przeciwnych do siebie kierunkach.

Islandia: sama strefa aktywnego ryftu nie jest odpowiedzialna za tak intensywną działalność wulkaniczną na Islandii. Wyspa znajduje się w pobliżu plamy gorąca (hot spot). Jedna trzecia lawy bazaltowej na świecie wytworzonej podczas historycznych erupcji wypłynęła na Islandii. Erupcja wulkanu Laki – największa efuzja na ziemi w czasach historycznych.

Islandia to najbardziej aktywna wulkaniczna wyspa na Ziemi. 130 wulkanów, 18 wulkanów czynnych w czasach historycznych.

Tempo przyrostu skorupy oceanicznej wynosi 2cm/rok. Najstarsze skały na Islandii mają 16-20Ma.

Olbrzymia różnorodność czynnych form wulkanicznych:

• erupcje szczelinowe

• erupcje szczelinowe przechodzące w centralne

• erupcje centralne :

-stratowulkany

-wulkany tarczowe

-wulkany podlodowcowe!

-pseudokratery!

• Obszary aktywności geotermalnej:

- gejzery

Różnorodny chemizm wyrzucanych produktów:

• Bazalty toleitowi

• Bazalty alkaliczne

• Bazalty przejściowe

• Rzadziej andezyty i dacyty

• Rzadko skały kwaśne

Erupcje szczelinowe:

Laki – wulkan szczelinowy w południowej Islandii na południowy-zachód od lodowca Vatnajokull

O wielu kraterach wzdłuż szczeliny o długości ponad 25km. Należy do systemu wulkanicznego Katla, do którego należy też system szczelin Eldgja. 1783-1784r. Lawa wydostała się ze szczelin 130kraterów! Efektem erupcji była śmierć 1/5 mieszkańców Islandii w następstwie zimy wulkanicznej i głodu.

Eldgja: Wulkan szczelinowy zwany „szczeliną ognia” w południowej Islandii na południowy zachód od lodowca Vatnajokull. Powstał około 2tys. lat temu. Głębokość sięga 140m dł. 500m. Największa erupcja 934r.

Wulkany tarczowe:

Skjaldbrei.ur – Wulkan tarczowy o wys. 1600mnpm położony w dolinie ryftowej Thingvellir w południowo-zachodniej Islandii. Cechuje go wysoki stopień regularności, zbocza są nachylone pod niewielkim kątem od 1 u nasady do 9^o przy szczycie. Powstał 9000tys. w wyniku 1 erupcji prawdopodobnie w czasie 50-100lat !

Statnia erupcja 3350lat p.n.e

Trolladyngja – największy wulkan tarczowy Islandii o wysokości 1468mnpm położony w środkowej części wyspy. Otoczony licznymi pokrywami lawowymi. Ostatnia erupcja 1961r.

Wulkany podlodowcowe – mają charakterystycznie płaski szczyt, przypominający blat stołu, związany z naciskiem lodowca na szczyt wulkanu i erozją lodowcową.

Powoduje topienie się lodu i tworzenie ogromnych fal powodziowych – zwanych jokullhlaupa. Na drodze do morza tworzą one olbrzymie piaszczysto-żwirowe równiny (sandry).

• Grimsvotn

• Eyjafjallajokull

• Hekla

• Eldborg

• Burfell

Pseudokratery – powstają na skutek przepływu lawy przez obszary podmokłe, jeziora. Są efektem erupcji hydrowulkanicznych. Lawa przy kontakcie z wodą wytwarza duże ilości prężnych gazów (pary wodnej), które przebijają potok lawowy i wywołują erupcję. Powstają kratery lawowe, ale bez połączenia kominem wulkanicznym z ogniskiem magmy. Są to w dosłownym tłumaczeniu z jęz. Angielskiego tzw. ‘stożki bez korzeni’.

• Jezioro Myvatn, Islandia północna (okolice wulkanu Krafla)

• Rau.hólar koło Reykjaviku

• Landbrotshólar w SE Islandii

Obszary aktywności geotermalnej:

Dolina Haukadalur – 80km na wschód od Reykjaviku

Gejzer Strokkur – (Wielka Fontanna) wyrzuca wodę co 9-20min na wys. Około 30m

Hengil - na wschód od Reykjaviku na południe od Thingvellir

Hveraveliir – na północny-wchód od Reykjaviku

W powyższych miejscach ciepło geotermalne wykorzystuje się do ogrzewania większości budynków, a także w rolnictwie i szklarniach.

Najsłynniejsze wulkany Islandii:

Hvannadalshnukur – najwyższy szczyt Islandii, nieczynny wulkan będący nekiem ryolitowym.

Jest pozostałością silnie zerodowanego wulkanu Oraefajókull. Wznosi się jako nunatak nad powierzchnię lodowca Vatnajokull.

Grimsvotn – wulkan znajduję się pod lodowcem Vatnajokull. Ostatnia erupcja miała miejsce w 2011r. Jego erupcje powodują topnienie lodowca, a ciśnienie i ciepło wydobywające się z jego wnętrza podczas erupcji unoszą czapę lodową, co prowadzi do katastrofalnych powodzi na tym terenie.

Eyjafjallajokull – wulkan podlodowcowy w południowej Islandii na zachód od wulkanu Katla.

Często wkrótce po erupcji tego wulkanu wybucha też wulkan Katla.

Askja – wulkan znajduje się w środkowej Islandii. Ma wielką kalderę o średni 50km^2, wypełnioną wodami dwóch jezior. Jedno z jezior w kalderze zawiera ciepłą siarkową wodę. Ostatnia erupcja w 1961r.

Hekla – Najwyższy czynny wulkan Islandii nazywany „Wrotami piekieł” Stratowulkan powstały w wyniku erupcji szczelinowej, która następnie ewoluowała w erupcję centralną. Zbudowany z dacytów i andezytów bazaltowych. Przykład erupcji typu wezuwiańskiego. Jego erupcje prowadzą do topnienia lodowca i gwałtownych powodzi.

Katla – Wulkan położony w południowej części Islandii pod lodowcem Myrdalsjokull. Jego krater ma rozmiar 10km² Jeden z najbardziej znanych wulkanów Islandii.

Wyspa Surtsey – wyspa znajduje się około 30km na południe od Islandii w archipelagu Vestmannaeyajar. Została utworzona w wyniku erupcji podwodnego wulkanu, znajdującego się 130m pod powierzchnią morza. Powstała w wyniku erupcji freatycznej na skutek zalania kominów wulkanicznych wodą morską. Zbudowana jest z lawy bazaltowej, luźnej tefry i porowatej scorii. Aktualnie jest silnie erodowana przez fale morskie i prawdopodobnie zniknie z powierzchni morza do 2100r. Od 2008 wpisana na światową listę dziedzictwa UNESCO – można ją podziwiać z małych samolotów.

Wyspa Heimaey ( Wulkan Eldfell )

Wyspa znajduje się 9km na południe od Islandii. Zwana jest „Capri północy” lub „ Pompeje Islandii”

Została utworzona jakieś 10tys lat temu. Najbardziej znana z wybuchu wulkanu Eldfell w 1973r. który zniszczył dużą część głównego portu i doprowadził do powiększenia wyspy o 20%. Była to erupcja szczelinowa w początkowej fazie, która przekształciła się w erupcję centralną. Na północy wyspy można podziwiać widowiskowe klify wulkaniczne.

Wulkany czynne Norwegii:

Beerenberg: znajduje się w Norwegii na wyspie Jan Mayen około 500m na wschód od Grenlandii. Zwany jest szczytem Hakkona VII. Jest aktywnym stratowulkanem w znacznej części pokrytym lodowcem. Drugi po Etnie najwyższy wulkan Europy. Wybucha średnio co około 100lat. Ostatnia silna erupcja w 1985r.

Wulkany nieczynne Francji:

Puy De Dome ( Owernia ) – znajdują się w północnej części masywu centralnego w paśmie wulkanicznym Chaine des Puys o długości około 30km. Występuje tu około 100 wulkanów nazywanych z francuskiego puys.

Obszar słynie z obecności takich form jak:

• Stratowulkany (stożki z pięknie zachowanymi kraterami )

• Stożki żużlowe

• Kopuły lawowe

• Maary

• Pseudokratery

Formy te chronione są Regionalnym Parku Przyrody Wulkanów Owernii

Wulkany nieczynne Niemiec:

Eifel: klasyczny przykład występowania maarów.

Znajduje się w Nadrenii-Palatynacie, ostatnia erupcja miała miejsce 13 Ky, trwała zaledwie kilka dni pokrywając obszar na terenie doliny Renu 7m warstwą pyłów i pumeksu

Górne Łużyce: obszar słynie z obecności młodych (paleogen) neków bazaltowych (podobne formy spotykane są w polskich i czeskich Sudetach)

Landeskrone: Znajduje się na SW od Gorlitz/Zgorzelca

Nieczynny wulkan bazaltowy nazywany „Koroną Ziemi”

Wulkany nieczynne Czeskiej Republiki:

Np. Pańska Skała

Jest to pozostałość po eksploatacji bazaltu mioceńskiego sprzed 30mln lat. Łom znajduje się w Kraju Libereckim. Osobliwością terenu są słupy bazaltowe o średni około 25cm i wysokości do 20m (pionowe i pochylone). Chronione są jako rezerwat geologiczny. Jest najczęściej odwiedzanym obiektem geologicznym w Czechach.

Wulkany nieczynne Polski:

(wczesny paleozoik kambr?-sylur)

Sudety:

Wleński Gródek – diabazy, zieleńce

Masyw Okola – diabazy, zieleńce

Wąwóz Myśliborski –diabazy, zieleńce

Typową cechą są lawy poduszkowe (pukliste), często zmetamorfizowane w facji niskiego stopnia metamorfizmu w zieleńce. Formy morfologiczne wulkanów są całkowicie zatarte.

Permokarbon:

Sudety:

Wielisław – riolity

Lubiechowa – melafiry

Borówno – trachybazalty

Grzędy – trachybazalty

Świerki – trachybazalty

Tłumaczów – trachybazalty

Formy morfologiczne wulkanów są zatarte. Dostępne są w czynnych kamieniołomach.

Okolice Krakowa – rejon Krzeszowic:

Kowalska góra – tufy

Miękinia – riolity

Regulice – trachybazalty

Rudno – tufy, melafiry

Orlej – riolity

Zalas – riolity

Niedźwiedzia góra – diabazy

Oligocen/miocen -> typowe formy to neki wulkaniczne.

Sudety – szczególnie „Kraina wygasłych wulkanów”

Wielki Las Lubański koło Lubania – bazaltoidy

Stożek Perkuna koło Leśnej – bazalty

Ostrzyca Proboszczowicka – bazanity

Wilcza Góra koło Złotoryi – bazanity

Grodziec koło Złotoryi – bazaltoidy

Czartowska Skała w Pomocnem – nefelinity

Mszana i Obłoga koło Jawora – bazanity

Małe Organy Myśliborskie koło jawora – bazaltoidy

Męcinka koło Jawora – trachyandezyty

Miocen – Opolszczyzna:

Gracze koło Niemodlina - bazalty

Rutki-Ligota koło Niemodlina - bazalty

Góra Św. Anny – bazalty

Miocen – Pieniny:

Góra Wżar koło Kluszkowic - andezyty

Góra Bryjarka koło Szczawnicy - andezyty

Góra Jarmuta i Malinowa koło Szczawnicy – andezyty

Biała Woda koło Jaworek – bazalty

Zaznaczają się w morfologii jako wyraźne wzgórza

Najbardziej turystyczne rejony wulkaniczne Azji:

Rosja: Kamczatka, Sachalin, Wyspy Kurylskie, Kaukaz

Gruzja: Kaukaz, Armenia: Okolice Erewania

Turcja: Wyżyna Armeńska, Środkowa Anatolia (Kapadocja)

Iran: Góry Elburs Japonia: Hokkaido, Honsiu, Kiusiu

Korea Płd: Wyspa Czedżu (Jeju) Filipiny: Luzon

Indonezja: Jawa, Sumatra

Wulkany Czynne Azji:

Elbrus	Rosja	5642 m npm.
Ararat	Turcja	5165
Kluczewska Sopka	Rosja	4957
Fudżi	Japonia	3776
Semeru	Indonezja	3680
Apo	Filipiny	2965
Metapi	Indonezja	2890
Tambora	Idonezja	2850
Asama	Japonia	2540
Bromo	Indonezja	2329
Pinatubo	Filipiny	1600
Krakatau	Indonezja	813