Beata Trojan - Psycholog
Poradnia Psychologiczno – Pedagogiczna nr 1 w Krakowie
BADANIE PSYCHOLOGICZNE
jako ISTOTNA CZĘŚĆ DIAGNOZY DYSLEKSJI ROZWOJOWEJ
Wstęp :
Rozpoznanie dysleksji jest rezultatem diagnozy, która ma charakter wielospespecjalistyczny i jest efektem badania interdyscyplinarnego – psychologa i pedagoga. W razie potrzeby można korzystać z konsultacji logopedy, laryngologa, okulisty, foniatry i neurologa.
Przy rozpoznaniu dysleksji należy wykluczyć jako przyczyny:
upośledzenie umysłowe,
zaburzenia wzroku,
zaburzenia słuchu,
brak motywacji do nauki,
niewłaściwe metody nauczania,
i porażenia i niedowłady kończyn górnych.
Dysleksja może współwystępować z zaburzeniami emocjonalnymi i niekorzystnymi warunkami środowiska, ale nie jest ich bezpośrednim rezultatem.
Zjawiskiem powszechnym w ostatnich latach jest zwiększająca się liczba dzieci określanych przez nauczycieli jako „dzieci napotykające trudności w nauce”. Nie wszyscy słabi uczniowie są dyslektykami. Wg prof. M. Bogdanowicz „pseudodysleksja” (dysleksja rzekoma) to trudności w czytaniu i pisaniu, które nie mają specyficznego charakteru, nie ograniczają się tylko do czytania i pisania, nie mają specyficznych symptomów i nie są uwarunkowane zaburzeniami funkcji psychoruchowych. Są one uwarunkowane:
zaniedbaniem środowiskowym,
błędami dydaktycznymi szkoły,
brakiem motywacji do nauki,
przebywaniem w dwujęzycznym lub obcojęzycznym otoczeniu itp.”
Przyczyny dysleksji rzekomej to :
szybkie tempo wprowadzania nowych treści, brak czasu na powtórzenia i utrwalenia,
niedostosowanie metod nauki czytania i pisania do indywidualnych potrzeb i możliwości dzieci,
trudny do pokonania próg kl. IV.
Prof. M. Bogdanowicz rozróżnia pojęcia dysleksja rozwojowa i dysleksja nabyta. Termin „dysleksja rozwojowa” oznacza specyficzną trudność w uczeniu się czytania i pisania, obserwowaną od początku nauki szkolnej, a nawet w kl. „0”. Natomiast dysleksja nabyta oznacza utratę już opanowanej umiejętności czytania i pisania, zwykle przez osoby dorosłe po przebytym uszkodzeniu mózgu.
PSYCHOLOGICZNA DIAGNOZA DYSLEKSJI :
Nie można postawić diagnozy dysleksji bez diagnozy ogólnej sprawności intelektualnej. Inteligencja jest rozumiana jako ogólna zdolność jednostki do celowego działania, racjonalnego myślenia i efektywnego radzenia sobie w otaczającym środowisku. Różne definicje inteligencji akcentują różne jej sfery:
Inteligencja to ogólna zdolność adaptacji do nowych warunków i do wykonywania nowych zadań
Inteligencja to zdolność do uczenia się
Inteligencja to zdolność rozwiązywania problemów
Inteligencja jest tym, co mierzą testy inteligencji (inteligencja psychometryczna).
Iloraz inteligencji jest wskaźnikiem ogólnej sprawności umysłowej, takiej jednak sprawności, jaką mierzą testy. Wiele można mu zarzucić, ale jedno jest pewne : II wysoce koreluje z osiągnięciami szkolnymi. Wartość II = 100 przypisuje się wynikowi odpowiadającemu stwierdzonej w badaniach średniej arytmetycznej. II danej osoby pozwala określić jak daleko jej wynik oddalony jest od tej średniej. Rozkład II w populacji przyjmuje kształt zbliżony
do dzwonu, zgodnie z krzywą Gaussa. Korzystając z danych o rozkładzie normalnym, można umiejscowić wynik badanego wśród wyników innych ludzi. W ten sposób jest wiadomo, jaki procent osób uzyskuje wyniki wyższe czy niższe od badanego.
Diagnoza dysleksji jest związana z pojęciem normy intelektualnej.
Wg prof. Bogdanowicz rozpoznaje się dysleksję u osób o co najmniej przeciętnym poziomie rozwoju umysłowego czyli u osób o II co najmniej 85 i wyższym. Wg niej w wyjątkowych przypadkach można zdiagnozować dysleksję u osób o inteligencji niższej niż przeciętna czyli o II poniżej 85, gdy zachodzi natomiast podejrzenie, że wynik badania testowego jest zaniżony np. wskutek zaburzeń percepcji lub koordynacji wzrokowo – ruchowej czy zaburzeń funkcji językowych.
Dzieci o inteligencji niższej niż przeciętna mają wszystkie funkcje obniżone, nie mają dysharmonii rozwojowych. Mają trudności w nauce czytania i pisania, ale nie tylko, ich niepowodzenia szkolne mają charakter uogólniony i niespecyficzny, dotyczą także innych przedmiotów szkolnych. Wśród dzieci i inteligencji niższej niż przeciętna wyróżniamy 5 grup:
Dzieci zaniedbane pedagogicznie i wychowawczo, które mogą w wyniku intensywnej stymulacji wyrównać braki i funkcjonować jak dzieci o prawidłowym rozwoju, ponieważ mają dobre tempo uczenia się i są wyuczalne
Dzieci z parcjalnymi deficytami (to te rzadkie przypadki, w których pomimo II niższego od 85, rozpoznajemy dysleksję, ponieważ globalny II dziecka jest zaniżony
na skutek deficytów)
Dzieci o powolnym, choć poprawnym, przebiegu procesów orientacyjno – poznawczych, intelektualnych i wykonawczych (dzieci te powoli spostrzegają, wolniej tworzą pojęcia i zapamiętują, powoli rozwiązują problemy i uczą się)
lekko upośledzone umysłowo, z dobrą pamięcią, intensywnie rehabilitowane, które pochodzą zazwyczaj z bardzo stymulujących środowisk, od wczesnego dzieciństwa są otoczone opieką rodziców, dziadków, specjalistów, ale mimo intensywnej rewalidacji i stymulacji nie mogą sprostać wymaganiom szkoły masowej).
Dzieci o obniżonym poziomie sprawności intelektualnej (ich ogólny poziom II jest niższy niż przeciętny i nie można ich zakwalifikować do żadnej z powyższych 4 grup).
Wobec osób z tych 5 grup dzieci o inteligencji niższej niż przeciętna - zalecenia psychologiczne i pedagogiczne są zróżnicowane w zależności od postawionej diagnozy. O tych dzieciach Centralna Komisja Egzaminacyjna zapomniała, nie uwzględniła ich w swoich regulaminach oceniania. Pamiętała natomiast o dzieciach upośledzonych w stopniu lekkim.
Zatem nie możemy diagnozować dzieci o II niższym niż 85 jako dzieci dyslektycznych, ponieważ dysleksja jest zaliczana do specyficznych trudności w uczeniu się. Określenie „specyficzne” wskazuje na ograniczony, wąski zakres trudności w uczeniu się oraz
na prawidłowy rozwój umysłowy tych dzieci (dysleksja, dysortografia, dysgrafia i dyskalkulia). To odróżnia je od uogólnionych trudności w uczeniu się, które występują u dzieci o obniżonej sprawności umysłowej (upośledzenie umysłowe i o inteligencji niższej niż przeciętna).
Rozpoznawanie dysleksji powinno następować w oparciu o takie przesłanki jak:
symptomatologia (wynik badania pedagogicznego),
etiologia i patomechanizm (wynik badania psychologicznego).
Zawsze badanie psychologiczne poprzedza wywiad przeprowadzony z rodzicami dziecka dotyczący :
przebiegu ciąży i porodu,
wczesnego rozwoju dziecka ze szczególnym uwzględnieniem sprawności motorycznej, mowy i rozwoju emocjonalno – społecznego,
stanu zdrowia dziecka (wyniki badań wzroku i słuchu, wady narządów ruchu, przebyte urazy i choroby, poważne schorzenia),
ewentualne obciążenia dziedziczne w rodzinie,
dane o sytuacji rodzinnej, stosunek rodziców do problemów w uczeniu się,
przebieg nauki szkolnej (frekwencja, sukcesy, niepowodzenia),
zdolności, zainteresowania i zamiłowania dziecka.
Przeprowadzamy także rozmowę z uczniem dotyczącą:
przebiegu dotychczasowej nauki szkolnej i jego planów edukacyjnych,
stosunku ucznia do swoich problemów szkolnych,
jego zainteresowań szkolnych i poza szkolnych.
Następnie przystępujemy do właściwego badania psychologicznego.
Skoro dysleksja jest definiowana jako specyficzne trudności w czytaniu i pisaniu u dzieci
o prawidłowym rozwoju umysłowym, u których występują zaburzenia funkcji percepcyjno – motorycznych zaangażowanych w proces nabywania tych umiejętności (określane jako fragmentaryczne deficyty rozwojowe) to badanie psychologiczne powinno przede wszystkim:
ustalić poziom rozwoju umysłowego dziecka (stosując właściwe testy do jego pomiaru),
ocenić poziom rozwoju funkcji percepcyjno – motorycznych zaangażowanych
w proces czytania i pisania takich jak:
percepcji wzrokowej (analizy i syntezy wzrokowej) – osłabiona percepcja obrazów wzrokowych oraz nieadekwatne do rzeczywistego postrzeganie kształtów
percepcji słuchowej (analizy i syntezy słuchowej)
słuchu fonematycznego
funkcji motorycznych – głośne czytanie odbywa się dzięki ruchom gałek ocznych oraz uruchomieniu organów mowy
sprawności motorycznej (manualnej)
pamięci wzrokowej, słuchowej, ruchowej
współdziałania czyli integracji ww. procesów
lateralizacji (przewagi stronnej ciała)
określić cechy osobowości dziecka oraz charakterystykę jego reakcji emocjonalnych. (zbadanie stanu emocjonalnego ucznia podejrzanego o dysleksję jest ważne, ponieważ często trudna sytuacja szkolna pogarsza jego stan emocjonalny i zaburzenia emocjonalne są wtórne wobec dysleksji, bywają skutkiem kumulowania się niepowodzeń szkolnych)
Ważna jest również ocena skuteczności dotychczasowych oddziaływań środowiskowych i udzielonej pomocy.
W opiniach psychologicznych spotykają się Państwo z takimi pojęciami jak : percepcja wzrokowo – ruchowa, pamięć wzrokowo – ruchowa, słuch fonematyczny, słuchowa pamięć fonologiczna – wyrazów, lateralizacja, które wymagają wyjaśnienia:
Percepcja (spostrzeganie) to proces złożony, którego istota dokonuje się na poziomie kory mózgowej. Informacje docierają przez narządy zmysłów drogami nerwowymi do wyspecjalizowanych ośrodków kory mózgowej. Tam dokonuje się ich właściwe opracowanie tj. analiza i synteza. Wszelkie nieprawidłowości
lub opóźnienia w funkcjonowaniu tych wyspecjalizowanych struktur kory mózgowej powodują, że spostrzeżenia dziecka są nieprecyzyjne i niedokładne. Mogą prowadzić do trudności w czytaniu i pisaniu.
Percepcja wzrokowa – zdolność do rozpoznawania, różnicowania i interpretowania bodźców wzrokowych. Poziom percepcji wzrokowo – ruchowej ma znaczenie dla różnicowania kształtów graficznych, ich zapamiętywania i poprawnego odwzorowywania oraz odtwarzania z pamięci.
Pamięć wzrokowo – ruchowa – tj. zapamiętywanie, przechowywanie i poprawne odtwarzanie z pamięci kształtów graficznych.
Percepcja słuchowa – zdolność spostrzegania i różnicowania bodźców słuchowych.
Słuch fonematyczny - Najczęściej przyjmuje się, że słuch fonematyczny jest to - zdolność różnicowania dźwięków mowy i zdolność do analizy i syntezy słuchowej. Słuch fonematyczny umożliwia różnicowanie fonemów czyli najmniejszych elementów składowych słów. Umiejętność analizy i syntezy słuchowej jest niezbędna do opanowania techniki czytania i pisania.
Słuchowa pamięć fonologiczna wyrazów – zapamiętywanie i przetwarzanie wyodrębnionych głosek w wyrazach, zapamiętywanie i odtwarzanie tych różnic.
Przeprowadzony wywiad i badanie psychologiczne pozwalają na wykluczenie innych niż specyficzne trudności w uczeniu się przyczyn niepowodzeń w nauce czytania i pisania takich jak : wada wzroku, wada słuchu, wada narządu ruchu, niepełnosprawność umysłowa, zaniedbanie wychowawcze).
Przeprowadzając badanie psychologiczne szukamy pierwotnych przyczyn trudności w czytaniu i pisaniu uznając koncepcję opóźnionego rozwoju CUN i wynikających z niego opóźnień w rozwoju poszczególnych funkcji wzrokowo – słuchowo – ruchowych
i ich integracji.
Stąd w praktyce wyróżnia się najczęściej 4 typy dysleksji, przyjmując za kryterium podziału dominujące zaburzenie, które decydują o jej obrazie klinicznym :
dysleksja typu wzrokowego – gdzie występują przede wszystkim zaburzenia percepcji wzrokowej i pamięci wzrokowej,
dysleksja typu słuchowego – u podłoża której leżą zaburzenia percepcji słuchowej
i pamięci słuchowej powiązane często z zaburzeniami językowymi,
dysleksja typu mieszanego – występują zaburzenia funkcji wzrokowych i funkcji słuchowych
dysleksja integracyjna – rozpoznawana wówczas, gdy rozwój poszczególnych funkcji percepcyjnych badanych w izolacji jest zgodny z wiekiem badanego, zaburzony jest natomiast proces integrowania bodźców napływających z różnych zmysłów.
Do pełnej diagnozy dysleksji rozwojowej konieczne jest przeprowadzenie badania pedagogicznego, które obejmuje :
analizę prac pisemnych ucznia,
ocenę umiejętności pisania i czytania.
Zatem niemożliwe jest postawienie diagnozy podczas jednorazowej wizyty w poradni.
Wystawiona przez poradnię opinia zawiera nie tylko stwierdzenie rozbieżności między możliwościami a wynikami w nauce, rozpoznanie specyficznych trudności w czytaniu i pisaniu
(w postaci dysleksji, dysortografii czy dysgrafii), ale także określenie „mocnych stron” badanego, obszarów dobrego funkcjonowania, jego zainteresowań i dążeń, na których należy bazować prowadząc terapię.
Informacje na temat diagnozy pedagogicznej dysleksji rozwojowej oraz o opiniach wydawanych przez poradnie dotyczących specyficznych trudności w uczeniu się przekazuje w swoim wystąpieniu mgr Zofia Gwoździewicz.