Na początku należy wyjaśnić definicję ewolucjonizmu oraz antropologii.

Definicja antropologii według Słownika Języka Polskiego to „nauka o zmienności cech anatomicznych i fizjologicznych człowieka w zależności od czasu rozwoju ludzkości i wpływu warunków środowiska”¹. Antropologia wywodzi się z greckich słów: anthropos – człowiek i logos – nauka, czyli oznacza naukę o człowieku. W literaturze definicji można znaleźć bardzo wiele najczęściej spotykane to między innymi definicja I. Kanta, która określa antropologię, jako „naukę rozwiązująca problemy filozoficzne”². Natomiast P. Broc definiuje ja, jako naukę „zajmująca się historią naturalną człowieka”. Dla R. Martina to nauka która „bada człowieka w czasie i przestrzeni”. W krajach Anglosaskich zdefiniowana jest jako nauka badająca kulturę, cywilizację, systemy społeczne i kwestie etniczne. Polscy antropolodzy między innymi A. Wrzosek definiuje antropologię jako „naukę zajmująca się przyrodniczym opisem grup ludzkich rozpatrująca człowieka z punktu widzenia zoologii, historii, rasy i jej fizjologii oraz patologii”³. J. Czekanowski zdefiniował antropologię jako naukę „badającą człowieka jako biologiczne podłoże zjawisk społecznych”, i jako naukę przyrodniczą badającą „właściwości ciała ludzkiego i jego funkcje”⁴. Natomiast E. Nowicka pisze, iż „antropologia fizyczna jest nauką o fizycznym zróżnicowaniu człowieka w przestrzeni i w czasie oraz o biologicznym rozwoju gatunku Homo sapiens, rodzaju Homo, a nawet rodziny Hominidae”⁵. Według A. Malinowskiego antropologia jest „nauką, która polega na adekwatnym opisywaniu i wyjaśnianiu przebiegów procesów ewolucji właściwości biologicznych i kulturowych człowieka”⁶.

Podsumowując antropologia jest nauką o:

• rozwoju kultury i cywilizacji (ewolucjonizm, neoewolucjonizm, materializm kulturowy),

• wewnętrznych mechanizmach konkretnych kultur (funkcjonalizm),

• zróżnicowaniu kulturowym i jego uwarunkowaniach,

• osobowości ludzkiej i jej kulturowych determinantach (amerykańska szkoła kultury i osobowości),

• naturze ludzkiego poznania i prawach rządzących ludzką myślą, czyli genetycznych uwarunkowaniach kultury i uniwersaliach (strukturalizm antropologiczny, socjobiologia)⁷.

Antropologię jest nauką interdyscyplinarną czyli korzysta z wiedzy także innych dyscyplin naukowych w związku z tym można ją podzielić na:

• antropologię biologiczną, która ujmuje fenomen człowieczeństwa w kategoriach fizyczno-biologicznych,

• antropologia filozoficzna, jako dział filozofii zajmujący się filozoficzną refleksją nad człowiekiem. Koncepcji filozoficznych jest tyle ile systemów filozoficznych.

• antropologia religijna, dział doktryny religii obejmujący wierzenia dotyczące pochodzenia człowieka, jego istoty oraz przeznaczenia.

• antropologia kulturowa, to refleksja nad człowiekiem, próba opisu człowieka poprzez analizę kultury⁸.

Antropologia kulturowa bada wzorce kulturowe zarówno dawnych jak i współczesnych cywilizacji. Szuka podobieństw i różnic. Jest jednym z głównych działów antropologii, która zajmuje się badaniem kultury we wszystkich jej przejawach. Inna nazwa to antropologia społeczna. Antropologia kulturowa zajmuje się między innymi:

• badaniem prawa, które rządzi kulturą,

• badaniem zachowań ludzi w danej kulturze,

• badaniem, zmian kultury na przestrzeni,

• badaniem etnicznej różnorodności kultur⁹.

Natomiast według. J. Gajdy antropologia kulturowa obejmuje¹⁰:

• historię kultury,

• studia nad procesami kulturowymi,

• istotę i analizę kultury i osobowości,

• etos kultury,

• studia poszczególnych regionów i dziedzin kultury.

Głównym zadaniem antropologii kulturowej jest analiza podobieństw i różnic kulturowych. Antropologia kulturowa zwraca uwagę w swoich badaniach na to, że kultury nie są takie same, dlatego bardzo często ukierunkowana jest na zrozumienie innej kultury¹¹.

E. Nowicka dzieli antropologię kulturową na¹²:

• antropologię społeczności pierwotnych,

• antropologię społeczności chłopskich,

• antropologię społeczności miejskich,

• antropologię historyczną.

Podstawowe szkoły antropologii kulturowej zostały przedstawione na rysunku 1.

Rys. 1. Szkoły antropologii kulturowej

Źródło: E. Krawczak, Antropologia kulturowa klasyczne kierunki, szkoły i orientacje, Wyd. Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin, 2003, s. 34.

Ewolucjonizm można definiować na trzech płaszczyznach: biologicznej, filozoficznej i socjologicznej. Z biologicznego punktu widzenia, ewolucjonizm to nauka, która zajmuje się badaniem rozwoju świata organicznego. Natomiast w socjologii ukazał się jako kierunek w XIX wieku, który czerpał z założeń biologicznych i filozoficznych. Głosił tezę zmienności życia według określonych stopni tj. od form niższych, prostszych do form wyższych i bardziej złożonych. W Słowniku Języka Polskiego definicja ewolucjonizmu brzmi: „pogląd filozoficzny i naukowy według, którego struktura rzeczywistości i jej stan teraźniejszy mogą być wyjaśnione tylko jako rezultat rozwoju (ewolucji), któremu podlegają przedmioty i zjawiska”¹³.

Według J. Gajdy ewolucjonizm (w znaczeniu filozoficznym) to „pogląd filozoficzny i naukowy wywodzący się głównie od Spencera i głosi, że rzeczywistość współczesna może być wyjaśniona jako wytwór ewolucji, której podlegają rzeczy i zjawiska. Dąży on do rozwojowego ujmowania zjawisk czyli do wyjaśnienia genezy faktów i poszukiwania praw rozwojowych oraz oceny zdarzeń z punktu widzenia kryteriów postępu. Natomiast w naukach społecznych ewolucjonizm głosi pogląd, że świat zmienia się stopniowo, w sposób ciągły i jednokierunkowy według tego samego schematu”¹⁴.

Ewolucjonizm w naukach społecznych i historii, nazwany jest również ewolucjonizmem kulturowym lub ewolucjonizmem kulturowo-społecznym. Jest on zbiorem teorii opisujących ewolucję społeczeństwa, które przechodzi przez poszczególne etapy podczas rozwoju społecznego. Ewolucjonizm charakteryzuje się jednokierunkowością, stopniowością, jest jedną z najstarszych teorii w socjologii i antropologii kulturowej¹⁵.

Do głównych założeń ewolucjonizmu można zaliczyć:

• jedność świata która mówi o jedności świata ludzkiego i przyrodniczego,

• jedność natury ludzkiej, w której zakładano niezmienne zasady funkcjonowania umysłu człowieka bez względu na czas, miejsce, okoliczność,

• zmienność czyli proces ewolucji jest nieustanny, a zmiany są tożsame z postępem,

• globalny charakter zmiany mówi o tym, że kultura stanowi pewną całość dlatego zmiana jednego elementu tej całości prowadzi do zmian w innych elementach

• historyczność.

Według E. Krawczak do głównych faz rozwojowych ewolucjonizmu zalicza się:

• teoretyczny progresywizm,

• klasyczny ewolucjonizm schematyczny,

• próbował stworzyć jednolity system teoretyczny.

• miał spełniać funkcje:

• przedstawiać wizję dziejów ludzkich,

• być uniwersalnym modelem przekształcania się kultury i jej komplikacji organizacyjnej,

• stanowić metodę, za pomocą której można dokonywać rekonstrukcji kolejnych faz kulturowej transformacji,

• twórcy: E.B.Tylor, J.F. McLennan, H.S. Maine, J.G. Frazer, J. Lubbock, H. Spencer, L.H. Morgan.

• neoewolucjonizm.

• pierwsza połowa XX w.

• jedność natury ludzkiej – każdy przechodzi przez te same stadia rozwojowe, każdy człowiek posiada te same predyspozycje do rozwoju,

• jedność świata,

• odpowiedniość praw albo prawidłowość – nasza kultura ma pewne prawa, które można odkryć. możemy odkryć pewne prawa kultury,

• genetyzm – szukali początków, określając stadia, cofali się,

• metoda porównawcza¹⁶.

Edward Taylor, amerykański antropolog, twierdził że wszelkie twory instytucjonalne człowieka nakładają się na siebie w ten sam sposób na całym świecie. Nie mają znaczenia aspekty różnic językowych czy rasowych, lecz istotna jest podobna natura ludzi. Jest twórcą tak zwanej wyliczającej definicji kultury która mówi o tym, że kultura czyli cywilizacja jest złożoną całością, obejmującą wiedzę, wierzenia, sztukę, obyczaje oraz wszelkie inne zdolności i nawyki zdobyte przez człowieka jako członka społeczeństwa. Schemat rozwoju ludzkości według Tylora:

• dzikość – od początku istnienia człowieka do rolnictwa,

• barbarzyństwo – od rolnictwa osiadłego do rozwoju zbiorowości terytorialnych,

• cywilizacja – od momentu pojawienia się pisma¹⁷.

Natomiast według L. Morgana rozwój ludzkości odbywa się na drodze doświadczenia. Dzięki stopniowemu gromadzeniu spostrzeżeń o świecie, wynalazkom czy odkryciom naukowym, ludzkość zaspokaja swoje potrzeby. Morgan jest twórcą trzech schematów rozwoju ludzkiego. Pierwszy z nich to teoria rozwoju społecznego człowiek przechodzi przez trzyetapowe stadium rozwoju:

• dzikość – okres początkowy - stopień niższy; społeczeństwa zbieracko myśliwskie, aż do pojawienia się rolnictwa:

• niższy stan dzikości – od powstania człowieka na ziemi, rybołówstwo, umiejętność posługiwania się ogniem, początki mowy artykułowanej,

• średni stan dzikości – rozprzestrzenianie się ludności na większe obszary, podział pracy wg płci, zalążki form organizacji społecznej,

• wyższy stan dzikości – wynalezienie łuku i strzał oraz gospodarstwa,

• barbarzyństwo (stopień wyższy) – społeczeństwo rolnicze oparte na osiadłym trybie życia, organizacji rodowej i matriarchacie:

• niższy stan barbarzyństwa – wykorzystanie cegły i kamienia do budowy domów, oswojenie zwierząt na półkuli wschodniej i uprawa kukurydzy na półkuli zachodniej,

• średni stan barbarzyństwa – pojawienie się tkactwa, elementów religii, dominowa-nie rolnictwa i hodowli, domostwa z kamienia i suszonej cegły, umiejętności wytopu rudy żelaza,

• wyższy stan barbarzyństwa – wynalezienie obróbki żelaza, liczne wynalazki, rozwój zbiorowości terytorialnej, powstawanie świątyń i miast, małżeństwa monogamiczne, własność prywatna;

• cywilizacja – (stopień wyższy) rozpoczyna się wprowadzeniem alfabetu i pisma, pojawia się państwo z po-działem na klasy:

• cywilizacja starożytna – Starożytna Grecja i Rzym,

• cywilizacja nowożytna – USA do końca XIX wieku.

Natomiast tym trzem stadiom odpowiadają trzy czynniki rozwoju:

1. umiejętność mówienia

2. umiejętność posługiwania się narzędziami

3. powstanie i rozwój instytucji społecznych¹⁸.

Drugi schemat rozwoju Morgana to schemat rozwoju organizacji politycznej oparty na rozróżnieniu form własności:

• societas – własność wspólna, komunizm pierwotny, równość, braterstwo, struktura rodowa jako podstawowa jednostka organizacji życia społecznego;

• civitas – własność prywatna, podziały klasowe, uwarstwienie społeczeństwa, współzawodnictwo, struktura państwowa jako podstawowa jednostka organizacji życia społecznego.

I ostatni trzeci schemat rozwoju L. Morgana dotyczy rozwoju cywilizacji w obrębie rodziny:

• promiskuizm – chaos seksualny, brak norm regulujących seksualność, wszelkie zachowania są praktykowane i dozwolone,

• rodzina kazirodcza – małżeństwo między braćmi i siostrami lub kuzynostwem różnych stopni,

• rodzina swoista, punalna – małżeństwo grupowe braci ze wspólnymi żonami lub sióstr ze wspólnymi mężami,

• rodzina parzysta – małżeństwo trwałe jednego mężczyzny i jednej kobiety, ale bez wyłączności zamieszkania,

• rodzina patriarchalna – małżeństwo trwałe jednego mężczyzny z wieloma kobietami,

• rodzina monogamiczna – małżeństwo jednej pary mającej wspólne gospodarstwo domowe, powstała wraz z rozwojem indywidualnej własności¹⁹.

Jeden z Polskich badaczy ewolucjonizmu kulturowego P. Chmielewski w kilku punktach opisał jego założenia, które tak szeroko opisywali klasyczni ewolucjoniści:

1. „ewolucjonizm był pierwszym kierunkiem naukowym, który zakładał istnienie ogólnego procesu rozwojowego wyrażonego przez zmiany w sferze społecznej czy kulturowej,

2. podejmując wyjaśnienie problemu, jakim była ewolucja kultury, formułował jednocześnie prawa naukowe dotyczące rozwoju i zmiany,

3. przyjmując założenia „psychicznej jedności człowieka”, generalnie przeciwstawiał się wyjaśnianiu różnic kulturowych w kategoriach rasowych.

4. akcentując rolę czynników wewnętrznych, przy wyjaśnianiu zmienności kulturowej nie pomijał roli wpływów wewnętrznych.

5. jako narzędziem mającym dostarczać obiektywnych danych i wyników posługiwał się metodą porównawczą, która stanowiła odpowiednik technik eksperymentalnych i laboratoryjnych będących podstawą nauk fizycznych.

6. ujmując rzecz najogólniej: ewolucjonizm klasyczny stanowił warunek wstępny uprawniania systematycznej nauki o człowieku, społeczeństwie i kulturze.²⁰”

Herbert Spencer stworzył filozoficzną wizję kosmicznej ewolucji traktując rozwój wszechświata jako podległy prawu tworzenia się układów coraz bardziej złożonych. Tak rozumiana ewolucja tworzyła spójny mechanizm tłumaczenia zmian zachodzących w historii jako przedłużenia kosmicznej i biologicznej ewolucji oraz postrzegany jako proces postępowy proces rozwijania się coraz bardziej skomplikowanych struktur życia społecznego ludzi. Stanowiła ona tym samym formułę wiążąca antropologię filozoficzną z naukowa.

Antropologia kulturowa zajęła się obszarem społeczeństw pierwotnych jako punkt odniesienia dla określenia mechanizmów ewolucji określających rozwój społeczny od najbardziej pierwotnych form do najbardziej rozwiniętych. Takie podejście wymagało wypracowania narzędzi pozwalających na dokonywanie takich analiz. W jego ramach przedstawiciele zaczęli metodycznie badać poszczególne elementy życia społecznego takie jak systemy organizacji rodziny, struktury wierzeń itd. dążąc do ukazania ich historycznej ewolucji i pozwalające na porównywanie poszczególnych społeczeństw i ustalanie szczebla rozwoju na którym się znalazły. Ważnym dokonaniem określającym tożsamość antropologii kulturowej stało się sformułowanie tak zwanej opisowej definicji kultury przez E. B. Tylora.

Bibliografia:

1. A. K. Paluch, Mistrzowie antropologii społecznej. Rzecz o rozwoju teorii antropologicznej, Wyd. PWN, Warszawa 1990.

2. A. Malinowski, Wstęp do antropologii i ekologii człowieka, Wyd. Uniw. Łódzkiego, Łódź 1994.

3. B. Ostaszewska-Dyoniziak, Zarys antropologii kulturowej, Wyd. Zachodnie Centrum Organizacji, 2000.

4. E. Krawczak, Antropologia kulturowa klasyczne kierunki, szkoły i orientacje, Wyd. Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin, 2003.

5. E. Nowicka, Świat człowieka - świat kultury, PWN, Warszawa, 1991.

6. I. Kant, Antropologia w ujęciu pragmatycznym, Wyd. IFiS PAN, 2005.

7. J. Czekanowski, Człowiek w czasie i przestrzeni, Wyd. PWN, Warszawa 1967.

8. J. Gajda, Antropologia kulturowa. Wprowadzenie do wiedzy o kulturze, Wyd. Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków, 2002.

9. M. Bańko (red.) Słownik Języka Polskiego. T. 1. T. 5, Wyd. PWN, Warszawa, 2007.

---

1. M. Bańko (red.) Słownik Języka Polskiego. T. 1. Wyd. PWN, Warszawa, 2007, s. 443-444.↩

2. I. Kant, Antropologia w ujęciu pragmatycznym, Wyd. IFiS PAN, 2005, s. 34.↩

3. A. K. Paluch, Mistrzowie antropologii społecznej. Rzecz o rozwoju teorii antropologicznej, Wyd. PWN, Warszawa 1990, s. 42.↩

4. J. Czekanowski, Człowiek w czasie i przestrzeni, Wyd. PWN, Warszawa 1967, s. 23.↩

5. E. Nowicka, Świat człowieka - świat kultury, PWN, Warszawa, 1991, s. 13.↩

6. A. Malinowski, Wstęp do antropologii i ekologii człowieka, Wyd. Uniw. Łódzkiego, Łódź 1994, s. 32.↩

7. B. Ostaszewska-Dyoniziak, Zarys antropologii kulturowej, Wyd. Zachodnie Centrum Organizacji, 2000, s. 12.↩

8. A. Malinowski, tamże, s. 35.↩

9. E. Krawczak, Antropologia kulturowa klasyczne kierunki, szkoły i orientacje, Wyd. Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin, 2003, s. 13.↩

10. J. Gajda, Antropologia kulturowa. Wprowadzenie do wiedzy o kulturze, Wyd. Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków, 2012, s. 33.↩

11. Tamże, s. 16.↩

12. E. Krawczak, tamże, s. 21.↩

13. M. Bańko (red.) Słownik Języka Polskiego. T. 5. Wyd. PWN, Warszawa, 2007, s. 16-17.↩

14. J. Gajda, tamże, s. 56.↩

15. Tamże, s. 57.↩

16. E. Krawczak, tamże, s. 39.↩

17. E. Krawczak, tamże, s. 52.↩

18. J. Gajda, tamże, s. 57.↩

19. E. Krawczak, tamże, s. 58.↩

20. Tamże, s. 58.↩