Specyfika i rozwój filozofii racjonalistycznej

Kamila Wyrwas
Zarządzanie stacjonarne
rok 2011, semestr I

Nr. Albumu: 7929

SPIS TREŚCI

1. Co to jest racjonalizm?...………………………….3

2. Geneza…………………………………………….4

3. Główni przedstawiciele…………………………...5

4. Szkoły i kierunki………………………………….6

5. Własna ocena……………………………………...7

6. Bibliografia………………………………………..8

1. Co to jest racjonalizm?

   1. Definicje

Racjonalny – rozumny; oparty na zasadach poprawnego myślenia i skutecznego działania.

RACJONALIZM - łaciński wyraz ,'ratio'' najczęściej jest używany w sensie zdolności poznawczej. Przejawami jej aktywności są według tradycji, nauka (,,scientia'')i mądrość(, ,sapientia'').Ludzka zdolność poznawcza w ujmowaniu i pojmowaniu jest zależna od poglądu, na podstawie, którego formułuje pojęcia i zasady. Zakres takiego wnioskowania nazywa się tradycyjnie ,,ratiocinatio'',a czynność wnioskowania ,,dyskursem".

(Rahner-Vorgrimler, 383).

Racjonalizm - kierunek filozoficzny przeciwny empiryzmowi przyznający rozumowi główną rolę w procesie poznania, negujący rolę doświadczenia i siły poznawczej uczucia. Kult intelektu, nauk przyrodniczych i matematycznych. Odrzuca objawienia, przeczucia, jasnowidztwo. Poznanie naukowe musi być komunikowalne (dla innych dostępne) i intersubiektywne (kontrolowane) – jego treść jest dostępna każdemu, kto będzie chciał zweryfikować wynik.

Racjonalizm nie jest tylko zdroworozsądkowym, pragmatycznym czy skutecznościowym podejściem do życia, ale kompleksową ideą obejmującą stosunek do rozumności człowieka, narzędzi poznawczych, fałszywych idoli oraz przesądów. Racjonalizm ma nie tylko wymiar indywidualny, ale i społeczny — prosta racjonalność, czyli dobieranie właściwych środków do określonych celów, może zostać zaprzęgnięta w służbę irracjonalizmu i zniewolenia. Racjonalizm, wynikający z afirmacji człowieka, która musi się łączyć z afirmacją najbardziej swoistej właściwości człowieka — rozumności, implikuje aksjologię wolnościową. Po pierwsze z tej racji, iż jest ona wyrazem afirmacji człowieka, po drugie — z przekonania, iż zapewnia ona maksymalizację racjonalności. Racjonaliści zatem chcą nie tylko, by jednostki były jak najbardziej racjonalne, ale i by społeczeństwa rządziły się rozumem i maksymalizowały ilość wolności dostępnej jednostkom.

1. Charakterystyka

Do podstawowych cech racjonalizmu możemy zaliczyć:

• przywiązanie do wiedzy i rozumu — oznacza rozwój własnej osoby przez poszerzanie wiedzy;

• naukowa perspektywa — próba rozumienia i poznawania rzeczywistości przez nauki przyrodniczo-antropologiczne;

• wolnomyślność — myśl i refleksja wolne od dogmatów i przesądów, otwarte, śmiałe, nieograniczone, desakralizujące, świętokradcze i bezwstydne;

• sceptycyzm umiarkowany — pełni rolę korygującą przyjęte drogą rozumową sądy; mówi o cnocie wątpienia i sprzeciwiania się; wyrażający się w szczególności w krytycznym stosunku do teorii pozanaukowych, pseudonaukowych i antynaukowych, takich jak magia, astrologia, radiestezja, homeopatia, ufologia itp.;

• naturalistyczne wyjaśnienia rzeczywistości, odrzucające wszelkie wątki nadnaturalne;

• świecki humanizm — jest nieodłączny od racjonalizmu: afirmując człowieka nie sposób nie afirmować najbardziej swoistej właściwości ludzkiej — racjonalności; tak jak wolnomyślicielstwo jest metodologicznie niezbędne racjonalizmowi, tak racjonalizm jest aksjologiczną konsekwencją humanizmu; świecki humanizm jest wreszcie źródłem hasła „wolność, równość, braterstwo", a tym samym źródłem wartości etycznych racjonalistów.

1. Geneza

Przekonanie o rozumności świata i jego uporządkowaniu wywodzi się od Heraklita, który wprowadził do filozofii pojęcie rozumu (logos), który rządzi światem. Eleaci zaprzeczyli wiarygodności danych zmysłowych, dowodząc ich sprzeczności z logicznym rozumowaniem i jednocześnie zapoczątkowując spór racjonalizmu z empiryzmem. Eleata Parmenides pierwszy świadomie zastosował rozumowanie dedukcyjne, i utożsamiając myśl z bytem zbudował pierwszy system filozofii racjonalistycznej. Demokryt próbował dokonać syntezy racjonalizmu i empiryzmu, rozróżniając "ciemną" wiedzę zmysłową, która wymaga wyjaśnienia i wiedzę "prawdziwą", pochodzącą z rozumu. Program zreformowania praw, języka oraz stosunków społecznych według kryterium racjonalności przedstawił sofista Protagoras. Rozumowanie, jako sposób dochodzenia do prawd etycznych był przedmiotem rozważań Sokratesa. Empiryzm odrzucił Platon, którego zdaniem poznanie zmysłowe jest raczej domysłem (doksa), dotyczy tylko zjawisk, ma charakter ułomny i wymaga pomocy rozumu, wyprzedzającego i współdziałającego w poznaniu zmysłowym. Tylko umysł jest zdolny do poznania (episteme) idei dzięki wrodzonej wiedzy, którą dysponuje. Wyższość poznania rozumowego podkreślał również Arystoteles, choć poznanie zmysłowe według niego dostarczało rozumowi niezbędnego materiału do rozumowania. Nowy kierunek racjonalizmowi nadał Grzegorz z Nyssy, który jako pierwszy dowodził zgodności objawienia chrześcijańskiego z rozumem i jego racjonalnego charakteru.

Racjonalizmem nazywamy od XVI w. pogląd, że czysta myśl w procesie poznania ma pierwszeństwo przed empirią. Wraz z oświeceniem ocena ta została odniesiona do wiary objawienia i tradycji religijnych; w takiej sytuacji należałoby rozumowo uzasadnione myślenie uznać za doskonalsze. Od tego czasu racjonalizm oznaczał w filozofii żądanie uzasadnienia, wyjaśnienia i genezy tego wszystkiego, co dla empiryków jest samo przez się oczywistym faktem. Opracowano programy racjonalnej argumentacji dla najprzeróżniejszych nauk. ,,Racjonalizm krytyczny” uważa, że twierdzeń naukowych nie da się ,,zweryfikować'' czy uzasadnić jako prawdy za pomocą obserwacji empirycznych; natomiast za ,,naukowe'' uważa się tylko te twierdzenia, które są zasadniczo ,,falsyfikowalne". - W teologii ewangelickiej za racjonalistów uchodzili ci, dla których pytania dotyczące religii w zakresie etyki nalezą do rozumu praktycznego, a nie teoretycznego. W katolicyzmie za ,,racjonalistów'' uważano wszystkich, którzy w przypadku konfliktu między autorytetem a autonomicznym rozumem opowiadali się za wyższością rozumu. Źródeł tego poglądu dopatrywano się w oświeceniu i protestantyzmie; w XIX w. widziano w nim, wraz z materializmem i panteizmem, największe niebezpieczeństwo dla wiary katolickiej. Teologowie, usiłujący przed trybunałem rozumu bronić prawdy wiary objawienia, co wobec nowożytnej mentalności było konieczne, byli jako ,,racjonaliści'' zwalczani środkami administracyjnymi i dogmatycznymi przez Piusa IX i Sobór Watykański I: G. Hermes, A. Gunther, J. Frohschammer. Negatywnie ,,o racjonalizmie w teologii można mówić wtedy, kiedy teolog w swoich wypowiedziach nie jest w pełni świadomy analogicznego charakteru swoich pojęć’, kiedy nie zdaje sobie sprawy z tęgo, że religia chrześcijańska jest w gruncie rzeczy religią adoracji i uwielbienia' że słowne wypowiedzi wskazują poza siebie na rzeczywistą osobę, do której odnosi, przekraczając samo siebie, każde zdanie teologiczne (a więc do Boga i do Jego wolnej decyz1i), że każdy akt uchwycenia i zrozumienia musi być w sposób oczywisty sam pochwycony i ogarnięty przez nieuchwytną tajemnicę samą w sobie''

1. Główni przedstawiciele

Racjonalizm rozwijał się intensywnie w wiekach XVII i XVIII. Do najbardziej znanych filozofów racjonalistów należą: Kartezjusz, Isaac Newton, Baruch Spinoza, oraz w pewnym sensie Gottfried Wilhelm Leibniz.

• Kartezjusz (ur. 31 marca 1596 r. w La Haye-en-Touraine w Turenii, zm. 11 lutego 1650 r. w Sztokholmie)

  • Był skrajnym racjonalistą. Próbował on różnych doświadczeń by zastosować do filozofii swoją, wziętą z matematyki zasadę znalezienia podstawowego aksjomatu, który by był absolutnie pewny i od którego można by wywieść drogą dedukcji resztę systemu. Analizując podstawy wszystkich sobie znanych systemów filozoficznych, zauważył, że niemal dla każdego stwierdzenia filozoficznego można sformułować jego antytezę i że nie ma sposobu aby ustalić, które z tych twierdzeń jest prawdziwe. Jedyną rzeczą, której nie da się zaprzeczyć jest to, że w danym momencie myślimy.

• Sir Isaac Newton (ur. 4 stycznia 1643 w Woolsthorpe-by-Colsterworth, zm. 31 marca 1727 w Kensington)

  • Newton uważał, że przedmiotem nauki są zjawiska, zaś jej celem jest znalezienie związków między nimi, to znaczy praw. Z zakresu nauki wyłączał poszukiwanie transcendentnych przyczyn wywołujących zjawiska. Wedle tego, na przykład badając ciężar, fizyka ma ustalić, jakim prawom on podlega, nie zajmując się jego naturą

• Benedykt Spinoza (w oryginale Baruch de Spinoza, ur. 24 listopada 1632 w Amsterdamie, zm. 21 lutego 1677 w Hadze)

  • Ogromny wpływ na jego światopogląd wywarł Kartezjusz. Filozofia Spinozy opiera się na tych samych założeniach, co filozofia kartezjańska. Cechą różnicującą są jednak wnioski (rozwiązania), które są całkowicie odmienne.

  • Spinoza, podobnie jak Kartezjusz, poznanie pojmował racjonalistycznie. W swoim dziele: Etyka, ale wyłożona w porządku geometrycznym, próbuje utrzymać matematyczny model poznania, ujmując wiedzę w schemacie aksjomatycznym. Również dla niego miarą prawdy była jasność i wyraźność. Według Spinozy, matematyka jest wzorem nauk, jako że odkrywa tajemnice dzięki swej ścisłości. Idea, która była niejasna, w jego mniemaniu była zmyślona. Natomiast to, co było jasne, było prawdziwe. => wnioski: idee jasne wypływają z konieczności rzeczy, idee mętne są arbitralne. Trzeba usunąć wszystko, co przeszkadza w prawdziwym poznaniu. => Cel: poprawa rozumu. To właśnie rozum stanowi dla Spinozy jedyne wiarygodne źródło prawdy. Według tego filozofa, nasz rozum musi odróżniać idee prawdziwe, ustanowić prawidła pojmowania rzeczy nieznanych.

• Gottfried Wilhelm Leibniz, znany także pod nazwiskiem Leibnitz (ur. 1 lipca 1646 w Lipsku, zm. 14 listopada 1716 w Hanowerze)

  • Filozof niemiecki autor 24 000 dzieł, tworzył w języku rodzimym. Odrzucił empiryzm, głosi racjonalizm. Teoria bytu: zakładał jedność materii, jednak uważał, że jest ona substancją duchową. Wszystkie obiekty fizyczne zbudowane są z jednorodnej substancji, która składa się z niepodzielnych punktów metafizycznych zwanych monadami. Monady różnią się między sobą – myślą, mają świadomość, wiedzę wrodzoną i działają harmonijnie. Dlatego obiekty w przyrodzie i ludzie różnią się między sobą (jesteśmy nagromadzeniem indywidualnych monad o wysokim stopniu świadomości). Tak Leibniz wybrnął z dualistycznej teorii bytu Kartezjusza. Teoria poznania: wszystkie języki są niedoskonałe i wywodzą się z jednego wspólnego źródła. Musimy szukać prajęzyka i zrekonstruować go by zobaczyć rzeczy takimi, jakimi one są (gdyż jest to język myśli). Umysł dysponuje wrodzonymi apriorycznymi prawdami (prawdami wiecznymi). Poznanie języka myśli pozwoli wydobyć owe prawdy z naszego umysłu - to jest droga do pełnego poznania.

1. Szkoły i kierunki.

1. Racjonalizm genetyczny, natywizm - pogląd dotyczący natury źródeł poznania (genezy poznania), przeciwstawiający się empiryzmowi genetycznemu. Według racjonalistów genetycznych umysł ludzki dzięki samej swojej konstrukcji posiada wiedzę lub uposażenie mentalne, która jest wcześniejsza od doświadczenia (przede wszystkim zmysłowego). Wiedza ta ma charakter pewny i poprzedza wszelkie poznanie nie tylko w sensie czasowym (jako "wiedza wrodzona"), ale przede wszystkim jako warunek wszelkiego poznania.

2. Racjonalizm metodologiczny, aprioryzm – jest to pogląd w teorii poznania głoszący niezależność poznania i wiedzy od doświadczenia zmysłowego, o sposobach zdobywania wiedzy oraz o jej wartości, o której decydują wyłącznie czynniki rozumu.

Natywizm i aprioryzm są poglądami silnie powiązanymi, zawsze występują w filozofii łącznie. Skoro, jak głosi aprioryzm, istnieje wiedza niezależna od doświadczenia, nie można twierdzić, że niezależnie od doświadczenia wiedza ta powstała: aprioryzm musi więc zakładać natywizm. Podobnie natywizm musi zakładać aprioryzm: skoro zakłada się poznanie poprzedzające i warunkujące doświadczenie zmysłowe i wszelkie inne poznanie, nie sposób utrzymywać, że jest to poznanie nie będące wiedzą, bezwartościowe.

1. Własna ocena

Największą zaletą racjonalizmu, jako poglądu filozoficznego to, że wszystko można wyjaśnić za pomocą rozumu. Racjonalność przydaje się we wszystkich dziedzinach życia. Daje uczucie wolności i pomaga odpowiadać za swoje życie.

Pozwala zrozumieć mechanizmy przyrody, mechanizmy społeczne i polityczne. Uczy się w nich poruszać, uczy jak nie być narzędziem w czyichś rękach.

Osobiście przyznaję rozumowi miejsce nadrzędne, uważam go za źródło poznania wyższe i niezależne od doświadczeń zmysłowych. Uważam, że postawa ta nie tylko filozoficzna, ale i naukowa, domaga się niezależności wiedzy od wiary, tradycji i przesądów.

Jednakże świat rozumny to nie wszystko. Racjonalizm jest postawą bardzo skrajną. Istnieje wiara jedynie we własny umysł, w rzeczy materialne, w to, co widzimy, dotykamy.

Dlatego też, największą wadą jest brak uczuć, emocji. Dla jednym jest to zaleta, ponieważ tak oni chcą widzieć świat. Jednakże, dla mnie postawa ta jest zbyt surowa. Oczywiście rozum jest potrzebny, bez niego nie było by tak wielkiego i szybkiego rozwoju świata, ale w życiu to nie wszystko. W tym rozumowaniu idealizm świetnie uzupełnia racjonalizm, bo pokazuje ważność uczuć, emocji, przeżyć, ponieważ są one tak samo potrzebne jak umysł.

1. Bibliografia

1. Władysław Kopaliński, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, Państwowe wydawnictwo „Wiedza powszechna”.. ISBN 83-214-0279-8. Warszawa 1985

2. Didier Julia, Słownik filozofii, Wydawnictwo „Książnica”, ISBN 83-7132-168-6, Katowice 1996.

3. Władysław Tatarkiewicz, Historia Filozofii tom II, Wydawnictwo Naukowe PWN, ISBN 978-83-01-14466-1, 2005

4. Leszek Kasprzyk, Adam Węgrzecki, Wprowadzenie do filozofii, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, ISBN 83-01-02858-0, Warszawa 1974, 1981