Oddziaływania profilaktyczne w zakresie zapobiegania narkomanii

profilaktycznych w zakresie zapobiegania narkomanii.

Częstotliwość współwystępowania uzależnienia od alkoholu wraz z uzależnieniem od substancji psychoaktywnych, a także duża liczba młodych osadzonych, stanowiących grupę szczególnego ryzyka w zakresie wystąpienia uzależnienia od substancji psychoaktywnych, stwarza konieczność wzbogacenia oferty terapeutycznej którą dysponuje jednostka (od lat w areszcie funkcjonuje oddział terapeutyczny dla skazanych uzależnionych od alkoholu) o oddziaływania profilaktyczne nakierowane na zapobieganie narkomanii.

W farmakologii mianem narkotyków określa się środki, które mają właściwości uspokajające lub uśmierzające ból. W mowie potocznej i w języku prawniczym termin ten używany jest w odniesieniu do nielegalnych substancji farmakologicznych, niezależnie od tego, że np. marihuana czy kokaina mają inne działanie farmakologiczne i cechuje je inny wzorzec uzależnienia (por. Reber 2000, s. 398 – 399, Leksykon terminów...).

W literaturze przedmiotu oraz w prawodawstwie rozróżnia się szkodliwe zażywanie substancji psychoaktywnej oraz uzależnienie od niej. Według obowiązującej Ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii używanie szkodliwe, to używanie substancji psychoaktywnej powodujące szkody somatyczne lub psychiczne, włączając upośledzenie sądzenia lub dysfunkcyjne zachowanie, które może prowadzić do niesprawności lub mieć niepożądane następstwa dla związków z innymi ludźmi. Natomiast uzależnienie od środków odurzających lub substancji psychotropowych, według wspomnianej ustawy, jest definiowane jako zespół zjawisk psychicznych lub somatycznych wynikających z działania środków odurzających lub substancji psychotropowych na organizm ludzki, charakteryzujący się zmianą zachowania lub innymi reakcjami psychofizycznymi i koniecznością używania stale lub okresowo tych środków lub substancji w celu doznania ich wpływu na psychikę lub dla uniknięcia następstw wywołanych ich brakiem. Definicja narkomanii, użyta w ustawie o zapobieganiu i przeciwdziałaniu temu zjawisku, stwierdza, iż pod pojęciem tym należy rozumieć „stałe lub okresowe przyjmowanie w celach niemedycznych środków odurzających lub psychotropowych albo środków zastępczych w wyniku czego może powstać lub powstała zależność” (art. 4 Ustawy...).

Za osobę zagrożoną uzależnieniem uznaje się osobę, u której zespół zjawisk psychicznych i oddziaływań środowiskowych stwarza duże prawdopodobieństwo powstania uzależnienia od środków odurzających lub substancji psychotropowych, albo osobę sporadycznie używającą środków odurzających, substancji psychotropowych lub środków zastępczych. Natomiast osoba uzależniona, to osoba, która w wyniku używania środków odurzających, substancji psychotropowych lub środków zastępczych albo używania ich w celach medycznych znajduje się w stanie uzależnienia od tych środków lub substancji (tamże, art. 4).

Sytuacja pozbawienia wolności, którą stosując terminologię psychologiczną, można określić jako sytuację trudną, sprzyja, zwłaszcza wśród osób o niewielkich umiejętnościach zaradczych, jakimi często są osoby skazane, sięganiu po niedojrzałe sposoby radzenia sobie. Stąd wynika duża ilość zachowań agresywnych i autoagresywnych w warunkach izolacji więziennej, powstawanie negatywnych zjawisk podkultury a także „popularność” narkotyków w więzieniach. Z badań, przeprowadzone przez Instytut Psychiatrii i Neurologii w 2001 roku wynika, iż prawie 1/5 wszystkich skazanych zażywała okazjonalnie narkotyki przed pobytem w zakładzie karnym lub areszcie śledczym, natomiast kontakty ze środkami narkotycznymi miało w izolacji więziennej w zależności od grupy wiekowej od 22 do 33 % osób pozbawionych wolności (por. Majcherczyk 2006). Narkotyki pełnią w izolacji więziennej różnorodne funkcje: adaptacyjną (pozwalają na stopniowe przystosowanie się do warunków więziennych), psychologiczną (pozwalają na zaspokajanie potrzeb, które w wyniku izolacji więziennej uległy deprywacji), społeczną (wspólne zażywanie narkotyków daje poczucie wspólnoty doznań i przynależności), ekonomiczną (handel narkotykami jest źródłem dochodu) oraz podkulturową (zażywanie narkotyków staje się wyrazem lekceważenia obowiązujących norm i przepisów).

W literaturze przedmiotu brak jest wspólnej, akceptowanej przez wszystkich autorów definicji profilaktyki. P. O’Gorman ujmuje profilaktykę jako kombinację przepisów i strategii zmierzających do eliminowania lub redukcji wpływu czynników sprzyjających rozwojowi uzależnienia. W jego przekonaniu działania te powinny koncentrować się wokół środka odurzającego, środowiska, w jakim jest on używany oraz używającej go osoby (por. Gaś 1993, s. 9). Z kolei S.M. Gold i B. Stewart definiują ją, jako proces prowadzący do redukcji dostępności i zapotrzebowania na środki odurzające poprzez koncentrację na środkach odurzających, kosztach ich używania oraz środowisku (tamże, s. 9). Odejście od pojęcia profilaktyka uzależnień proponuje J. Mellibruda. Jako kategorię nadrzędną proponuje on termin profilaktyka problemowa, która to nazwa informuje, że istnieje pewna ilość problemów o charakterze zdrowotnym, behawioralnym, środowiskowym oraz o możliwości zapobiegania im lub zmniejszania ich (por. Mellibruda 1997).

Celem działań profilaktycznych jest inicjowanie aktywności społeczeństwa, tak by wspierało zdrowy styl życia, ujawnianie nielegalnego odurzania się i wyciąganie z tego konsekwencji, wspieranie abstynencji, opóźnianie wieku inicjacji alkoholowej, tytoniowej, zapobieganie pojawianiu i rozwijaniu się problemów zdrowotnych związanych z używaniem określonych środków odurzających, wzbogacanie wiedzy na temat owych środków oraz rozwijanie umiejętności społecznych (por. Gaś 1993, s. 10). J. Mellibruda za cele sformułowanej przez siebie profilaktyki problemowej uznaje: „zapobieganie i zmniejszanie szkód, które aktualnie występują w życiu (…) ludzi w związku z zażywaniem przez nich alkoholu i innych substancji, zapobieganie przyszłym szkodom, w tym uzależnieniu, które mogą się pojawić po dłuższym zażywaniu, zmniejszanie szkód wynikających z zażywania alkoholu i innych substancji przez inne osoby z otoczenia młodych ludzi”(Mellibruda 1997)

Oddziaływania profilaktyczne mogą być realizowana na trzech poziomach – mowa tutaj o profilaktyce pierwszorzędowej, drugorzędowej i trzeciorzędowej. Profilaktyka pierwszorzędowa to „działania mające na celu z jednej strony promocję zdrowia i przedłużanie życia człowieka, z drugiej zaś – zapobieganie pojawianiu się problemów związanych z używaniem i nadużywaniem środków odurzających” (Gaś 1993, s.15). W jej zakresie można wyróżnić pięć zadań: rozpoznanie czynników ryzyka, włączenie do działań profilaktycznych mass – mediów, działania legislacyjne, aktywizacja społeczeństwa, realizacja programów edukacyjnych. Profilaktyka drugorzędowa to działalność mająca na celu identyfikację osób z grup podwyższonego ryzyka. Jej zadania to organizowanie specjalnych programów dla grup wysokiego ryzyka, przygotowanie zawodowe osób z grup ryzyka, przełamywanie milczącego zaprzeczania oraz wykorzystanie badań lekarskich do identyfikacji zagrożonych osób. Profilaktyka trzeciorzędowa „rozumiana jest jako interwencja po wystąpieniu uzależnienia. Ma ona na celu z jednej strony przeciwdziałanie pogłębianiu się procesu chorobowego, z drugiej zaś – umożliwienie osobie leczącej się powrotu do społeczeństwa, prowadzenia w nim satysfakcjonującego i społecznie aprobowanego trybu życia wolnego od środków odurzających” (tamże, s.19-20). Jej cele to rozpoznanie syndromu zaprzeczania, bezpośrednia interwencja, usunięcie zahamowań przed leczeniem oraz zaspokojenie specyficznych potrzeb osób leczących się.

Zgodnie z Ustawą o przeciwdziałaniu narkomanii, profilaktyka narkomanii realizowana jest przez odpowiednie kształtowanie polityki społecznej, gospodarczej, oświatowo – wychowawczej i zdrowotnej, a w szczególności: działalność wychowawczą, edukacyjną, informacyjną i zapobiegawczą, leczenie, rehabilitację i reintegrację osób uzależnionych, ograniczanie szkód zdrowotnych i społecznych, nadzór nad substancjami, których używanie może prowadzić do narkomanii, zwalczanie niedozwolonego obrotu, wytwarzania, przetwarzania, przerobu i posiadania substancji, których używanie może prowadzić do narkomanii, nadzór nad uprawami roślin zawierających substancje, których używanie może prowadzić do narkomanii (art. 2 Ustawy...).

Działalność wychowawcza, edukacyjna, informacyjna i zapobiegawcza w zakresie profilaktyki narkomanii obejmuje m.in.: promocję zdrowia psychicznego, promocję zdrowego stylu życia, informowanie o szkodliwości środków i substancji, których używanie może prowadzić do narkomanii, oraz o narkomanii i jej skutkach, edukację psychologiczną i społeczną, edukację prawną oraz działania interwencyjne (art 19 Ustawy...).

Wychodząc naprzeciw potrzebom osadzonych przebywających w jednostce a także realizując nałożone na Służbę Więzienną zadania w zakresie celu wykonania kary pozbawienia wolności, który w art. 67 Kodeksu karnego wykonawczego został określony jako „wzbudzanie w skazanym woli współdziałania w kształtowaniu jego społecznie pożądanych postaw, w szczególności poczucia odpowiedzialności oraz potrzeby przestrzegania porządku prawnego i tym samym powstrzymania się od powrotu do przestępstwa” (art. 67 Kkw), w Areszcie Śledczym w Krakowie Podgórzu realizowane są programy profilaktyczne w zakresie zapobiegania narkomanii Sonar oraz Nie biorę. Programy te realizowane są zgodnie z wytycznymi wynikającymi z Zarządzenia nr 2 Dyrektora Generalnego Służby Więziennej z dnia 24 lutego 2004 r. w sprawie szczegółowych zasad prowadzenia i organizacji pracy penitencjarnej oraz zakresów czynności funkcjonariuszy i pracowników działów penitencjarnych i terapeutycznych wraz z późniejszymi zmianami. Na podstawie § 2.1.1 w/w zarządzenia w zakładach karnych prowadzi się „programy resocjalizacji sprzyjające przygotowaniu do readaptacji społecznej skierowane do grup skazanych, wyodrębnionych ze względu na wspólne potrzeby” (§ 2.1.1 Zarządzenia...) między innymi w zakresie przeciwdziałania uzależnieniom oraz nadużywaniu alkoholu lub używaniu narkotyków oraz kształtowania umiejętności społecznych.

Programy te realizowane są przez funkcjonariuszy Działu Penitencjarnego we współpracy z podmiotami zewnętrznymi (Monar, Klub Anonimowych Narkomanów, Centrum Profilaktyki i Edukacji Społecznej PARASOL). Ich realizacja ma sprzyjać nabyciu przez skazanych podstawowych umiejętności społecznych, kształtowaniu u nich postaw prozdrowotnych, umiejętności prawidłowego radzenia sobie w sytuacjach trudnych oraz spędzania wolnego czasu bez sięgania po środki odurzające, ma służyć zdobyciu przez skazanych wiedzy o szkodliwości środków psychoaktywnych, motywować do zerwania z nałogiem. Średni czas trwania programu wynosi 3 miesiące. W tym czasie skazani uczestniczą w ok 30 godzinach zajęć z wychowawcami, psychologiem a także zatrudnionymi w celu realizacji programu terapeutami.