Właściwość jest to zakres kompetencji sądu do rozpoznania sprawy cywilnej i podejmowania czynności procesowych.
W zależności od źródła, z którego właściwość wynika, wyróżniamy:
właściwość ustawową,
właściwość umowną,
właściwość delegacyjną.
Właściwość ustawowa została określona przez ustawodawcę. Dzieli się ona na właściwość miejscową, rzeczową oraz funkcjonalną.
Właściwość rzeczowa określa nam, który z sądów różnego rzędu (sąd rejonowy czy okręgowy) jest odpowiedni do rozpoznania sprawy w pierwszej instancji. Generalna zasada w postępowaniu cywilnym jest taka, iż sprawy w pierwszej instancji rozpoznaje sąd rejonowy, w drugiej – sąd okręgowy. Kodeks postępowania cywilnego przewiduje od powyższej reguły wyjątki. Ustawodawca bowiem zdecydował, iż ze względu na wartość przedmiotu sporu i zawiłość sprawy niektóre powództwa będą rozpoznawane w pierwszej instancji przez sąd okręgowy a nie rejonowy.
Do właściwości sądów okręgowych należą następujące sprawy:
O prawa niemajątkowe i łącznie z nimi dochodzone roszczenia majątkowe oprócz spraw o ustalenie lub zaprzeczenie pochodzenia dziecka, o unieważnienie uznania dziecka oraz o rozwiązanie przysposobienia – te bowiem sprawy pozostawiono sądowi rejonowemu. Natomiast sprawy dotyczące wydania czy sprostowania opinii, sprawy o zakazanie najemcy korzystania w określony sposób z pomieszczeń we wspólnym mieszkaniu, członkostwa spółdzielni, proces o zobowiązanie spółdzielni do przyjęcia w poczet członków następcy prawnego członka spółdzielni należeć będą w pierwszej instancji do właściwości sądu okręgowego.
O ochronę praw autorskich i pokrewnych, jak również dotyczących wynalazków, wzorów użytkowych, wzorów przemysłowych, znaków towarowych, oznaczeń geograficznych i topografii układów scalonych oraz o ochronę innych praw na dobrach niematerialnych.
O roszczenia wynikające z prawa prasowego.
O zapobieganiu i zwalczaniu nieuczciwej konkurencji.
O wydaniu orzeczenia zastępującego uchwałę o podziale spółdzielni.
O uchylenie, stwierdzenie nieważności albo o ustalenie nieistnienia uchwał organów osób prawnych lub jednostek organizacyjnych niebędących osobami prawnymi, którym ustawa przyznaje zdolność prawną czyli zdolność do nabywania praw i zaciągania zobowiązań swoim własnym działaniem.
O prawa majątkowe, w których wartość przedmiotu sporu przewyższa siedemdziesiąt pięć tysięcy złotych, a w postępowaniu w sprawach gospodarczych sto tysięcy złotych, oprócz spraw o alimenty, o naruszenie posiadania i o zniesienie wspólności majątkowej czyli o ustanowienie rozdzielności między małżonkami oraz spraw o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym – te bowiem również pozostawiono sądom rejonowym.
Wartość przedmiotu sporu (odpowiednio w postępowaniu odwoławczym – wartość przedmiotu zaskarżenia) to kwestia, która musi być określona przez osobę wytaczającą powództwo dotyczące sprawy majątkowej (lub wnoszącą środek odwoławczy), od niej bowiem zależą: właściwość sądu, opłata sądowa oraz koszty adwokackie czy radcy prawnego.
Wartość przedmiotu sporu to jeden z wymogów formalnych pozwu, należy ją wskazać tuż po wymienieniu stron. Niewskazanie jej spowoduje, iż sąd wezwie powoda – osobę dochodzącą roszczeń na drodze sądowej – do uzupełnienia braków formalnych pozwu w terminie 7 dni od daty doręczenia pod rygorem pozostawienia powództwa bez rozpoznania. Dopiero uzupełnienie tego braku w przypisanym wyżej terminie spowoduje, iż pismo otrzyma dalszy bieg.
Wartość przedmiotu sporu może być sprawdzona przez sąd z urzędu, pod kątem czy jest dobrze policzona, ale tylko do momentu doręczenia pozwu pozwanemu. Potem sąd zweryfikuje jej poprawność tylko na zarzut pozwanego podniesiony przed wdaniem się w spór co do istoty sprawy. Najbezpieczniej podnieść ten zarzut w odpowiedzi na pozew, którą pozwany może wnieść w ciągu 7 dni od doręczenia mu odpisu pozwu. Raz sprawdzona przez sąd wartość przedmiotu sporu nie podlega dalszemu badaniu. Ustalenia sądu w tej kwestii są ostateczne, nie podlegają zaskarżeniu ani kontroli przez sąd wyższej instancji. Wartość przedmiotu sporu ustalona i niezakwestionowana przez pozwanego do chwili wdania się w spór co do istoty sprawy pozostaje bez zmian w dalszym toku postępowania, choćby w tym czasie nastąpiła zmiana okoliczności faktycznych.
Ustawodawca określił reguły dla ustalenia tej wartości. Po pierwsze, do wartości przedmiotu sporu nie wlicza się:
odsetek,
kosztów procesu,
pożytków,
wszystkich elementów, których dochodzimy poza świadczeniem głównym.
Nie podlegają doliczeniu wszelkie świadczenia dodatkowe, które wynikają z roszczenia głównego, tzn. te, które nie mogłyby powstać bez roszczenia głównego.
Odsetek, pożytków i kosztów nie wlicza się do wartości przedmiotu sporu nawet wtedy, gdy mogą być dochodzone w osobnym postępowaniu w chwili wytaczania powództwa.
Po drugie, jeśli dochodzimy jednym pozwem kilku roszczeń, to wartość przedmiotu sporu sumujemy.
Co do zasady wartość przedmiotu sporu jest tym, czego dochodzimy, tym, ile nasze roszczenie jest warte. Od powyższego istnieją jednak pewne wyjątki. Dla przykładu:
W sprawach o prawo do świadczeń powtarzających się (np. o alimenty, renty odszkodowawcze, świadczenia z tytułu dożywocia czy wieczystej dzierżawy) wartość przedmiotu sporu stanowi suma świadczeń za jeden rok, a jeżeli świadczenia trwają krócej niż rok – za cały czas ich trwania. Przy czym należy pamiętać, iż sprawy o prawo do świadczeń powtarzających się dotyczą świadczeń jeszcze niewymagalnych, czyli dochodzonych na przyszłość. Roszczenia za okres poprzedzający wniesienie pozwu nie są świadczeniami powtarzającymi się i stanowią samoistne roszczenie pieniężne, wartość przedmiotu sporu określa się zliczając po prostu ich wartość.
W sprawach o istnienie, unieważnienie albo rozwiązanie umowy najmu lub dzierżawy, o wydanie albo odebranie przedmiotu najmu lub dzierżawy, wartość przedmiotu sporu przy umowach zawartych na czas oznaczony stanowi suma czynszu za czas sporny, lecz nie więcej niż za rok; przy umowach zawartych na czas nieoznaczony – suma czynszu za okres trzech miesięcy.
Natomiast wartość przedmiotu sporu w sprawach o roszczenia pracownika dotyczące nawiązania, istnienia lub rozwiązania stosunku pracy stanowi:
suma wynagrodzenia za pracę za okres jednego roku, w przypadku umów o pracę na czas nieokreślony;
suma wynagrodzenia za pracę za okres sporny (nie więcej jednak niż za okres jednego roku), w przypadku umów o pracę na czas określony.
Właściwość miejscowa określa nam, który z sądów tego samego rzędu (np. który z sądów rejonowych) powołany jest do rozpoznania sprawy ze względu na obszar działania.
Wyróżniamy trzy rodzaje właściwości miejscowej:
właściwość miejscową ogólną,
właściwość przemienną,
właściwość wyłączną.
Co do zasady, właściwość miejscowa ogólna będzie miała zastosowanie, o ile sprawa nie należy akurat do właściwości wyłącznej (określonej przez przepisy) lub o ile powód nie skorzystał z możliwości wyboru sądu miejscowo właściwego, co zapewnia mu właściwość przemienna. Właściwość ogólna wiąże się z zasadą wypracowaną jeszcze w prawie rzymskim, w myśl której sądem właściwym dla powoda jest sąd właściwy dla pozwanego.
Jeśli pozwanym jest osoba fizyczna sądem właściwym miejscowo będzie sąd, w okręgu którego pozwany ma miejsce zamieszkania. Miejsca zamieszkania nie należy utożsamiać z miejscem zameldowania. Miejscem zamieszkania jest miejscowość, w której pozwany przebywa z zamiarem stałego zamieszkania. Jeśli osoba nie ma miejsca zamieszkania w Polsce, liczy się jej miejsce pobytu w Polsce (bez zamiaru stałego zamieszkania). Jeśli natomiast to miejsce pobytu nie jest znane lub nie leży w Polsce – liczy się miejsce ostatniego zamieszkania w Polsce. Wreszcie, jeśli to też nie jest znane albo jeżeli osoba pozwana nigdy nie mieszkała w Polsce, Sąd Najwyższy wyznaczy sąd miejscowo właściwy, co jest przykładem właściwości delegacyjnej funkcjonującej obok właściwości ustawowej i umownej.
Natomiast, jeśli chcemy wytoczyć powództwo przeciwko osobie prawnej (np. przeciwko spółce z o.o., spółce akcyjnej czy spółdzielni) – sądem właściwym miejscowo będzie sąd miejsca siedziby tej osoby prawnej. Siedzibę określa, co do zasady, statut osoby prawnej lub ustawa. Gdyby jednak siedziba ta nie została w powyższych aktach określona – wówczas sądem właściwym miejscowo będzie sąd siedziby organu zarządzającego. Statut osoby prawnej zwykle możemy odnaleźć w Krajowym Rejestrze Sądowym, który jest jawny.
W przypadku, gdy naszym pozwanym jest Skarb Państwa, sądem właściwym miejscowo będzie sąd siedziby jednostki, z której działalnością wiąże się dochodzone roszczenie.
Właściwość miejscowa przemienna to przypadki, w których powód może wytoczyć powództwo albo przez sąd właściwości ogólnej, albo też przez sąd wskazany w przepisach o tej właściwości przemiennej.
O tym, do którego sądu trafi sprawa, decyduje powód, któremu ustawodawca w pewnych kategoriach spraw dał możliwość wyboru. I tak w sprawach o alimenty ustawodawca postanowił, iż powód, jeśli nie chce wytoczyć sprawy przed sądem właściwości miejscowej ogólnej, czyli przed sądem dla niego miejscowo właściwym, może złożyć pozew według swojego miejsca zamieszkania. Podobnie jest w sprawach o ustalenie ojcostwa.
Powództwo o roszczenie majątkowe przeciwko przedsiębiorcy można wytoczyć przed sądem, w którego okręgu znajduje się zakład główny lub oddział, pod warunkiem że roszczenie pozostaje w związku z działalnością tego zakładu lub oddziału.
Powództwo z umów: o ustalenie istnienia umowy, o jej wykonanie, o rozwiązanie lub unieważnienie, o odszkodowanie z powodu niewykonania lub nienależytego wykonania umowy można wytoczyć również przed sądem miejsca jej wykonania. Jeśli miejsce spełnienia świadczenia nie jest oznaczone ani nie wynika z właściwości zobowiązania, świadczenie powinno być spełnione w miejscu, gdzie w chwili powstania zobowiązania dłużnik miał miejsce zamieszkania lub siedziby. Jednakże świadczenia pieniężne powinny być spełnione w miejscu zamieszkania lub w siedzibie wierzyciela w chwili spełnienia świadczenia. W razie wątpliwości, co do miejsca wykonania umowy – powinno być ono stwierdzone dokumentem.
Powództwo o zobowiązania z weksla i czeku można wnieść przed sądem miejsca płatności. Dla powództwa z czynów niedozwolonych sądem właściwym może być, zamiast sądu pozwanego, sąd miejsca zdarzenia powodującego szkodę.
Z kolei, jeśli ustawodawca określił, iż dana sprawa podlega przepisom o właściwości wyłącznej – powód będzie mógł wytoczyć powództwo tylko i wyłącznie przez sąd określony w przepisach o właściwości wyłącznej. I tak w sprawach o prawo własności i inne prawa rzeczowe na nieruchomości – sądem właściwym będzie sąd miejsca położenia rzeczy. Jednakże już sprawy związane z najmem nieruchomości – jako zobowiązania wynikające z umowy – podlegają przepisom o właściwości przemiennej.
W sprawach spadkowych sądem wyłącznie właściwym będzie sąd ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy, a jeżeli miejsca jego zamieszkania w Polsce nie da się ustalić – sąd miejsca, w którym znajduje się majątek spadkowy lub jego część. Powództwo ze stosunku członkowstwa spółki, spółdzielni lub stowarzyszenia wytacza się przed sąd miejsca ich siedziby.
Natomiast sprawy ze stosunku małżeństwa (np. o unieważnienie małżeństwa, rozwód, separację, rozdzielność majątkową) wytacza się przed sąd, w którego okręgu małżonkowie mieli ostatnie wspólne zamieszkanie, jeśli choć jedno z nich w okręgu tym jeszcze stale przebywa. W braku takiej podstawy wyłącznie właściwy jest sąd miejsca zamieszkania strony pozwanej, a gdy i tej podstawy nie ma – sąd miejsca zamieszkania powoda.
Wreszcie powództwo ze stosunku między rodzicami a dziećmi oraz między przysposabiającym a przysposobionym (np. o rozwiązanie przysposobienia) wytacza się wyłącznie przez sąd miejsca zamieszkania powoda, jeśli brak jest podstaw do wytoczenia powództwa według przepisów o właściwości ogólnej. Zatem w wyżej wymienionych sprawach, jeżeli strona pozwana nie ma ani miejsca zamieszkania, ani pobytu w kraju lub miejsce to nie jest znane – staje się wyłącznie właściwy sąd miejsca zamieszkania powoda.
Właściwość wyłączna w przeciwieństwie do właściwości ogólnej i przemiennej nigdy nie może być zmieniona umową stron.
Warto też wspomnieć w kilku słowach o wartości funkcjonalnej, która również jest elementem właściwości ustawowej. Określa nam ona, który z sądów różnego lub tego samego rzędu jest właściwy do podjęcia określonej czynności procesowej.
Z praktyczniejszych przykładów można wskazać, iż sąd rejonowy jest właściwy w takich sprawach jak:
przyjmowanie środków odwoławczych od swoich orzeczeń i dokonywanie kontroli instancyjnej, albowiem środki odwoławcze (zażalenie i apelację) kierujemy do sądu drugiej instancji, ale za pośrednictwem sądu, który wydał orzeczenie,
zwalnianie od kosztów sądowych,
sprawowanie nadzoru judykacyjnego nad komornikami, np. do sądu rejonowego kieruje się skargę na czynności komornika.
Natomiast wyłącznie Sąd Najwyższy jest kompetentny do rozpoznania skargi kasacyjnej.
Kolejny wyróżniony rodzaj właściwości to właściwość umowna, która polega na tym, że strony mogą umówić się, który sąd będzie odpowiedni do rozpoznania sporu już istniejącego lub mogącego powstać w przyszłości z danego stosunku prawnego. Dla sporów już istniejących – w celu wyznaczenia innego sądu aniżeli wynikałoby to z właściwości ogólnej czy przemiennej – należy zawrzeć odrębną umowę i załączyć ją do pozwu. Niedołączenie do pozwu umowy nie będzie wprawdzie brakiem formalnym powodującym, iż sprawie nie zostanie nadany dalszy bieg, niemniej spowoduje przekazanie sprawy sądowi właściwości ogólnej.
Natomiast w celu wyznaczenia konkretnego sądu dla sporów mogących wyniknąć z danej umowy w przyszłości należy zawrzeć stosowną klauzulę w samej umowie i również załączyć ją do pozwu.
Jeśli sąd jest właściwy do rozpoznania sprawy w chwili wniesienia pozwu, to pozostaje właściwy w toku całego postępowania nawet wówczas, gdyby te przyczyny w toku postępowania odpadły. Nadto, jeżeli nawet dany sąd był niewłaściwy w chwili wniesienia pozwu, ale stał się właściwy w toku postępowania, to już nie można uznać tego sądu za niewłaściwy.
Możemy mieć do czynienia z niewłaściwością usuwalną – taką, która może być konwalidowana umową stron oraz niewłaściwością nieusuwalną. Niewłaściwość nieusuwalna dotyczy właściwości rzeczowej, miejscowej wyłącznej oraz funkcjonalnej. Niewłaściwość usuwalna – to miejscowa ogólna i przemienna. Przed doręczeniem pozwu pozwanemu sąd z urzędu bada tylko niewłaściwość nieusuwalną. Natomiast usuwalną bada tylko na zarzut pozwanego zgłoszony i należycie uzasadniony przed wdaniem się w spór co do istoty sprawy.
Jeśli sąd uzna się za niewłaściwy, przekaże postanowieniem sprawę sądowi właściwemu. Co do zasady sąd tym przekazaniem jest związany, nawet jeśli przekazanie to było wadliwe, prócz sytuacji, gdy przekazanie sprawy nastąpiło do sądu wyższego rzędu. Postanowienie o przekazaniu sprawy do sądu równorzędnego lub niższego rzędu jest zaskarżalne i jako że wydane na posiedzeniu – sąd musi doręczyć jego odpis wraz z uzasadnieniem obu stronom. Zażalenie należy wnieść w terminie 7 dni od doręczenia powyższego postępowania do sądu odwoławczego za pośrednictwem sądu, który wydał zaskarżone orzeczenie, o czym zresztą strona zostanie pouczona w samym postanowieniu.
Naruszenie przepisów o właściwości generalnie nie powoduje nieważności postępowania poza sytuacją, gdy sprawę należącą do sądu okręgowego rozpoznał sąd rejonowy. Postępowanie jest nieważne, jeśli orzekł sąd rejonowy w sprawie należącej do właściwości sądu okręgowego, bez względu na wartość przedmiotu sporu. W pozostałych przypadkach jest to jedynie uchybienie procesowe, które można oczywiście podnieść w środku odwoławczym. Z tym, że to skarżący musi udowodnić, iż uchybienie to mogło mieć wpływ na rozstrzygnięcie sprawy.
Zgodnie z podstawową zasadą każde twierdzenie strony (powoda lub pozwanego), z którego wynikają korzystne dla niej konsekwencje, powinno być poparte dowodami zgłoszonymi przez tę stronę.
Dowodem jest informacja mająca oparcie w rzeczywistości. Zaś nośnikiem takiej informacji jest tzw. środek dowodowy.
Istotą postępowania cywilnego jest wydanie orzeczenia po przeprowadzeniu postępowania dowodowego, przy pełnym respektowaniu tzw. zasady kontradyktoryjności. Oznacza to, że sąd powinien być wyłącznie niezawisłym organem, który, w oparciu o zasadę swobodnej oceny dowodów, oceni zgromadzony w sprawie materiał dowodowy, przedstawiony przez powoda i pozwanego, i wyda wyrok określonej treści. Zgodnie z zasadą kontradyktoryjności, sąd nie powinien dopuszczać dowodów z urzędu (co oznacza, że sąd nie zbiera samodzielnie żadnych dowodów), z wyjątkiem zupełnie szczególnych sytuacji, np. gdy sprawa jest bardzo zawiła, a strony nie są reprezentowane przez zawodowych pełnomocników i wykazują w sprawie zauważalną nieporadność.
Przedmiotem dowodu (a więc informacji zgłaszanej sądowi przez stronę) mogą być tylko fakty mające istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy. Nie wymagają dowodu fakty powszechnie znane oraz fakty znane sądowi z urzędu (te, o których powziął wiedzę przy wykonywaniu czynności urzędowych). Nie podlegają dowodzeniu fakty przyznane przez stronę przeciwną, pod warunkiem że przyznanie to nie budzi wątpliwości, co do zgodności z rzeczywistym stanem rzeczy. Nie podlegają wreszcie dowodzeniu te fakty, co do których strona przeciwna nie wypowiedziała się w toku procesu, a sąd, mając na względzie wszystkie okoliczności sprawy, uznał je za milcząco przyznane.
W procesie dowodzenia obowiązują pewne reguły, które ułatwiają sądowi prawidłowe ustalenie stanu faktycznego sprawy i rozstrzygnięcie sporu w razie zaistnienia wątpliwości. Są to tzw. domniemania, które dzielą się na:
faktyczne – sąd może uznać za udowodnione pewne fakty, jeżeli dojdzie do takiego wniosku na podstawie innych, już ustalonych w procesie, faktów i gdy do takiego przekonania dochodzi w oparciu o posiadaną wiedzę, logiczne rozumowanie i posiadane doświadczenie życiowe;
prawne – wniosek o ustaleniu pewnych faktów za udowodnione wyciąga nie sam sąd, ale ustawa (przepis prawa). Domniemania prawne dzielą się na:
zwykłe (proste) – dopuszczają dowód na przeciwieństwo;,
niezbite – ich istotą jest to, że są poszczególne przepisy prawa wyłączające możliwość przeprowadzenia dowodu przeciwnego.
Sąd, dopuszczając określony dowód, wydaje w tym zakresie postanowienie. Każde postanowienie dowodowe powinno przede wszystkim zawierać:
tezę dowodową – tj. oznaczenie faktów, które mają zostać stwierdzone,
wskazanie dowodu, za pomocą którego ma być ten fakt stwierdzony,
termin i miejsce przeprowadzenia dowodu,
w pewnych sytuacjach oznaczenie sędziego lub sądu, który ma je przeprowadzić.
Przykładowe środki dowodowe:
dokument,
zeznania świadków,
opinia biegłego,
oględziny,
przesłuchania stron,
inne środki dowodowe, np. z grupowego badania krwi, fotografii, rysunku, filmu, płyt lub innych nośników utrwalających obraz lub dźwięk.
Co do dowodu z dokumentu, Kodeks postępowania cywilnego normuje dwa, podstawowe rodzaje dokumentów:
urzędowy – czyli taki, który został sporządzony w przepisanej formie, przez powołany do tego organ państwowy lub inny w zakresie jego kompetencji; dokumenty urzędowe stanowią dowód tego, co zostało w nich urzędowo zaświadczone, oraz
prywatny – dowód tego, że osoba, która go podpisała, złożyła oświadczenie w nim zawarte.
W pewnych sytuacjach, z uwagi na określone zapisy prawa cywilnego, dokument będzie miał rolę nadrzędną w stosunku do innych środków dowodowych.
Sądy odmawiają przymiotu dowodu w formie wszelkiego rodzaju anonimów.
Kodeks postępowania cywilnego, jako drugi w kolejności, normuje dowód z zeznań świadków. W praktyce najbardziej powszechny, ale nie tak pewny jak dowód z dokumentu. Zawodność zeznań świadków wynika w pierwszym rzędzie z subiektywności ich spostrzeżeń, a także z zawodności pamięci.
Przepisy Kodeksu, odnoszące się do dowodu z zeznań świadków, można podzielić na 3 grupy dotyczące:
inicjatywy i sposobu korzystania z tego dowodu,
wyłączenia i ograniczenia w korzystaniu z zeznań świadków,
postępowania związanego z użyciem takiego dowodu.
Inicjatywa skorzystania ze środka dowodowego w postaci zeznań świadków należy przede wszystkim do strony (powoda, pozwanego). Jeżeli strona powołuje się na ten dowód, to musi dokładnie oznaczyć fakty, które mają zostać stwierdzone zeznaniem świadków. Konieczne jest nadto wskazanie świadków w taki sposób, by sąd mógł ich skutecznie wezwać na rozprawę (w szczególności konieczne jest podanie ich aktualnego adresu).
Dana osoba zostaje świadkiem w znaczeniu procesowym z momentem otrzymania wezwania do stawienia się w sądzie i złożenia zeznań. Obowiązkiem świadka jest: stawienie się w miejscu i czasie wyznaczonym przez sąd, złożenie przyrzeczenia oraz zeznań zgodnie z prawdą.
Istnieje ogólna zasada, że świadek nie ma prawa do odmowy zeznań. Zasada ta nie odnosi się jednak do małżonków stron, ich wstępnych (rodziców, dziadków), zstępnych (dzieci, wnuków) i rodzeństwa oraz powinowatych w tej samej linii lub stopniu, jak również osób pozostających ze stronami w stosunku przysposobienia.
Świadkowi przysługuje prawo odmowy odpowiedzi na konkretne pytanie, jeżeli pytanie dotyczy jego samego lub jego bliskich, a równocześnie odpowiedź mogłaby narazić te osoby na odpowiedzialność karną, hańbę lub dotkliwą i bezpośrednią szkodę majątkową albo mogłaby być związana z pogwałceniem istotnej tajemnicy zawodowej.
Kolejność przesłuchiwania świadków wyznacza przewodniczący składu sądzącego. Świadkowie, którzy jeszcze nie złożyli zeznań, nie mogą być obecni podczas przesłuchiwania innych świadków. Gdy świadek nie włada w sposób dostateczny językiem polskim, sąd może powołać tłumacza. Przed przystąpieniem do przesłuchania przewodniczący uprzedza świadka o prawie do odmowy zeznań, jeżeli przysługuje, i prawie odmowy odpowiedzi na konkretne pytanie, a także uprzedza go o odpowiedzialności karnej za składanie fałszywych zeznań.
Przed przesłuchaniem świadka sąd odbiera od niego przyrzeczenie. Nie składają przyrzeczenia osoby małoletnie, które nie ukończyły 17 roku życia, osoby skazane prawomocnie za składanie fałszywych zeznań i inni świadkowie zwolnieni z tego obowiązku przez sąd – za zgodą obu stron. Przepisy Kodeksu dopuszczają możliwość konfrontacji świadków, gdy ich zeznania przeczą sobie wzajemnie.
Samo przesłuchanie świadka rozpoczyna się od zadawanych mu przez sędziego pytań, dotyczących rozpoznawanej sprawy. Pytania mogą zadawać również strony, po udzieleniu im głosu przez sąd.
Ogólną cechą, odnoszącą się do tego środka dowodowego, jest możliwość przekazania sądowi wiadomości specjalnych (eksperckich), niezbędnych dla ustalenia i oceny okoliczności mających istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia danej sprawy.
Opinia biegłego (ekspertyza), która wyraża zapatrywanie albo pogląd sporządzającego ją, musi być odpowiednio precyzyjna, należycie umotywowana i podbudowana poglądami nauki. Nadto winna ona być opracowana w sposób obiektywny, w zgodzie z zasadami praktyki i etyki zawodowej. Sam biegły nie może jednak zastępować sądu w ocenie faktów i dowodów. Biegli mają jedynie pomagać sądowi w ustaleniu i ocenie okoliczności sprawy, zaś opinia – jak każdy inny dowód – podlega swobodnej ocenie sądu. W powyższym kontekście spotkać się można z obrazowym stwierdzeniem, że najwyższym biegłym w sprawie jest zawsze sąd.
To sąd przedkłada biegłemu – wpisanemu na listę biegłych danej specjalności prowadzonej przez prezesa sądu okręgowego – konkretne zagadnienia do opracowania, dotyczące dziedziny wiedzy, którą biegły reprezentuje. Od sądu zależy również, ilu biegłych zostanie powołanych w sprawie. Kilku biegłych może złożyć w sprawie opinię łączną, jeśli doszli do wspólnych (zgodnych) wniosków.
Postawione biegłemu pytania winny wynikać z akt sprawy. Poza pytaniami sąd jest zobowiązany do zakreślenia biegłemu terminu na opracowanie opinii proporcjonalnego do stopnia zawiłości tematu. W razie potrzeby można wyznaczyć biegłemu terminy dodatkowe, w celu uzupełnienia opinii, głównie dla przeprowadzenia dodatkowych badań.
W razie zaistnienia sprzeczności pomiędzy opiniami różnych biegłych tej samej specjalności, sąd może – z własnej inicjatywy lub na wniosek strony – zarządzić powołanie nowego biegłego. Nie istnieje tu możliwość konfrontowania biegłych, jak ma to miejsce w przypadku świadków.
Z przysługujących biegłemu uprawnień na uwagę zasługuje prawo do uczestniczenia w rozprawie, a także – za zgodą sądu – do zadawania pytań zarówno świadkom jak i stronom.
Oględziny polegają na bezpośrednim zbadaniu jakiegoś przedmiotu lub osoby, w celu dokonania spostrzeżeń co do jego (jej) właściwości lub stanu. Takich spostrzeżeń dokonuje zazwyczaj sam sąd, w osobie sędziego. Bywa jednak, że zbadanie określonego przedmiotu będzie wymagało wiadomości specjalnych, wówczas oględziny mogą być dokonywane z udziałem biegłego (biegłych). Oględziny osoby mogą odbywać się wyłącznie za jej zgodą. Oprócz dokonania oględzin z udziałem biegłych, sąd może zarządzić połączenie oględzin z przesłuchaniem świadków.
Środek dowodowy w postaci przesłuchania stron ma charakter posiłkowy – wchodzi w rachubę dopiero wtedy, gdy wykorzystano już w sprawie inne środki dowodowe, a istnieje potrzeba wyjaśnienia faktów mających dla sprawy istotne znaczenie. Posiłkowy charakter przesłuchania stron jest uzasadniony głownie brakiem obiektywizmu, czyli zaangażowaniem stron zainteresowanych wynikiem konkretnego procesu.
Zasadność przeprowadzenia dowodu z przesłuchania stron co do zasady podlega ocenie sądu. Jedynie w sprawach o rozwód sąd jest obowiązany, z mocy prawa, dopuścić dowód z przesłuchania stron. W innych sprawach małżeńskich sąd nie może odmówić dopuszczenia takiego dowodu, jeżeli strona złożyła odpowiedni wniosek.
Kodeks postępowania cywilnego jednoznacznie reguluje, kto może być przesłuchany w charakterze strony, w razie dopuszczenia takiego dowodu w danej sprawie, i tak:
za osoby prawne sąd przesłuchuje – według swego wyboru – jedną lub więcej osób wchodzących w skład organu uprawnionego do reprezentowania (np. prezes, członkowie zarządu),
za skarb państwa może przesłuchać w charakterze strony osoby powołane do reprezentowania jednostki organizacyjnej, z której działalnością wiąże się dochodzone roszczenie.
Zasadą jest, że sąd w procesie przesłuchuje obie strony toczącego się procesu. Przesłuchanie tylko jednej z nich stanowi uchybienie procesowe, chyba że było to konieczne z przyczyn natury faktycznej lub prawnej (np. stały pobyt za granicą drugiej strony).
Kodeks wprowadza dwuetapowy tryb przesłuchiwania stron. Sąd przesłuchuje najpierw strony bez odbierania od nich przyrzeczenia, uprzedzając jedynie, że są obowiązane zeznawać prawdę i że stosownie do okoliczności mogą być przesłuchane ponowne po odebraniu od nich przyrzeczenia. Jeżeli przesłuchanie stron nie wyjaśni w sposób dostateczny istotnych faktów, sąd, według własnego wyboru, może ponownie przesłuchać jedną ze stron, odbierając od niej przyrzeczenie. Do przesłuchania stron znajdą zastosowanie przepisy dotyczące świadków, z wyłączeniem przepisów dotyczących środków przymusu.
Spośród innych dowodów Kodeks wyeksponował dowód z grupowego badania krwi – sąd zarządza je na wniosek lub z urzędu. Pobranie krwi, w celu jej badania, może nastąpić tylko za zgodą osoby, której krew ma być pobrana. Jeśli osoba ta nie ukończyła 13 lat lub jest całkowicie ubezwłasnowolniona, pobranie krwi wymaga zgody jej przedstawiciela ustawowego.
Orzeczenie sądowe to władcza i decyzyjna czynność procesowa dokonywana przez sąd w postępowaniu. Do orzeczeń zaliczane są (zarówno na gruncie procesu karnego, jak i procesu cywilnego):
wyroki,
postanowienia,
nakazy zapłaty.
Do orzeczeń nie są zaliczane zarządzenia organów procesowych w procesie karnym. W postępowaniu cywilnym kwestia zaliczenia niektórych zarządzeń do kategorii orzeczeń nie jest do końca przesądzona.
Wyrok to orzeczenie sądu, rozstrzygające merytorycznie o kwestii będącej przedmiotem postępowania sądowego. W postępowaniu cywilnym, w procesie, wyrok rozstrzyga o zasadności dochodzonego przez powoda roszczenia lub innej kwestii będącej przedmiotem postępowania.
Treść (sentencja) wyroku składa się z części wstępnej (komparycji, rubrum) oraz tenoru (formuły) rozstrzygnięcia.
Część wstępna:
sygnatura akt sprawy,
wizerunek orła w koronie,
nagłówek wyroku z oznaczeniem jego rodzaju i inwokacją do Rzeczypospolitej Polskiej,
data i miejsce wydania wyroku,
oznaczenie sądu i wydziału, w którym zapadł wyrok,
wymienienie członków składu orzekającego oraz protokolanta,
wskazanie prokuratora, jeśli brał udział w sprawie,
data i miejsce rozpoznania sprawy oraz rodzaj posiedzenia,
określenie stron,
zwięzłe oznaczenie przedmiotu sprawy.
Tenor zawiera rozstrzygnięcie o żądaniach stron, postanowienia dodatkowe oraz orzeczenie o kosztach postępowania.
Sentencję wyroku wieńczą podpisy wszystkich członków składu orzekającego.
Wyrok wydany w I instancji może zostać zaskarżony apelacją. Z chwilą bezskutecznego upływu terminu do wniesienia apelacji lub z chwilą ogłoszenia wyroku w postępowaniu odwoławczym, wyrok staje się prawomocny, a tym samym - zależnie od rodzaju zawartego w nim rozstrzygnięcia - wykonalny bądź skuteczny. Treść wyroku prawomocnego może zostać wzruszona tylko wyjątkowo, przy pomocy nadzwyczajnych środków odwoławczych.
Postanowienia wydaje sąd, Trybunał Stanu, Trybunał Konstytucyjny, prokurator, organ administracji publicznej w sprawach dotyczących poszczególnych kwestii wynikających w toku konkretnego postępowania oraz Prezydent RP, Marszałek Sejmu i Marszałek Senatu.
Postanowienie powinno zawierać: oznaczenie organu administracji publicznej, datę jego wydania, oznaczenie strony lub stron albo innych osób biorących udział w postępowaniu, powołanie podstawy prawnej, rozstrzygnięcie, pouczenie, czy i w jakim trybie służy na nie zażalenie lub skarga do sądu administracyjnego oraz podpis z podaniem imienia i nazwiska oraz stanowiska służbowego osoby upoważnionej do jego wydania.
Postanowienie powinno zawierać uzasadnienie faktyczne i prawne, jeżeli służy na nie zażalenie lub skarga do sądu administracyjnego oraz gdy wydane zostało na skutek zażalenia na postanowienie. Postanowienia, od których służy stronom zażalenie lub skarga do sądu administracyjnego, doręcza się na piśmie.
W niektórych przypadkach (gdy przemawia za tym interes strony, a przepis prawny nie stoi temu na przeszkodzie), postanowienia mogą być stronom ogłaszane ustnie. Postanowienie, które może być zaskarżone do sądu administracyjnego, doręcza się stronie wraz z pouczeniem o dopuszczalności wniesienia skargi oraz uzasadnieniem faktycznym i prawnym.
Zażalenie przysługuje na postanowienia w postępowaniu administracyjnym, których przedmiotem jest:
odmowa wszczęcia postępowania na żądanie organizacji społecznej,
odmowa dopuszczania organizacji społecznej do udziału w postępowaniu,
zawieszenie postępowania,
odmowa zawieszenia postępowania,
podjęcie zawieszonego postępowania,
odmowa przywrócenia terminu do dokonania czynności procesowej,
zatwierdzenie lub odmowa zatwierdzenia ugody,
zajęcie stanowiska, wyrażenie opinii lub zgody przez inny organ,
nadanie decyzji rygoru natychmiastowej wykonalności,
ukaranie strony, świadka lub biegłego grzywną za niestawienie się bez uzasadnionej przyczyny,
ukaranie strony, świadka lub biegłego grzywną za bezzasadną odmowę złożenia zeznania, wydania opinii, okazania przedmiotu oględzin, udziału w innej czynności urzędowej,
odmowa zwolnienia od kary grzywny, o której mowy powyżej,
ukaranie strony, świadków, biegłych i innych osób uczestniczących w rozprawie karą grzywny za niewłaściwe zachowanie się w czasie rozprawy,
odmowa umożliwienia stronie przeglądania akt sprawy, sporządzania z nich notatek i odpisów, uwierzytelniania takich odpisów lub wydania uwierzytelnionych odpisów,
odmowa wydania zaświadczenia bądź zaświadczenia o treści żądanej przez osobę ubiegającą się o nie,
koszty postępowania.
Postanowienie to orzeczenie wydawane w postępowaniu cywilnym w kwestiach nie dotyczących istoty sprawy, a zatem w kwestiach proceduralnych. Zasada powyższa dotyczy jednak wyłącznie procesu. W innych natomiast postępowaniach cywilnych , w których nie orzeka się wyrokiem, postanowienie dotyczyć może zarówno istoty sprawy, jak i kwestii mniejszej wagi, proceduralnych.
Postanowienia można różnie klasyfikować. Proponuje się m.in. następujące podziały:
co do zaskarżalności:
zaskarżalne,
niezaskarżalne;
co do wykonalności:
podlegające wykonaniu (wykonalne),
niepodlegające wykonaniu (niewykonalne);
co do znaczenia , jakie mają w postępowaniu:
kończące postępowanie w sprawie,
niekończące postępowania w sprawie.
Nakaz zapłaty to orzeczenie sądowe wydawane na posiedzeniu niejawnym bez udziału stron wyłącznie na podstawie treści pozwu oraz załączonych do niego dokumentów.
Istotą nakazu zapłaty jest:
w postępowaniu upominawczym - propozycja rozstrzygnięcia sporu w sposób zgodny w całości z żądaniem powoda, która w przypadku nieodrzucenia jej w terminie przez pozwanego - staje się wiążąca dla obu stron;
w przypadku postępowania nakazowego - skrócenie postępowania i wzmocnienie ochrony interesów powoda, gdy przedstawione przez niego dowody należą do określonych w ustawie kategorii dokumentów, bądź to mających walor silnego dowodu, bądź uzasadniających interes społeczny w udzieleniu powodowi szczególnej ochrony.
Orzeczenie przesyła się powodowi oraz pozwanemu, który w wyznaczonym terminie może wnieść środek zaskarżenia. Niezaskarżony nakaz zapłaty ma skutki prawomocnego wyroku. Czynnikami, które mają zachęcić pozwanego dłużnika do wykonania nakazu są skrócenie postępowania i mniejsze koszty procesu (w nakazie orzeka się obowiązek zwrotu na rzecz powoda tylko 1/4 opłaty sądowej od pozwu).
Nakaz zapłaty wydaje sąd lub referendarz sądowy, jeżeli powód dochodzi roszczenia pieniężnego, a według treści pozwu:
roszczenie nie jest oczywiście bezzasadne,
przytoczone okoliczności nie budzą wątpliwości,
zaspokojenie roszczenia nie zależy od świadczenia wzajemnego,
miejsce pobytu pozwanego jest znane a doręczenie mu nakazu może nastąpić w kraju.
Nieprawomocny nakaz zapłaty nie stanowi ani tytułu egzekucyjnego ani nie może być podstawą zabezpieczenia.
Po doręczeniu nakazu dłużnikowi, może on w ciągu dwóch tygodni wnieść sprzeciw do sądu. Wniesienie sprzeciwu prowadzi do automatycznego upadku nakazu zapłaty oraz wyznaczenia rozprawy, która odbywa się na zasadach ogólnych. Niewniesienie sprzeciwu w terminie, lub wniesienie go w sposób nieskuteczny (np. z brakami formalnymi, które nie zostały w terminie uzupełnione), powoduje, że nakaz zapłaty uzyskuje skutki prawomocnego wyroku.
Sąd wydaje nakaz zapłaty, jeżeli powód dochodzi roszczenia pieniężnego albo świadczenia innych rzeczy zamiennych, zawrze w pozwie wniosek o rozpoznanie sprawy w postępowaniu nakazowym, a okoliczności uzasadniające dochodzone żądanie są udowodnione dołączonym do pozwu:
dokumentem urzędowym,
zaakceptowanym przez dłużnika rachunkiem;
wezwaniem dłużnika do zapłaty i pisemnym oświadczeniem dłużnika o uznaniu długu;
zaakceptowanym przez dłużnika żądaniem zapłaty, zwróconym przez bank i nie zapłaconym z powodu braku środków na rachunku bankowym;
wekslem, czekiem, warrantem lub rewersem, których prawdziwość i treść nie nasuwają wątpliwości;
umową handlową, dowodem spełnienia wzajemnego świadczenia niepieniężnego oraz dowodem doręczenia dłużnikowi faktury lub rachunku;
wyciągiem z ksiąg bankowych, opatrzonym podpisem upoważnionej osoby oraz dowodem doręczenia dłużnikowi pisemnego wezwania do zapłaty.
Nakaz zapłaty z chwilą wydania stanowi tytuł zabezpieczenia wykonalny bez nadawania klauzuli wykonalności. Nakaz wydany na podstawie weksla lub innego papieru wartościowego staje się wykonalny po upływie dwóch tygodni od jego wydania i stanowi wówczas tytuł egzekucyjny.
Po doręczeniu nakazu dłużnikowi, może on w ciągu dwóch tygodni wnieść zarzuty do sądu. Prawidłowe wniesienie zarzutów prowadzi do wyznaczenia rozprawy, na której sąd rozstrzyga o losach nakazu zapłaty, uchylając go albo utrzymując w całości lub w części.
Postępowanie nieprocesowe to jeden z dwóch zasadniczych trybów cywilnego sądowego postępowania rozpoznawczego.
Postępowanie nieprocesowe stanowi równoległy do procesu cywilnego tryb postępowania rozpoznawczego. Funkcjonuje jako wyjątek od zasady, że wszystkie sprawy cywilne są rozpoznawane w procesie - w konsekwencji w postępowaniu nieprocesowym rozpoznaje się tylko sprawy, które zostały wyraźnie skierowane do tego trybu.
Powstaje więc kwestia, jakie sprawy powinny być kierowane do rozpoznania w postępowaniu nieprocesowym. W nauce prawa jest ona sporna. Ostatnio wydaje się przeważać zdanie, że założeniem postępowania nieprocesowego jest rozpoznawanie w tym trybie spraw, w których większą rolę gra interes publiczny, niż indywidualny. To podstawowe kryterium uzupełniają pochodne od niego kryteria pomocnicze:
brak możliwości wyróżnienia stron sporu o sprzecznych interesach,
potrzeba wszczęcia postępowania z urzędu,
potrzeba wielokrotnego orzekania w tej samej sprawie.
Z reguły w postępowaniu nieprocesowym są rozpoznawane sprawy o ukształtowanie prawa.
Postępowanie nieprocesowe nie jest w Kodeksie postępowania cywilnego uregulowane wyczerpująco i w sposób samodzielny. Do postępowania tego stosuje się przepisy o procesie - w sposób odpowiedni, to znaczy z poszanowaniem odmienności tego postępowania. W pierwszej kolejności stosuje się przepisy regulujące dane postępowanie, w następnej - ogólne przepisy o postępowaniu nieprocesowym, a na końcu przepisy o procesie.
Postępowanie nieprocesowe sąd wszczyna na wniosek, będący odpowiednikiem pozwu, jednak w przypadkach wskazanych w ustawie sąd może wszcząć również postępowanie z urzędu; możliwość ta istnieje głównie w sprawach opiekuńczych. Wniosek ten może zostać skutecznie cofnięty tylko za zgodą wszystkich uczestników.
Postępowanie nieprocesowe prowadzi sąd rejonowy, z wyjątkiem spraw o ubezwłasnowolnienie i separację, które należą do właściwości sądu okręgowego.
W postępowaniu tym nie ma stron procesowych - są uczestnicy postępowania o identycznym statusie procesowym. Legitymację do udziału w sprawie ma ten, którego praw będzie dotyczyć wynik postępowania. Sąd ma obowiązek z urzędu wezwać do udziału w postępowaniu zainteresowanego, który nie bierze w nim udziału.
Mniej rygorystyczne, niż w procesie, są reguły prowadzenia postępowania - nie ma bezwzględnego obowiązku rozpoznawania spraw na rozprawie, a niestawiennictwo stron nie tamuje postępowania.
Sprawa rozpoznawana w postępowaniu nieprocesowym kończy się postanowieniem. Jest to jednak tzw. postanowienie co do istoty sprawy, odmienne, niż postanowienie w kwestii wpadkowej. Postanowienie co do istoty sprawy jest zaskarżalne apelacją. Prawomocne postanowienie oddalające wniosek może zostać zmienione w razie zmiany okoliczności sprawy, możliwość zmiany prawomocnego postanowienia co do istoty sprawy przewidują również niektóre przepisy szczególne.
W stosunku do procesu istnieją również inne, mniej istotne różnice, dotyczące składu i właściwości miejscowej sądu, sposobu prowadzenia posiedzeń i ogłaszania orzeczeń, kosztów postępowania, skutków prawnych postanowienia i podstaw jego wzruszenia w trybie wznowienia postępowania.
Tytuł egzekucyjny to orzeczenie sądowe lub inny dokument urzędowy stwierdzający:
istnienie i treść roszczenia wierzyciela, a tym samym
istnienie i treść zobowiązania dłużnika.
Tytuł egzekucyjny w sposób wyraźny i jednoznaczny określa ponadto, kto jest wierzycielem, a kto dłużnikiem.
Tytuł egzekucyjny, po nadaniu mu przez właściwy sąd klauzuli wykonalności, staje się tytułem wykonawczym, który stanowi podstawę do wszczęcia i prowadzenia egzekucji w trybie przepisów o postępowaniu egzekucyjnym.
Główny katalog tytułów egzekucyjnych zawarty jest w kodeksie postępowania cywilnego.
orzeczenie sądu prawomocne lub podlegające natychmiastowemu wykonaniu, jak również ugoda zawarta przed sądem,
orzeczenie referendarza sądowego prawomocne lub podlegające natychmiastowemu wykonaniu,
wyrok sądu polubownego lub ugoda zawarta przed takim sądem,
ugoda przed mediatorem,
inne orzeczenia, ugody i akty, które z mocy ustawy podlegają wykonaniu w drodze egzekucji sądowej,
akt notarialny, w którym dłużnik poddał się egzekucji i który obejmuje obowiązek zapłaty sumy pieniężnej lub uiszczenia rzeczy oznaczonych co do gatunku, ilościowo w akcie oznaczonych, albo też obowiązek wydania rzeczy indywidualnie oznaczonej, lokalu, nieruchomości lub statku wpisanego do rejestru gdy termin zapłaty, uiszczenia lub wydania jest w akcie wskazany (oświadczenie dłużnika może być złożone także w odrębnym akcie notarialnym),
akt notarialny, w którym dłużnik poddał się egzekucji i który obejmuje obowiązek zapłaty sumy pieniężnej do wysokości w akcie wprost określonej albo oznaczonej za pomocą klauzuli waloryzacyjnej, gdy akt określa warunki, które upoważniają wierzyciela do prowadzenia przeciwko dłużnikowi egzekucji na podstawie tego aktu o całość lub część roszczenia, jak również termin, do którego wierzyciel może wystąpić o nadanie temu aktowi klauzuli wykonalności (oświadczenie dłużnika może być złożone także w odrębnym akcie notarialnym),
akt notarialny, w którym właściciel nieruchomości albo wierzyciel wierzytelności obciążonych hipoteką, niebędący dłużnikiem osobistym, poddał się egzekucji z obciążonej nieruchomości albo wierzytelności, w celu zaspokojenia wierzyciela hipotecznego, jeżeli wysokość wierzytelności podlegającej zaspokojeniu jest w akcie określona wprost albo oznaczona za pomocą klauzuli waloryzacyjnej, i gdy akt określa warunki, które upoważniają wierzyciela do prowadzenia egzekucji o część lub całość roszczenia, jak również wskazany jest termin, do którego wierzyciel może wystąpić o nadanie temu aktowi klauzuli wykonalności,
akt notarialny, w którym niebędący dłużnikiem osobistym właściciel ruchomości lub prawa obciążonych zastawem rejestrowym albo zastawem, poddaje się egzekucji z obciążonych składników w celu zaspokojenia zastawnika, jeżeli wysokość wierzytelności podlegającej zaspokojeniu jest w akcie określona wprost albo oznaczona za pomocą klauzuli waloryzacyjnej, i gdy akt określa warunki, które upoważniają wierzyciela do prowadzenia egzekucji o część lub całość roszczenia, jak również wskazany jest termin, do którego wierzyciel może wystąpić o nadanie temu aktowi klauzuli wykonalności,
wyciąg z zatwierdzonej przez sędziego-komisarza listy wierzytelności, zawierający oznaczenie wierzytelności oraz sumy otrzymanej na jej poczet przez wierzyciela jest tytułem egzekucyjnym przeciwko upadłemu, po zakończeniu lub umorzeniu postępowania upadłościowego.
Przede wszystkim aby jakiś dokument został uznany za tytuł egzekucyjny nie wystarczy spełnienie kryteriów formalnych. Nie każdy bowiem wyrok czy ugoda nadają się do egzekucji. W szczególności wymaga się, by wyraźnie oznaczał strony, dokładnie określał świadczenie, czyli zachowanie się dłużnika oraz był sformułowany w sposób zrozumiały i możliwy do wykonania pod względem faktycznym i prawnym.
Postępowanie egzekucyjne to zespół norm prawnych wchodzących w skład postępowania cywilnego, których celem jest przymusowe urzeczywistnienie praw i obowiązków ze stosunków z zakresu cywilnego prawa materialnego. Są to głównie sprawy dotyczące przymusowego wykonania orzeczeń i innych aktów wydanych w sprawach cywilnych. Zupełnie odrębnie jest uregulowane i funkcjonuje postępowanie egzekucyjne w administracji, którego przedmiotem jest wymuszanie przez organy administracyjne wykonania obowiązków o charakterze administracyjnoprawnym.
Sprawami egzekucyjnymi nie są natomiast sprawy, które poddane zostały egzekucji administracyjnej.
Niemniej jednak czasami może dochodzić do sytuacji wykonywania aktów administracyjnych w trybie egzekucji sądowej (np. prowadzenie egzekucji z nieruchomości w celu wyegzekwowania należności pieniężnych ustalonych w decyzji ostatecznej). Wszczęcie egzekucji sądowej w sprawach należących do egzekucji administracyjnej nie jest dopuszczalne i uzasadnia umorzenie postępowania.
Podstawą egzekucji jest tytuł wykonawczy, a tytułem wykonawczym jest tytuł egzekucyjny zaopatrzony w klauzulę wykonalności.
Egzekucja może zostać wszczęta:
z urzędu
na wniosek.
Wszczęcie egzekucji następuje na wniosek:
wierzyciela,
prokuratora,
organizacji społecznej.
Wszczęcie egzekucji z urzędu następuje na żądanie uprawnionego sądu pierwszej instancji, który sprawę rozpoznawał, jest to egzekucja na podstawie tytułów pochodzących od sądu. Tytułami takimi są postanowienia wydane w postępowaniu nieprocesowym w sprawach, w których postępowanie może być wszczęte z urzędu, natomiast w postępowaniu procesowym są to wyroki, w których zasądzono alimenty, w postępowaniu zabezpieczającym - postanowienia dotyczące alimentów, tytuły wykonawcze obejmujące grzywny, kary pieniężne, opłaty sądowe i koszty postępowania.
Wierzyciel ma prawo wyboru komornika w granicach właściwości sądu apelacyjnego. Komornik nie może odmówić przyjęcia wniosku o wszczęcie postępowania egzekucyjnego, do którego przeprowadzenia jest właściwy.
Organy egzekucyjne:
komornicy działający przy powyższych sądach
„inne organy egzekucyjne” np.: organy policji, wojska, banki (podmioty te wykonują tylko niektóre czynności w postępowaniu egzekucyjnym)
Sąd okręgowy wyjątkowo jako sąd pierwszej instancji właściwy jest:
do wykonania czynności związanych z nadaniem klauzuli wykonalności orzeczeniom, które wydał,
w sprawach o stwierdzenie wykonalności orzeczeń sądów zagranicznych i ugód zawartych przed tymi sądami,
do wydania postanowienia o połączeniu postępowań egzekucyjnych prowadzonych co do kilku nieruchomości położonych w okręgach właściwości różnych sądów rejonowych w razie egzekucji z nieruchomości,
do rozpoznania sprawy egzekucyjnej przekazanej mu przez sąd rejonowy w związku z powstałym zagadnieniem prawnym budzącym poważne wątpliwości
Przy czym sąd okręgowy nie jest organem egzekucyjnym, tę rolę pełni sąd rejonowy.
Postępowanie egzekucyjne może być prowadzone z następujących składników majątkowych:
z ruchomości (np. samochody, sprzęty domowe),
z wynagrodzenia za pracę,
z rachunków bankowych,
z wierzytelności (np. wynagrodzenie z tytułu umowy o dzieło),
z nieruchomości,
z innych praw majątkowych (np. akcje, udziały w spółce).
Nie podlegają egzekucji:
przedmioty urządzenia domowego, pościel, bielizna i ubranie codzienne, niezbędne dla dłużnika i będących na jego utrzymaniu członków jego rodziny, a także ubranie niezbędne do pełnienia służby lub wykonywania zawodu,
zapasy żywności i opału niezbędne dla dłużnika i będących na jego utrzymaniu członków jego rodziny na okres jednego miesiąca;
jedna krowa lub dwie kozy albo trzy owce potrzebne do wyżywienia dłużnika i będących na jego utrzymaniu członków jego rodziny wraz z zapasem paszy i ściółki do najbliższych zbiorów,
narzędzia i inne przedmioty niezbędne do osobistej pracy zarobkowej dłużnika oraz surowce niezbędne dla niego do produkcji na okres jednego tygodnia, z wyłączeniem jednak pojazdów mechanicznych,
u dłużnika pobierającego periodyczną stałą płacę - pieniądze w kwocie, która odpowiada nie podlegającej egzekucji części płacy na czas do najbliższego terminu wypłaty, a u dłużnika nie otrzymującego stałej płacy - pieniądze niezbędne dla niego i jego rodziny na utrzymanie przez dwa tygodnie,
przedmioty niezbędne do nauki, papiery osobiste, odznaczenia i przedmioty służące do wykonywania praktyk religijnych oraz przedmioty codziennego użytku, które mogą być sprzedane tylko znacznie poniżej ich wartości, a dla dłużnika mają znaczną wartość użytkową,
sumy i świadczenia w naturze wyasygnowane na pokrycie wydatków lub wyjazdów w sprawach służbowych,
sumy przyznane przez Skarb Państwa na specjalne cele (w szczególności stypendia, wsparcia), chyba że wierzytelność egzekwowana powstała w związku z urzeczywistnieniem tych celów albo z tytułu obowiązku alimentacyjnego,
prawa niezbywalne, chyba że możność ich zbycia wyłączono umową, a przedmiot świadczenia nadaje się do egzekucji albo wykonanie prawa może być powierzone komu innemu,
wierzytelności przypadające dłużnikowi od państwowych jednostek organizacyjnych z tytułu dostaw, robót lub usług przed ukończeniem dostawy, roboty lub usługi w wysokości nie przekraczającej 75 % każdorazowej wypłaty, chyba że chodzi o wierzytelność pracowników dłużnika z tytułu pracy wykonywanej przy tychże dostawach, robotach lub usługach,
świadczenia z ubezpieczeń osobowych oraz odszkodowania z ubezpieczeń majątkowych, w granicach określonych w drodze rozporządzenia przez Ministrów Finansów i Sprawiedliwości; nie dotyczy to egzekucji mającej na celu zaspokojenie roszczeń z tytułu alimentów,
świadczenia alimentacyjne, zaliczki alimentacyjne, świadczenia rodzinne, dodatki rodzinne, pielęgnacyjne, porodowe i dla sierot zupełnych
Dłużnik może skorzystać z:
skargi na czynności komornika do sądu rejonowego, przy czym wniesienie skargi nie wstrzymuje postępowania egzekucyjnego ani wykonania zaskarżonej czynności, chyba że sąd zawiesi postępowanie lub wstrzyma dokonanie czynności,
powództwa przeciwegzekucyjnego - które jest żądaniem dłużnika pozbawienia tytułu wykonawczego wykonalności w całości lub części albo jego ograniczenia, jeżeli:
dłużnik przeczy zdarzeniom, na których oparto wydanie klauzuli wykonalności, a w szczególności gdy kwestionuje istnienie obowiązku stwierdzonego tytułem egzekucyjnym niebędącym orzeczeniem sądu albo gdy kwestionuje przejście obowiązku mimo istnienia formalnego dokumentu stwierdzającego to przejście,
po powstaniu tytułu egzekucyjnego nastąpiło zdarzenie, wskutek którego zobowiązanie wygasło albo nie może być egzekwowane; gdy tytułem jest orzeczenie sądowe, dłużnik może powództwo oprzeć także na zdarzeniach, które nastąpiły po zamknięciu rozprawy, a także zarzucie spełnienia świadczenia, jeżeli zarzut ten nie był przedmiotem rozpoznania w sprawie;
małżonek, przeciwko któremu sąd nadał klauzulę wykonalności na podstawie art. 787 k.p.c., wykaże, że egzekwowane świadczenie wierzycielowi nie należy się, przy czym małżonkowi temu przysługują zarzuty nie tylko z własnego prawa, lecz także zarzuty, których jego małżonek wcześniej nie mógł podnieść
Ponadto osoba trzecia może w drodze powództwa żądać zwolnienia zajętego przedmiotu od egzekucji, jeżeli skierowanie do niego egzekucji narusza jej prawa.
Organ egzekucyjny zawiesza postępowanie z urzędu jeżeli:
wierzyciel lub dłużnik nie ma zdolności procesowej ani przedstawiciela ustawowego,
nastąpiła śmierć wierzyciela lub dłużnika, wówczas postępowanie podejmuje się z udziałem spadkobierców zmarłego
Organ egzekucyjny zawiesza postępowanie na wniosek:
wierzyciela
dłużnika gdy sąd uchylił natychmiastową wykonalność tytułu lub wstrzymał jego wykonanie albo dłużnik złożył zabezpieczenie konieczne według orzeczenia sądowego do zwolnienia go od egzekucji
Sąd może na wniosek zawiesić w całości lub części postępowanie egzekucyjne, jeżeli złożono skargę na czynności komornika lub zażalenie na postanowienie sądu.
Postępowanie egzekucyjne umarza się z mocy samego prawa jeżeli wierzyciel w ciągu roku nie dokonał czynności potrzebnej do dalszego prowadzenia postępowania lub nie zażądał podjęcia zawieszonego postępowania.
Postępowanie umarza się w całości lub części z urzędu:
jeżeli okaże się, że egzekucja nie należy do organów sądowych,
jeżeli wierzyciel lub dłużnik nie ma zdolności sądowej albo gdy egzekucja ze względu na jej przedmiot lub na osobę dłużnika jest niedopuszczalna,
jeżeli jest oczywiste, że z egzekucji nie uzyska się sumy wyższej od kosztów egzekucyjnych.
Organ egzekucyjny umarza postępowanie w całości lub części na wniosek:
jeżeli tego zażąda wierzyciel; jednakże w sprawach, w których egzekucję wszczęto z urzędu lub na żądanie uprawnionego organu, wniosek wierzyciela o umorzenie postępowania wymaga zgody sądu lub uprawnionego organu, który zażądał wszczęcia egzekucji,
jeżeli prawomocnym orzeczeniem tytuł wykonawczy został pozbawiony wykonalności,
jeżeli egzekucję skierowano przeciwko osobie, która według klauzuli wykonalności nie jest dłużnikiem i która sprzeciwiła się prowadzeniu egzekucji, albo jeżeli prowadzenie egzekucji pozostaje z innych powodów w oczywistej sprzeczności z treścią tytułu wykonawczego,
jeżeli wierzyciel jest w posiadaniu zastawu zabezpieczającego pełne zaspokojenie egzekwowanego roszczenia, chyba że egzekucja skierowana jest do przedmiotu zastawu,
Umorzenie postępowania egzekucyjnego powoduje uchylenie dokonanych czynności egzekucyjnych, lecz nie pozbawia wierzyciela możności wszczęcia ponownej egzekucji.