HIGIENA JAMY USTNEJ DZISIAJ I W HISTORII

Higiena jamy ustnej w wybranych kulturach starożytnego świata

Już od niepamiętnych czasów ludzie odczuwali potrzebę stosowania różnego rodzaju zabiegów kosmetycznych i higienicznych w obrębie jamy ustnej, zależnie od zwyczajów kulturowych i religijnych. Szczególnie w starożytnym Egipcie, Indiach, Chinach, Grecji i Rzymie miały one dla współczesnych ogromne znaczenie, gdyż pozwalały wierzyć w zachowanie zdrowia i życia.

Dla Hindusów na 5 tysięcy lat przed narodzeniem Chrystusa, jama ustna postrzegana była jako wrota do całego ciała i dlatego zalecano utrzymywać ją w należytej czystości. Odnosiło się to zarówno do zębów jak i języka, które poddawano zabiegom pielęgnacyjnym wcześnie rano, jeszcze przed spożyciem śniadania. Do tego celu używano gałązek drewnianych jak i specjalnego skrobaka języka.

Dla Arabów wskazówki higieniczne zawarte były w świętej księdze islamu Koranie. Zęby zalecano oczyszczać gałązkami z drzewa araku (Salvadora pevscica), a jamę ustną płukać od 3 do 15 razy na dzień wywarem z różnych ziół.

Starożytni Grecy do celów higienicznych używali sproszkowanych korali, alabastru, skorupek jaj, kości, które wcierano w powierzchnię zębów przy pomocy palca. Hipokrates zalecał w swych dziełach liczne płukania jamy ustnej w celu uzyskania przyjemnego zapachu.

Kultura zdrowotna Indian amerykańskich – Azteków stała na bardzo wysokim poziomie. Osoby, którym z ust wydobywał się nieprzyjemny zapach oraz przysłowiowych brudasów karano zmuszając do publicznego mycia i wypijania wody, w której się myli.

3 tysiące lat temu Chińczycy czyścili zęby używając drutu z wplecionym w niego końskim włosem. Zwyczaje oczyszczania zębów za pośrednictwem mnichów buddyjskich od Chińczyków przejęli Japończycy. Narzędziem czyszczącym były gałązki wierzby lub końcówki piór kaczych. Dużą uwagę przywiązywano do czyszczenia języka. Znane były także zabiegi kosmetyczne polegające na wybarwianiu na kolor czarny zębów u kobiet, co podnosiło ich atrakcyjność.

Kultura chińska przyczyniła się także do wynalezienia przypominającej współczesną w kształcie szczotki do zębów. Miało to miejsce około 1490 r. naszej ery. Idea wyrobu szczoteczki o rękojeści drewnianej, w której wmontowane były pęczki szczeciny świńskiej, przetrwała do czasu II wojny światowej w Europie, a nawet w niektórych krajach dłużej.

Okres nowożytny

Jeśli prześledzić okres nowożytny, to problem higieny jamy ustnej stał na niskim poziomie w pierwszych wiekach, co nie znaczy, że ludzie nie chcieli mieć ładnych, białych i lśniących zębów. Wiedza dentystyczna jednakże nie mogła zapewnić rozwiązania problemów, które ich dotykały. Z kilku tekstów źródłowych możemy dowiedzieć się, że receptą na lśniące zęby w Hiszpanii miały być płukanki ze specjalnie przechowywanego moczu. Z kolei usuwanie nieprzyjemnego zapachu z jamy ustnej można było osiągnąć poprzez wcieranie w dziąsła i zęby krwi węża.

Źródła polskie z XVI wieku wymieniają używanie wody rozmarynowej i miętowej do oczyszczania zębów i dziąseł. W XVII wieku, w Krakowie, z podręcznika medycznego Jakuba Kazimierza Haura dowiedzieć można było się o tym, „że białe i czyste zęby są świadectwem dbania o higienę i poprawiają wizerunek człowieka”.

Zalecano także stosowanie pasty z białej soli zmieszanej z cegłą miałko tłuczoną i sadzą.

O użyciu szczotek do zębów wzmiankuje po raz pierwszy w Polsce „Medyk domowy” Samuela Beimllera z 1749 r. A sto lat później Jan Anus podkreślał znaczenie używania miękkich szczotek przez dzieci. Pod koniec XIX wieku znaleźć można informacje o konieczności używania proszku do zębów, ale z małą ilością substancji ściernych, aby nie uszkodzić szkliwa. Nie obce są też pacjentom wykałaczki drewniane i z gęsiego pióra.

Rozwój techniki pod koniec XIX i na początku XX wieku pociągnął za sobą zmiany także i w medycynie oraz dentystyce. W latach osiemdziesiątych XIX wieku doktor Scott wynalazkiem szczotki elektrycznej miał nadzieję pozyskać większą rzeszę małych pacjentów. Choć większość ludzi zgadzała się z poglądem, że ładne, czyste zęby dobrze świadczą o ich właścicielu, to tak naprawdę wytłumaczenie naukowe konieczności dbania o zdrowe zęby i dziąsła pojawiło się dopiero w XIX wieku. Rozwój nauk mikrobiologicznych, poznanie bakterii bytujących w jamie ustnej spowodowały powstanie teorii bakteryjnej choroby próchnicowej i chorób przyzębia. Bakterie te jako główny składnik osadu nazębnego, nazwanego płytką bakteryjną, przylegają i namnażają się na wszystkich powierzchniach zęba szczególnie w miejscach trudno dostępnych oraz na dziąsłach i uzupełnieniach protetycznych.

Niektórzy z dentystów zauważyli dużo wcześniej, niż zostało to poparte naukowymi rozprawami, konieczność usuwania nadmiaru złogów i zadziwić może fakt, że niekoniecznie uznawali szczotkę do zębów jako najistotniejszy do tego celu instrument.

Przyrządy stosowane do utrzymania higieny jamy ustnej

Nić dentystyczna

Prekursorem preferowania nici dentystycznej był dr Levi Spear Parmley, który już w 1818 r. wygłosił pogląd, że nić jest ważniejsza w utrzymaniu higieny jamy ustnej niż szczotka oraz pasta do zębów. Możemy być pełni podziwu dla trafności spostrzeżeń doktora Parmley´a. Dziś bowiem wszyscy stomatolodzy wiedzą, że najwięcej płytki bakteryjnej znajduje się na powierzchniach stycznych zębów, które nie mogą być dobrze oczyszczone wyłącznie szczotką do zębów.

Dużym problemem jest utrzymanie higieny u osób posiadających uzupełnienia protetyczne, szczególnie mosty. Do oczyszczenia przestrzeni w okolicy dziąsła służą specjalne nici Super-Floss, których sztywny koniec łatwo jest przeprowadzić nad lub pod przęsłem i oczyścić tę niedostępną dla innych instrumentów przestrzeń.

Produkcję nici i taśm rozpoczęła w 1950 r. firma Johnson and Johnson. Obecnie na świecie jest kilka firm produkujących nici i taśmy dentystyczne, które wykonane są z syntetycznych włókien różnej grubości powlekanych lub nie – woskiem, aromatyzowanych, czy nawet nasączanych preparatami fluorowymi. Ostatnio na rynku pojawiła się nić elektryczna Water-Pik Flosser.

Szczoteczka do zębów

Świadomość konieczności zapobiegania chorobom cywilizacyjnym jakimi są próchnica i choroby przyzębia powoduje, że współcześnie nie potrzeba w krajach wysoko uprzemysłowionych przeprowadzać specjalnych akcji profilaktycznych, jak to miało miejsce na początku XX wieku chociażby w USA. Pacjenci uznają szczotkowanie zębów za codzienny obowiązek, ale metody oczyszczania są niekiedy niewystarczające i dlatego nic nie straciły na znaczeniu 3 elementy, które muszą być uwzględnione w nauczaniu pacjentów zabiegów higienicznych: umotywowanie do zabiegu, właściwy dla danej sytuacji i pacjenta instruktaż oraz kontrola przeprowadzonego zabiegu.

Szczotka do zębów przechodziła różne koleje od czasów starożytnych Chin poprzez początek XX wieku i czasy współczesne. Zmieniały się kształty zarówno główki czyszczącej (ryc. 5a i b) jak i uchwytu, ale najistotniejsza zmiana dotyczyła włókien czyszczących. Kiedy w czasie II wojny światowej załamywały się dostawy naturalnej szczeciny do produkcji szczotek, nylon stał się preferowanym materiałem produkcyjnym. Pierwszą firmą, która użyła nylonu do produkcji szczotek był Du Pont. Ta rewolucja zaowocowała eliminacją wielu schorzeń dziąseł i przyzębia o charakterze zapaleń wrzodziejących (7). Niestety, z doświadczenia wiemy, że jeszcze do tej pory pokutuje w świadomości, szczególnie, starszych wiekiem pacjentów przekonanie o korzystniejszych właściwościach szczotek z włosia naturalnego i trudno jest wyeliminować te zastarzałe przekonania.

Współcześnie przyjmuje się, że szczotka powinna być średniej twardości, a szczotki miękkie należy zalecać w stanach zapalnych przyzębia, recesjach dziąseł i dużej wrażliwości szyjek zębowych. Ostatnio polecane są szczotki wielopęczkowe z miękkimi zewnętrznymi rzędami włosia i średnio twardymi wewnętrznymi, a w warunkach szczególnych szczotki miękkie i bardzo miękkie. Włókna szczotek powinny być zaokrąglone i wypolerowane, gdyż umożliwia to dokładne, a także bezpieczne usunięcie nalotu z powierzchni zębów. Włókna, które na skutek długotrwałego użytkowania szczotki stają się ostre i powyginane nie są w stanie prawidłowo usunąć płytki nazębnej, ale także mogą uszkodzić delikatne tkanki dziąsła. Szczotkę taką należy jak najszybciej wymienić na nową.

Przełomem w sposobie usuwania płytki nazębnej okazały się szczotki elektryczne. Ich główka delikatnie pokrywa i pojedynczo czyści każdy ząb, a dłuższe włókna docierają głęboko w przestrzenie międzyzębowe, co prowadzi do lepszego efektu czyszczenia. Szczotki te łączą ze sobą dwa ruchy czyszczące, szybkie ruchy pulsacyjne łagodnie poruszają płytkę nazębną, a ultraszybkie ruchy oscylacyjno-rotacyjne skutecznie ją usuwają. Szczotka czyści głęboko w przestrzeniach międzyzębowych oraz poniżej linii dziąseł, jest przy tym delikatna i bezpieczna dla dziąseł. Szczególnie polecana dla osób niepełnosprawnych.

Innym rodzajem szczotki mechanicznej jest Sonicare. Szczotka ta działa dzięki emisji fal dźwiękowych o częstotliwości 260 Hz. Skutecznie eliminuje bakterie w trudno dostępnych miejscach i jest łagodna dla dziąseł i wrażliwych zębów. Polecana jest dla pacjentów z chorobami przyzębia, dla pacjentów ze stałymi aparatami ortodontycznymi, pacjentów posiadających implanty, korony i mosty oraz dla dzieci, gdyż one chętnie ją akceptują. Niewątpliwą wadą tej szczotki jest jej zbyt wygórowana cena.

Warunkiem skuteczności zabiegów higienicznych w jamie ustnej jest nie tylko posiadanie dobrej szczotki do zębów, ale systematyczne oczyszczanie wszystkich powierzchni zębowych jedną z polecanych przez lekarza metod: – obrotową (roll), – okrężną (Fonesa), – fizjologiczną (Smitha).

Nie poleca się metody szorowania, pionowej lub poziomej, które w wielu przypadkach wykonywane z nadmierną siłą powodują trwałe uszkodzenia twardych tkanek zęba i recesję dziąsła. Istotnym jest również czas zabiegu. Ostatnio zmienia się stanowisko co do czasu trwania zabiegów. Preferuje się pogląd o konieczności szczotkowania zębów po każdym posiłku u osób ze złą higieną jamy ustnej, zaś osoby utrzymujące jamę ustną w dobrym stanie higienicznym mogą wykonywać zabieg raz dziennie po kolacji. Z poglądem tym nie do końca zgodziłoby się z pewnością wielu lekarzy i pacjentów.

Bez wątpienia użycie pasty do zębów uprzyjemnia i skraca czas zabiegu szczotkowania. Przed pastą do zębów powszechnie w XVIII i XIX wieku stosowane były proszki do zębów, pakowane w wygodne małe flakony.

Pierwszą polską pastą do zębów wyprodukowaną w 1914 r. był „Dentosan”. Obecnie szeroka oferta środków przeznaczonych do utrzymania higieny jamy ustnej i ich różnorodny skład chemiczny dają możliwość wyboru najskuteczniejszego środka w określonych stanach patologicznych. Pomimo wielokierunkowego działania, przewaga niektórych składników pozwala podzielić je między innymi na kilka grup:

a) pasty o działaniu hamującym rozwój płytki nazębnej ze względu na dodatek triclosanu lub sanguinaryny z dodatkiem fluoru np. Colgate Total, Aqua Fresh, Triclosan, Colodent-complex,

b) pasty opóźniające i hamujące krystalizację kamienia nazębnego np. Lacalut,

c) pasty o działaniu przeciwzapalnym, kojącym i odkażającym np. Aronal, Parogencyl, Biodent.

Wykałaczki międzyzębowe

W niektórych warunkach (braki w uzębieniu, duże przestrzenie międzyzębowe) skutecznym środkiem pomocniczym jest wykałaczka międzyzębowa, która znana była, jak wcześniej zaznaczono, jeszcze w czasach starożytnych, ale wtedy służyła bardziej do usuwania resztek pokarmowych niż płytki bakteryjnej.

Nie przyjęły się wykałaczki plastikowe uznane za zbyt traumatyzujące. Jedynie drewniane z drewna miękkiego (brzozowego), czyste, bądź impregnowane środkami smakowymi są obecnie zalecane.

Specjalne szczotki

Do tego asortymentu zaliczyć należałoby szczotki międzyzębowe, jednopęczkowe oraz szczotki do protez. Szczotki międzyzębowe wykorzystane mogą być u pacjentów z chorobami przyzębia, u których doszło do zaniku przyzębia i utworzenia wolnej przestrzeni międzyzębowej.

Z kolei szczotki jednopęczkowe można wykorzystać w oczyszczaniu stałych aparatów ortodontycznych, furkacji, ostatnich zębów trzonowych.

Szczotka do oczyszczania ruchomych uzupełnień protetycznych wykazuje różnice w wielkości i kształcie główki i twardości. Może być jednakże zastępowana przez zwykłą szczotkę do zębów.

Jak widać, do redukcji płytki nazębno-dziąsłowej, pacjent powinien wraz z pojawieniem się kolejnych problemów zdrowotnych w jamie ustnej włączać dodatkowe oprócz szczotki do zębów, środki pomocnicze.

Dodatkowe urządzenia mechaniczne

Domowa codzienna higiena jamy ustnej osób cierpiących na choroby przyzębia coraz częściej uzupełniana jest urządzeniami do kąpieli śródustnych – irygatorami. Najbardziej popularne są produkty firmy Water-Pik z końcówkami do nad- i poddziąsłowych zabiegów z użyciem wody, roztworu soli fizjologicznej czy środków antybakteryjnych.

Skuteczność irygacji kieszonek dziąsłowych, mimo niewielkiego wpływu na redukcję samej płytki nazębnej jest wynikiem głębokiej penetracji do kieszonek sięgającej 44-71% ich głębokości, co powoduje zmniejszenie ilości bakterii beztlenowych takich jak: Eikenella corrodens, Bacteroides melaningenicus, Porphyromonas gingivalis i Actinobacillus actinomycetemcomitans.

Niewątpliwie najważniejszym efektem zabiegu jest redukcja w płynie kieszonkowym stężenia cytokin IL-1 i TNF uważanych za jedne z najbardziej aktywnych cytokin uruchamiających komórki do produkcji prostaglandyny PGE₂ będącej czynnikiem zapaleniotwórczym i niszczącym kość wyrostka zębodołowego.

Higiena języka

Coraz częściej podnosi się znaczenie konieczności utrzymania higieny jamy ustnej jako całości i dlatego zachęca się do szczotkowania powierzchni grzbietowej języka specjalną szczotką lub skrobakiem, niewiele różniącym się od czasów starożytnych Hindusów.

Profesjonalne zabiegi higieniczne

Wśród omówionych powyżej przyborów przeznaczonych do codziennej domowej higieny jamy ustnej, z pewnością fundamentalną rolę odgrywa i odgrywać jeszcze długo będzie szczotka do zębów, jako skuteczny przyrząd do zapobiegania próchnicy i chorobom przyzębia, a instrumenty pomocnicze powinny zwiększać jej skuteczność w zabiegach profilaktyczno-leczniczych.

Oprócz domowych zabiegów higienicznych u większej liczby pacjentów konieczne jest wykonanie profesjonalnych zabiegów w gabinecie stomatologicznym. Obejmuje ono usunięcie wszystkich nad- i poddziąsłowych złogów twardych i miękkich oraz nieestetycznych przebarwień z powierzchni zębów. Zabieg ten nazywany jest skalingien odpowiednio nad- i poddziąsłowym. Może być on przeprowadzony przy użyciu ostrych narzędzi – zrywaczy (skalerów) lub kiret.

Ułatwieniem może być użycie instrumentów mechanicznych – aparatów ultradźwiękowych wprowadzonych do stomatologii w 1955 r. Wykorzystują one efekt kawitacji przy rozbijaniu twardych złogów. Dzielą się na aparaty piezoelektryczne i powietrzne. Każdy zabieg usuwania z powierzchni zębów złogów przy użyciu aparatów ultradźwiękowych powinien być zakończony wygładzeniem powierzchni zęba narzędziami ręcznymi i polerowaniem w celu zlikwidowania szorstkości powierzchni, która ułatwiłaby tuż po zabiegu kolonizację płytki bakteryjnej i ponawiała tworzenie się kamienia nazębnego. Polerowanie może być wykonane z użyciem pasków ściernych o różnej grubości nasypu ściernego, z użyciem gumek i szczoteczek na sucho lub z pastą ścierną. Szczególnie trudne miejsce do polerowania, jakimi są powierzchnie styczne, mogą być dostępne dla narzędzi mechanicznych np. system Eva.

W ostatnim czasie bardzo popularne stały się piaskarki do usuwania miękkich osadów i nieestetycznych przebarwień. Działają one wykorzystując abrazyjne działanie zawiesiny wody i wodorowęglanu sodowego, wytwarzanej i rozpylanej na powierzchni zęba za pomocą sprężonego, pędzącego z prędkością 80 km/godz. powietrza. Użycie tych urządzeń niesie za sobą pewne niebezpieczeństwa, a w związku z tym wymaga ścisłego przestrzegania instrukcji.

Środki farmakologiczne pomocne w utrzymaniu higieny jamy ustnej

Na dodatkowe wspomnienie zasługują środki farmaceutyczne, których użycie ułatwia utrzymanie higieny jamy ustnej choć niekiedy powoduje niezamierzone skutki uboczne. Najważniejsze są płukanki i tabletki odkażające. Użycie gumy do żucia jako środka higienicznego właśnie w kontekście ubocznych jej skutków na cały układ stomatognatyczny nie powinno być przeceniane.

W składzie płukanek najczęściej wykorzystuje się:

1. triclosan – syntetyczny środek fenolowy, zwiększający przepuszczalność bakteryjnej błony cytoplazmatycznej powodując bakteriolizę (Aquasept, anti-Brush, Colgate Plax, Triclogard),

2. sanguinarynę – alkaloid w połączeniu z jonami cynku, cyny lub miedzi opóźnia wzrost bakterii (Viadent, Vipont),

3. cetylpirydynium – o działaniu przeciwbakteryjnym (Scope, Perio i tabletki do ssania Halset Neoseptolete),

4. chlorhexydynę – środek z grupy bisquanidów o właściwościach bakteriobójczych (Eludril, Paroplak, Abacil, Corsodyl, tabletki Sebidin C).

Na rynku amerykańskim do chwili obecnej rekomendowane przez ADA płukanki to-Peridex (wypisywany jest na receptę) oraz Listerine. Na polskim rynku dostępne są płyny odświeżające i poprawiające zapach z jamy ustnej jak Aqua fresh oryginal i mint, Denivit oryginal i mint, Lacalut