Zdolności koordynacyjne (koordynacja ruchowa) są synonimem wyróżnianej kategorii (cechy motorycznej) zwanej zwinnością. Dawniej odrębnie wymieniano kolejną cechę motoryczną – zręczność, czego konsekwencją było poszukiwanie
i stosowanie w ocenie tych - różnie zresztą definiowanych - ludzkich właściwości zwykle jednego testu zwinności („koordynacji całego ciała”).
Koordynację definiujemy, jako „zdolność do scalania ruchów” różnych rodzajów w jedną całość oraz zdolności do szybkiego przestawiania się z jednych aktów ruchowych na inne”. Wolański odrębnie definiował „poczucie koordynacji dynamicznej" oraz „poczucie koordynacji statycznej”. Ważny prezentował stanowisko, że „koordynacja przejawia się w postaci umiejętności precyzyjnego wykonywania złożonych pod względem koordynacyjnym aktów ruchowych, szybkiego przestawiania się z jednych ściśle skoordynowanych ruchów na inne,
a także w umiejętności szybkiego wyboru odpowiedniego aktu ruchowego do nieoczekiwanie powstających nowych sytuacji”. Starosta interpretował koordynację, jako kompleks takich zdolności, jak: szybkość reakcji, orientacja przestrzenna, rytm, równowaga i różnicowanie kinestetyczne. Szopa określa zdolności motoryczne; jako ,,kompleksy predyspozycji zintegrowanych wspólnym, dominującym podłożem biologicznym i rodzajem ruchów, ukształtowane przez czynniki genetyczne i środowiskowe oraz pozostających
w interakcjach”.
Pokazano, że wcześniej wyróżniana „zwinność” nie odzwierciedla w sposób przeważający jakości procesów informacyjnych (co przypisuje się zdolnościom koordynacyjnym), a na co wskazywały m. in. silne korelacje wyników tradycyjnych testów zwinności z elementarni siłowo-szybkościowymi. Przyjęto, że zwinność ma charakter informacyjno-energetyczny i zajmuje ona odrębne miejsce w strukturze motoryczności w grupie właściwości kompleksowo-hybrydowych razem ze zdolnościami szybkościowymi).
Pojęcie „koordynacji ruchów” odnosi się do konkretnego ruchu, jego zharmonizowanego działania dzięki procesowi sterowania i regulacji. PODSTAWOWE KRYTERIA OCENY ZDOLNOŚCI KOORDYNACYJNYCH
Prawidłowość - czyli w sensie jakościowym to adekwatność działania ruchowego lub w sensie ilościowym to dokładność (precyzja) ruchu;
Szybkość - to w kategoriach jakościowych czasowa aktywność,
a w sensie ilościowym to prędkość wykonywania złożonych zadań;
Racjonalność - to jakościowo celowość, a ilościowo ekonomiczność działania;
Kreatywność - to w aspekcie jakościowym pomysłowość
w wykonywaniu zadania ruchowego, a w sensie ilościowym stałość (powtarzalność) jego wykonywania. Zdolności koordynacyjne związane są z funkcjonowaniem całego organizmu ludzkiego wszystkich jego układów, szczególnie procesów fizycznych, opartych przede wszystkim na właściwościach układu nerwowego.
Organizacja i koordynacja czynności motorycznych odbywa się w móżdżku. Uszkodzenie tej części układu nerwowego powoduje całkowitą dekompozycję, ruchy stają się niezręczne i nieprecyzyjne. Rola, jaką w kontroli ruchów pełni móżdżek, przypomina funkcję komputera. Móżdżek odgrywa rolę w procesach nauczania ruchów i pamięci ruchowej.
W móżdżku kodowane są informacje dotyczące ruchów człowieka i przy realizacji kolejnych podobnych ruchów działanie może odbywać się automatycznie. Móżdżek odpowiada za planowanie ruchów, regulację napięcia mięśni, koordynację ruchów i utrzymywanie równowagi
Płat czołowy kory mózgowej uczestniczy w planowaniu aktywności ruchowej. Obejmuje on m. in. tzw. pierwotną korę ruchową, z której aksony wielu komórek nerwowych podążają do rdzenia kręgowego i tworzą synapsy z motoneuronami
i innymi neuronami sterującymi skurczami. Pozostałe płaty kory mózgowej spełniają istotną funkcję w optymalizacji zachowań motorycznych. Płaty ciemieniowe (tzw. pierwotne pola czuciowe) zbierają informację sensoryczną
z receptorów skóry, mięśni i ścięgien ciała, płaty potyliczne obejmują m.in. pierwotną korę wzrokową (analizując wrażenia wzrokowe) i uczestniczą
w analizie informacji z układu nerwowego, a górne części płatów skroniowych
w rozpoznawaniu bodźców płynących z układu słuchowego.
Układ nerwowy jest miejscem realizacji złożonych procesów zachodzących od momentu odbioru aferetnych sygnałów z receptorów aż po wybór sposobu osiągnięcia celu, podjęcie czynności, analizę jej przebiegu i korektę błędów.
Zachowania wymagające wykazaniem się zdolnościami koordynacyjnymi, są regulowane przez:
Regulacja orientacyjna - podstawowe funkcje percepcyjne, kognitywne, mnemoniczne;
Regulacja aktywna - podstawowe funkcje emocjonalne, motywacyjne, wolicjonalne
Regulacja wykonawcza
podstawowe funkcje programowania ruchu: aferentne i eferentne,
podstawowe funkcje przemian materii i energii krążeniowo-oddechowej.
Funkcje percepcyjne związane są z procesem bezpośredniego odzwierciedlania zjawisk w ich różnych właściwościach, co ma związek
z szybkością i jakością spostrzegania, koncentracją i skupieniem uwagi.
Funkcje mnemoniczne (pamięciowe) określają pełnię możliwości zapamiętywania i odtwarzania. Jest to zespół tych właściwości, dzięki którym osobnik, poznając otoczenie i działając w nim, zdobywa doświadczenie, Później, w zależności od potrzeb, człowiek może korzystać z tego doświadczenia w różny sposób, wykorzystując procesy tzw. odpamiętywania.
Procesy kognitywne (poznawcze) opierają się na wrażeniach spostrzeżeniowych i wyobrażeniach. Dzięki tym procesom następuje bezpośrednia więź z rzeczywistością, jej uogólnianie i określenie związków między obiektami rzeczywistości, czyli zachodzi myślenie, jako najwyższa zorganizowana i złożona czynność poznawcza związana z intelektem.
Zdolności motoryczne koordynacyjne są wyrazem i wynikiem współdziałania me tylko funkcji wykonawczej, ale i orientacyjnych oraz aktywacyjnych możliwości działania. W przypadku różnych typów tych zdolności zróżnicowany jest udział i proporcje czynności ruchowych procesów sterowania
i regulacji.
Szopa, jako podstawowe elementy podłoża koordynacyjnych zdolności motorycznych, wymieniał: funkcjonowanie układu nerwowego i narządów zmysłów, zdolności tworzenia „sieci neuronalnych”, łańcuchów kinematycznych
i programów ruchowych.
Natomiast Raczek wyróżnił cztery grupy predyspozycji: strukturalne, energetyczno-funkcjonalne, neurosensoryczne oraz psychiczne.
Wyróżniamy dwa główne sposoby podejścia do rozpatrywania problemów struktury motoryczności:
ANALIZA STRUKTURY MOTORYCZNOŚCI - PODEJŚCIA GŁÓWNE
teoretyczno-dedukcyjne, wyróżniające wprost drogą myślowych analiz poszczególne zdolności z ogólnych teoretycznych koncepcji i na podstawie analizy wymogów czynnościowych różnych form aktywności ruchowej;
empiryczno-eksperymentalne, weryfikujące (sprawdzające) wcześniejsze ogólne teoretyczne koncepcje poprzez przeprowadzenie wielu testów sprawności ruchowej i zastosowanie później złożonych analiz matematyczno-statystycznych.
ELEMENTARNE ZDOLNOŚCI KOORDYNACYJNE - wg Blume
zdolność łączenia ruchów - związana jest z integracją przestrzenną, czasową
i dynamiczną ruchów, w których zaangażowane są odrębne części ciała,
zdolność różnicowania ruchów - istota sprowadza się do tego, aby dla najkorzystniejszego rozwiązania zadania ruchowego precyzyjnie rozdzielić poszczególne elementy faz całego cyklu ruchowego i umiejętnie różnicować stan napięcia zaangażowanych mięśni, prędkość ruchu i kątowe pozycje
w poszczególnych stawach,
zdolność poczucia równowagi - znaczenie tej zdolności jest szczególne
w warunkach częstych zakłóceń pozycji ciała, w przypadku małych płaszczyzn podparcia lub też chwiejnego podłoża,
zdolność orientacji - chodzi tu o postrzeganie przestrzeni (w sporcie: przyrządu, przeciwnika, piłki, przeszkody), pozycji własnego ciała w trakcie ruchu oraz postrzeganie zmian czasowych parametrów,
zdolność rytmizacji ruchów - uzewnętrznia się w realizowaniu określonej pożądanej dynamiczno-czasowej struktury ruchów. Rytm może być zlecany
z zewnątrz lub przyjęty, jako adekwatny przez samego osobnika ćwiczącego (np. rytm rozbiegu). Rytm może być stały lub zmienny, np. zwolnienie - przyspieszenie, napięcie - rozluźnienie itd.,
zdolność szybkiej reakcji - pojęcia tego nie należy zawężać tylko do czasu reakcji, gdyż chodzi tu o cały kompleks zachowań związanych ze zdolnościami szybkiego zainicjowania i wykonania celowego ruchu, w który zaangażowane jest całe ciało lub jego część,
zdolność dostosowania ruchowego - charakteryzuje te szczególne właściwości, kiedy konieczne jest dostosowanie do zaistniałych nowych warunków. Taka zmiana zachowań może być z góry przewidywana lub też konieczne jest podjęcie nagłej decyzji w efekcie pojawienia się zaskakującej, nieprzewidzianej sytuacji. Braki w zakresie tej zdolności łatwo mogą doprowadzić do czasowego osłabienia ekonomii zachowań lub doprowadzić do zatrzymania realizacji programu.
Podział predyspozycji koordynacyjnych (wg. Szopy):
Do pierwszej grupy zaliczamy predyspozycje oparte na sprawności uruchamiania istniejących już w ośrodkach programów ruchowych, tj.:
szybkość reakcji,
koordynację receptorowo-ruchową,
szybkość i częstotliwość ruchów,
czucie kinestetyczne,
różnicowanie ruchów,
rytmizację ruchów,
równowagę.
W drugiej grupie wymieniamy predyspozycje mające znaczenie w procesie tworzenia nowych programów ruchowych, czyli uzdolnienia ruchowe.
Motoryczne zdolności koordynacyjne „określają możliwości organizmu
w zakresie wykonywania dokładnych i precyzyjnych ruchów w zmieniających się warunkach zewnętrznych (zmiany kierunku, płaszczyzny i osi ruchu).
POJĘCIE KZM I KRYTERIA ICH OCENYZMIENNOŚĆ ONTOGENETYCZNA KZM
W trakcie pobytu dziecka w szkole niektóre wskaźniki koordynacyjnych zdolności motorycznych wzrastają o 20 - 30%, ale inne nawet o 600%. Obserwacje te dowodzą, że na podstawie ograniczonej listy tych zdolności nie można wnioskować o przebiegu wielokierunkowo i w różnym tempie zachodzących zmian w całokształcie poszczególnych właściwości.
Dowiedziono, że, 25% ogólnego przyrostu koordynacyjnych zdolności motorycznych dziewczęta i chłopcy osiągają w wieku od 7,7 do 10,8 lat, 50%
w wieku od 8,8 do 12,2 lat, 75% osiągają od 10,3 do 13,3 lat, a pełny rozwój właściwości przypada między 14,5 a 17,0 rokiem życia.
Z analizy danych, wynika, że w okresie życia od 6 do 62 lat obserwuje się wszystkie etapy rozwoju, tj. progresywny, względnej stabilizacji i regresu.
Etap progresywny trwa z reguły krótko i kończy się około 16-18 roku życia.
Okres względnej stabilizacji jest długi i często trwa do 40-50 roku życia. Procesy inwolucyjne przebiegają dość podobnie u mężczyzn i kobiet
i zaznaczają się w piątej lub szóstej dekadzie życia. Zróżnicowanie płciowe najpierw do 16-18 roku życia jest z reguły małe, ale później w takich właściwościach, jak koordynacja wzrokowo-ruchowa, orientacja przestrzenna
i czucie proprioreceptywne, zróżnicowanie to wyraźnie zwiększa się częściej na korzyść mężczyzn.
Przyjmuje się, że podwyższona reaktywność na bodźce zewnętrzne, a w tym na ukierunkowany trening, w przypadku koordynacyjnych zdolności motorycznych, występuje od 7 do 11-12 roku życia. W późniejszych okresach życia owa reaktywność znacznie się zmniejsza.
Ćwiczenia koordynacyjne poprawiają sprawność funkcji percepcyjnych, sensomotorycznych, pamięciowych i intelektualnych, mających swoje znaczenie
w poziomie prawidłowości procesów sterowania i regulacji czynności ruchowych.
METODA ZMIENNOŚCI ĆWICZEŃ
ZMIENNOŚĆ SPOSOBU WYKONYWANIA ĆWICZEŃ
kierunek i tempo
wielkość użycia siły
zakres ruchu
rytm ruchu
pozycje wyjściowe i końcowe
symetryczne i asymetryczne ćwiczenia
kombinacje ruchów
samodzielne i twórcze rozwiązywanie zadań ruchowych
ZAMIENNOŚĆ WARUNKÓW WYKONYWANIA ĆWICZEŃ
warunków przestrzennych
ćwiczenie po obciążeniu kondycyjnym
ćwiczenia po pobudzeniu analizatora westybularnego (równowaga)
zadania dodatkowe
kombinacje w wykorzystaniu przyborów i przyrządów oraz podłoża
ograniczenie kontroli wzrokowej
ograniczenie czasu
przeciwdziałanie part
Udowodniono ścisłe związki między poziomem koordynacyjnych zdolności motorycznych a szybkością i dokładnością uczenia się najróżniejszych ruchów. Szczególne znaczenie w kształceniu koordynacyjnych zdolności motorycznych ma tzw. metoda zmienności ćwiczeń.
Za istotę postępowania w kształceniu zdolności koordynacyjnych przyjmuje się nauczanie coraz to nowych, jak najbardziej różnorodnych ćwiczeń oraz ich wykonywanie w często zmieniających się sytuacjach. Ćwiczenia mające na celu rozwijanie zdolności koordynacyjnych winny być prowadzone przede wszystkim przy stanie dużej koncentracji i wypoczynku układu nerwowego. Konieczne jest przy tym ciągłe podnoszenie stopnia trudności wymagań.
METODYKA KSZTAŁTOWANIA ZDOLNOŚCI KOORDYNACYJNYCH
Zmiana wykonywania ćwiczenia (np. kierunku, tempa ćwiczenia, pozycji wyjściowych);
W tych dyscyplinach sportu, w których zachodzi konieczność opanowania złożonych czynności ruchowych, bezwzględną koniecznością jest kształtowanie specjalnych koordynacyjnych zdolności motorycznych od najwcześniejszych lat;
Zmiana wielkości obciążenia w wykonywanej czynności ruchowej (np. skoki przez przeszkody różnej wysokości, rzuty z niepełnych lub przedłużonych obrotów, skoki z różnej długości rozbiegów);
Zmiana zewnętrznych warunków wykonania ćwiczenia (np. urządzeń, podłoża, partnera, wielkości pola gry);
Kombinacja różnych form ruchowych (np. bieg - skok - rzut);
Wykonywanie ćwiczeń w warunkach czasowego ograniczenia (np. ćwiczenia reakcji, pokonywanie przeszkód ,,na czas");
Stosowanie zmiennych sygnałów informacyjnych (np. optycznych, akustycznych, kinestetycznych);
Wykonywanie ćwiczeń po uprzednim obciążeniu (np. ćwiczenia równoważne po serii przewrotów, wykonywanie złożonych czynności w końcowej części jednostki treningowej)
Wysoce korzystne możliwości w zakresie kształtowania koordynacyjnych zdolności motorycznych daje wiek dziecięcy, a zupełnie wyjątkową łatwość dostosowania swoich zachowań motorycznych do różnorodnych skomplikowanych wymagań spotyka się w większości przypadków w okresie 10-12 roku życia. Te sprzyjające dyspozycje z jednej strony stwarzają ogromną szansę, a z drugiej przymuszają do wykorzystania tego okresu dla opanowania nowych skomplikowanych czynności ruchowych i budowania wielostronnej bazy dla precyzyjnych czynności, które perspektywicznie mogą być wykorzystane w życiu codziennym, pracy zawodowej, sporcie czy rekreacji ruchowej.
DIAGNOSTYKA KOORDYNACYJNYCH ZDOLNOŚCI MOTORYCZNYCH
Większość badaczy uważa, że nie ma możliwości oceny tych właściwości na podstawie jednego kryterium (testu)
Ujmując ogólnie, metody badania koordynacyjnych zdolności motoryczne możemy podzielić na:
METODY BADANIA ZDOLNOŚCI KOORDYNACYJNYCH
Testowanie - poprzez określone zadania sportowo-ruchowe, co wykorzystywane jest przed wszystkim w warunkach praktyki sportowej
i wychowania fizycznego oraz w badaniach naukowych populacyjnych.
Techniki pomiarowe głównie laboratoryjno-komputerowe wykorzystywane
w bardziej skomplikowanych badaniach i obserwacjach, np. w diagnostyce zawodowej, rzadziej w sporcie i w badaniach naukowych.
Na ogół zakłada się, że diagnostyka poziomu koordynacyjnych zdolności motorycznych w obu przypadkach ma charakter pośredni (asocjatywny), a więc chodzi tu o ocenę takich właściwości, które bezpośrednio (nieinwazyjnie) nie są mierzalne.
W przypadku odwoływania się do metod laboratoryjnych (aparaturowych) można uzyskać informację bardziej precyzyjną o poziomie konkretnych szczegółowych parametrów, w założeniu adekwatnych dla oceny określonego aspektu koordynacyjnych zdolności motorycznych.
Do typowej aparatury wykorzystywanej w diagnozowaniu koordynacyjnych zdolności motorycznych można zaliczyć:
Tremometry - stosowane do oceny precyzji szybkości i ekonomii ruchów,
Kinematometry, dynamometry i refleksometry (reakcjometry) - dla pomiaru precyzji wykonywania, różnicowania i odmierzania odpowiednich przestrzennych, siłowych i czasowych parametrów ruchu,
Stabilografy i stabilometry - dla określenia. zdolności utrzymywania równowagi ciała
Pomocniczo w interpretacji niektórych zjawisk z obszaru koordynacyjnych zdolności motorycznych wykorzystuje się również w szczególności niektóre metody z zakresu biomechaniki i fizjologii, jak:
Kinogramy - dla określenia kinematycznych parametrów ruchów, oceny zmian położenia, prędkości i przyśpieszeń,
Elektromiografię - dla oceny i zapisu pobudzenia mięśni i ich elektrycznej aktywności w różnych fazach ruchu oraz przez to analizy ekonomiczności techniki sportowej,
Goniometrię - dla mierzenia kątowych przemieszczeń w różnych stawach poszczególnych części ciała względem siebie.
TESTY:
1. Zdolność kinestetycznego różnicowania
Testy: opanowanie podwieszonej piłeczki
skoki na linię (zeskok ze skrzyni do celu)
skok w dal z miejsca na 50% maksymalnych możliwości
W warunkach laboratoryjnych: tremometry, kinematometry, goniometry.
2. Zdolność orientacji przestrzennej
Testy: Bieg do piłek
Rzuty do ruchomego wahadła
Marsz do celu
W warunkach laboratoryjnych: stereometry.
3. Zdolność szybkiej reakcji
Testy: Zatrzymywanie toczącej piłki
Zatrzymywanie opadającej tarczy
Chwyt pałeczki Ditricha
W warunkach laboratoryjnych: mierniki reakcji (np. MCR - 23, aparat Piórkowskiego).
4. Zdolność zachowania równowagi statycznej i dynamicznej
Testy: Obroty na listwie ławeczki gimnastycznej
Marsz "po rozecie„
W warunkach laboratoryjnych: elektroniczne przyrządy i komputerowo oprogramowane stabilometry (posturograt).
5. Zdolność rytmizacji
Testy: Bieg w zadanym rytmie
Rytmiczne bębnienie rękami
Rytmiczne bębnienie kończynami górnymi i dolnymi
W warunkach laboratoryjnych: wykorzystuje się skomputeryzowane urządzenia pozwalające na rejestrowanie dokładności odtwarzania wzorców rytmicznych podanych przez rytmolidery.
6. Zdolność sprzężenia ruchów
Testy: Przekładanie laski gimnastycznej
Trzy przewroty w przód
Skok w dal z miejsca z zamachem i bez
7. Zdolność dostosowania (przebudowy) ruchów
Testy: Skok w dal w przód i w tył
Bieg wahadłowy 3 x 10m
W warunkach laboratoryjnych: elektroniczny aparat "obraz w lustrze".
8. Zdolność wysokiej częstotliwości ruchów
Testy: Tapping płaski (stukanie w krążki)
Skipping z klaskaniem pod kolanami
W warunkach laboratoryjnych: aparatura rejestrująca automatycznie liczbę pokonywanych cykli ruchów w jednostce czasu, tzw. tapping - punktowanie.
W procesie szkolnego wychowania fizycznego zaleca się, aby zestaw testów służących ocenie koordynacyjnych zdolności motorycznych, ograniczyć do:
kinestetycznego różnicowania i orientacji przestrzennej testami: opanowanie podwieszonej piłeczki lub rzuty do ruchomego wahadła,
rytmizacji i dostosowania motorycznego testem: „bieg w narzuconym tempie”,
szybkiego reagowania testami: chwyt pałeczki Ditricha lub zatrzymanie toczącej się piłki,
równowagi i sprzężenia ruchów testami: utrzymywanie równowagi w pozycji flaminga lub obroty na listwie ławeczki gimnastycznej.
W badaniach laboratoryjnych godny polecenia i sprawdzony jest „Wiedeński System Testowy – WST” składający się z wysoko specjalistycznej aparatury przeznaczonej' do wieloaspektowej diagnostyki podstawowych psychomotorycznych właściwości człowieka.
Początek podęcia pracy fizycznej wymaga zapotrzebowania mięśni na tlen. W pierwszym okresie źródłem energii są przede wszystkim beztlenowe (anaerobowe) procesy metaboliczne. Jeżeli praca trwa dłużej lub też jest podejmowana z dużą intensywnością, zaciągany jest mleczanowy dług tlenowy
i wzrasta stężenie mleczanu we krwi.
Skuteczność wysiłków anaerobowych jest warunkowana wielu specyficznymi właściwościami układu nerwowo-mięśniowego oraz zdolnością do uwalniania
i wykorzystywania dużych ilości energii, pochodzącej z rozpadu wysokoenergetycznych związków fosforowych
Szybkość jest cechą silniej uwarunkowana genetycznie niż np. siła. Najwyższe wskaźniki dziedziczenia uzyskano dla szybkości ruchów kończyn górnych i dolnych oraz dla szybkości biegowej, a najniższe dla reakcji prostej. Również wysokie są wskaźniki odziedziczalności dla maksymalnej mocy anaerobowej oraz struktury mięśni.
Zdolności szybkościowe jest to poziom możliwości przemieszczania
w przestrzeni całego ciała lub określonych jego części w możliwie najkrótszym odcinku czasu. Wykonywane zadanie nie może wywoływać zmęczenia obniżającego prędkość ruchu. Czas ćwiczenia nie powinien przekraczać 30 sekund, ale zwykle jest on znacznie krótszy.
Najważniejsze predyspozycje składające się na zdolności szybkościowe:
proporcje włókien mięśniowych,
sprawność układów enzymatycznych rozpadu fosfokreatyny i glikolizy beztlenowej,
czas reakcji i częstotliwość ruchów (koordynacja nerwowo-mięśniowa),
proporcje dźwigni kostnych .
Trzy składowe szybkości:
czas reakcji,
czas ruchu prostego,
częstotliwość ruchów cyklicznych.
Czas reakcji liczy się od momentu zadziałania bodźca do zapoczątkowania ruchu.
Na jego wymiar składa się pięć czasów odcinkowych:
powstanie pobudzenia w receptorze,
przekazanie pobudzenia do ośrodkowego układu nerwowego,
przebieg pobudzenia przez ośrodki nerwowe i uformowanie sygnału wykonawczego,
przebieg sygnału z ośrodkowego układu nerwowego do mięśnia,
pobudzenie mięśnia, zmiana jego napięcia, zapoczątkowanie ruchu.
1. Czas powstania pobudzenia podlega wytrenowaniu do pewnych granic
i może być doskonalony w procesie szkolenia.
2 – 4. Czas przekazania pobudzenia wiąże się ze względnie stałą prędkością przewodzenia po drogach nerwowych i wytrenowaniu w zasadzie nie podlega, podobnie jak czas przebiegu sygnału z ośrodkowego układu nerwowego do mięśnia.
3. Czas przejścia pobudzenia z ośrodka czuciowego do ruchowego
i uformowania sygnału wykonawczego zależy przede wszystkim od ruchliwości procesów nerwowych i jest najdłuższym i najbardziej zróżnicowanym co do wielkości parametrem decydującym o czasie reakcji. W dużej mierze zależy od stopnia zautomatyzowania nawyku ruchowego, jak również jego plastyczności. Doskonałość techniki, dobra kondycja wpływają na obniżenie tego wskaźnika, tak więc poprzez ćwiczenia poprawa jest tu możliwa.
5. Czas pobudzenia mięśnia prowadzący do zmiany jego napięcia
i zapoczątkowania ruchu, wiąże się m.in. z siłą grup mięśniowych, pokonujących na początku ruchu bezwładność ciała, kurczliwością włókien mięśniowych a także koordynacją. Racjonalny trening pozwala na jego skrócenie.
Wyróżniamy dwa rodzaje reakcji:
proste (kiedy danemu bodźcowi odpowiada zawsze jedna z góry ustalona odpowiedź ruchowa),
złożone (alternatywne) (zwiększa się liczba bodźców docierających do centralnego układu nerwowego; wybranie właściwej odpowiedzi wymaga odpowiedniej selekcji bodźców, co wydłuża czas reagowania).
Reakcje złożone dzielimy na:
reakcje różnicowe (dwa lub więcej bodźców, reakcja na jeden z nich),
reakcje z wyboru (różne reakcje na różne bodźce).
Do reakcji prostych zaliczamy starty na sygnały akustyczne, do złożonych np. gry zespołowe.
Czas reakcji zależny jest od:
płci,
wieku,
stanu psychicznego,
stanu fizycznego,
uprawiania sportu,
stażu sportowego,
pozycji ciała,
warunków startowych (temperatura, wilgotność, ciśnienie, itp.)
Ruch prosty. Zakończenie czasu reagowania stanowi początek ruchu prostego, rozumianego jako przemieszczanie całego ciała lub części.
Czas ruchu prostego zależy od:
wielkości pokonywanego oporu zewnętrznego,
właściwej synchronizacji aktywujących ruch grup mięśniowych,
koordynacji nerwowo-mięśniowej.
Częstotliwość ruchów obrazuje liczbę powtarzanych cykli ruchowych w czasie np. biegu na 100 m liczba kroków w jednostce czasu.
Wysoka częstotliwość ruchów związana jest z ruchliwością układu nerwowego. Obiektywnie wysokie tempo ruchów zależy od sprawności ośrodków nerwowych zawiadujących antagonistycznymi grupami mięśniowymi, prowadzącymi do szybkiego przechodzenia w stan hamowania i odwrotnie.
Akt ruchowy składa się z dwu faz:
zwiększenia prędkości (rozpędu),
względnej stabilizacji prędkości.
Z badań nad prędkością biegową wynika, że fazy te są względnie niezależne. Korelacje pomiędzy zdolnością przyspieszenia na starcie a wielkością prędkości maksymalnej dystansie nie występują wcale lub też są bardzo niskie.
Struktura zdolności szybkościowych:
zdolność rozwijania maksymalnej mocy anaerobowej niekwasomlekowej, która określa możliwości w zakresie szybkości uwalniania energii zmagazynowanej w fosfokreatynie mięśniowej,
zdolność rozwijania maksymalnej mocy anaerobowej kwasomlekowej, która określa sprawność i efektywność procesów glikolizy beztlenowej
zdolność szybkiej mobilizacji mięśnia, która określa możliwości w zakresie szybkiego pobudzenia możliwie dużej liczby jednostek motorycznych oraz rozładowania energii,
Rozwój szybkości motorycznej u chłopców kończy się w 18 roku życia, a u dziewcząt w 15 roku życia. Chłopcy od 7 do 18 lat wykazują coraz większy poziom szybkości,
u dziewcząt stabilizację obserwuje się w 12, a regres już około 15 roku życia.
Wskazuje się na mniejszą wydolność beztlenową u dzieci, spowodowaną słabszym wykorzystaniem glikolizy, jako źródła energii, a w szczególności na mniejszą aktywność
w tych procesach enzymu fosfofruktokinezy Mniejsza jest też zawartość włókien szybkokurczliwych w tkance mięśniowej, mniejsza jest również powierzchnia przekroju włókien mięśniowych oraz ilość sarkornerów.
U chłopców w wieku 11-15 lat stopniowo wzrasta potencjał glikolityczny mięśni. Stężenie kwasu mlekowego u 15 letnich chłopców jest o 45% wyższe w porównaniu z ich rezultatami sprzed 4 lat. Wielkości średnie maksymalnej mocy anaerobowej były
u starszych chłopców o ponad 30% wyższe niż u chłopców w wieku przedpokwitaniowym.
Zdolności anaerobowe osiągają więc swój szczyt w drugiej lub nawet trzeciej dekadzie życia.
Szybciej następują procesy inwolucyjne wydolności beztlenowej kwasomlekowej niż wydolności beztlenowej niekwasomlekowej.
Procesy inwolucyjne zdolności szybkościowych u mężczyzn przebiegają wolno do 45. roku życia, ale już w grupie wiekowej 61-65 lat poziom jest niższy niż u chłopców 8 letnich.
Mężczyźni osiągają szczyt możliwości w wieku 20-30 lat, a kobiety ok. 10-20 roku życia, w okresach największych osiągnięć u obu płci różnice dymorficzne są najpoważniejsze, a najmniejsze są one we wczesnym okresie progresywnym i w okresie późnej starości (ok. 80. roku życia).
WARUNKI KSZTAŁCENIA ZDOLNOŚCI SZYBKOŚCIOWYCH
ruch powinien być wykonywany z prędkością maksymalną, tzn. w każdym kolejnym ćwiczeniu należy dążyć do przekroczenia dotychczasowego poziomu,
technika ruchu powinna być przyswojona do tego stopnia, aby można było skoncentrować się na szybkości wykonywania ćwiczenia,
czas ćwiczenia powinien być na tyle krótki, aby nie występowały oznaki zmęczenia .
Wielkość możliwej do rozwinięcia przez mięsień mocy w wysiłkach o maksymalnej intensywności, a więc w początkowej fazie ruchu i krótkotrwałych (5-8 s), czyli wymagających tzw. maksymalnej mocy anaerobowej niekwasomlekowej bada się bezpośrednio za pomocą testów: Margarii (polega na wbieganiu z największą prędkością po schodach, na podstawie pomiaru czasu pokonania odcinka testowego oraz masy ciała badanego, wyznacza się moc fosfagenową), Wingate (test trwa 30 sekund, a zadaniem badanego jest w przeciągu tego czasu pedałować na cykloergometrze z jak największą częstością - przy indywidualnie dobranym obciążeniu, zależnym od masy ciała (75 g/kg mc). Test ten daje możliwość oceny parametrów statycznych - zależnych od masy mięśniowej (parametry mocy) oraz parametrów dynamicznych (czas uzyskania i utrzymania mocy) - zależnych od właściwości mięśni i ich adaptacji do tego typu wysiłków. Przed testem - w spoczynku i po teście pobierana jest próbka krwi do oznaczenie stężenia mleczanu.
Do badań pośrednich zaleca wykorzystywanie skoku w dal z miejsca
i wyznaczonej na jego podstawie maksymalnej pracy anaerobowej.
W badaniach populacyjnych wykorzystuje się bieg po kopercie lub bieg wahadłowy.
Wyróżnia się 2 typy testów anaerobowych, które mogą być używane do oceny mocy mechanicznej:
mierzące lub szacujące najwyższą wartość mocy mechanicznej, wyzwalaną
w krótkim czasie przez mięsień lub ich grupę (czas wysiłku waha się od poniżej 1 s do około 10 sekund),
mierzące lub szacujące zdolność mięśni do utrzymywania wysokiej mocy przez pewien czas (zwykle 15-60 s).
W pierwszym wypadku chodzi o wyznaczenie szczytowej mocy, a w drugim zmierza się do oceny lokalnej wytrzymałości mięśniowej, określanej, jako zdolność wykonywania wysiłków beztlenowych). W badaniach laboratoryjnych powszechnie wykorzystuje się w ocenie charakterystyk anaerobowych również kryteria metaboliczne i biochemiczne (np. maksymalny poziom deficytu tlenowego, dług tlenowy, poziom kwasu mlekowego we krwi itd.).
Gibkość, czyli ruchomość odcinków ciała w poszczególnych stawach, należy do predyspozycji z pogranicza cech strukturalnych i funkcjonalnych, jest to właściwość układu ruchu, umożliwiająca osiąganie dużej amplitudy wykonywanych ćwiczeń zgodnie z możliwościami fizjologicznego zakresu ruchów w stawach. W sporcie gibkość określa się jako zdolność do wykonywania ruchów w stawie lub kombinacji stawów w optymalnym zakresie ruchu.
Na przeciwstawianie się oporowi zewnętrznemu w stawach mają znaczenie:
torebka stawowa - 47%;
mięśnie - 41%;
ścięgna i więzadła - 10%;
skóra 2%
Do czynności mających wpływ na poziom gibkości i jej rozwijanie należą:
temperatura i elastyczność mięśnia,
ruchomość stawu warunkowana jego budową anatomiczną,
elastyczność więzadeł i ścięgien,
wiek,
płeć,
aktywność fizyczna
pora dnia
Gibkość jest cechą specyficzną i niejednorodną. Zostało dowiedzione, że aktywność fizyczna silniej określa gibkość niż cechy wolincjonalne i wiek.
Trening gibkości może mieć znaczenie w:
przezwyciężaniu stresów,
relaksacji mięśniowej
obniżaniu nadmiernego napięcia mięśniowego
obniżaniu wrażliwość
podnoszeniu ciśnienia krwi
W programie kształtowania gibkości wyróżniamy fazy:
tzw. gimnastyke stawów – wzmacnianie
specjalnego kształtowania ruchomości stawowej – max. amplituda
Efekty ćwiczeń gibkościowo – rozciągających to zwiększenie zakresu ruchu, utrzymanie zakresu ruchu, doskonalenie postawy, zredukowanie bólów mięśniowych, zapobieganie urazom mięśniowo – szkieletowym, zapewnienie relaksacji i zmniejszenie napięcie nerwowo – mięśniowego.
Wśród ćwiczeń podnoszących ruchomość bierną wyróżniamy:
1) ruchy bierne wykonywane przy pomocy partnera,
2) ruchy bierne wykonywane z obciążeniem,
3) ruchy bierne wykonywane z pomocą ekspanderów i gum (Thera Band),
4) ćwiczenia statyczne polegające na utrzymaniu pozycji odwodzenia przez 3-6 sekund.
Do ćwiczeń rozwijających ruchomość czynną należą wymachy i krążenia, ruchy proste obejmujące skłony i wyprosty oraz ruchy pogłębiające oraz ćwiczenia
z przeciwdziałaniem – z obciążeniem, ze współćwiczącym, z przedmiotami sprężystymi.
Programowanie treningu gibkości
Wymaga uwzględnienia uwarunkowań ruchomości stawów i reakcji mięśni na rozciąganie. Wyróżnia się ty dwa zasadnicze podejścia metodyczne. Pierwsze z nich polega na wielokrotnym powtarzaniu ruchów o jak największej amplitudzie (wymachy, odrzuty, krążenia kończyn, skłony, skręty). Drugie podejście oparte jest na działaniu w warunkach prawie statyki. Jej przykładem jest stretching. Stosowane w nim ćwiczenia statyczne charakteryzują się rozciąganiem mięśni i wytrzymywaniem określonej pozycji w bezruchu.
Ćwiczenia dynamiczne
Kształtowanie gibkości odbywa się metoda powtórzeniową.
Przy zwiększaniu zakresu ruchu w stawach należy przestrzegać pewnych zasad:
1) ćwiczenia rozciągające stosuje się po rozgrzewce,
2) najlepiej w końcowej części jednostki treningowej,
3) regułą metodyczną jest wykorzystanie okresów sensytywnych,
4) ćwiczenia należy prowadzić systemem z góry w dół,
5) rozpoczynać od największych grup mięśniowych.
Ćwiczenia statyczne
Wyróżniamy następujące techniki:
1) rozciąganie statyczne,
2) rozciąganie sprężynujące,
3) rozciąganie pasywne
4) metoda stretchingu wzrastającego,
5) technika PNF
Efektywność treningu gibkości zależna jest od częstotliwości, intensywności
i czasu trwania.
Metoda PNF (Prorioceptive Neuromuscular Facilitation) (proprioreceptywne nerwowo - mięśniowe torowanie ruchu) – jest oparta na założeniu ułatwionego rozluźniania (relaksacji mięśnia) poprzez mechanizm odruchu rdzeniowego oraz na koncepcji wzajemnego hamowania. Wcześniejsze izometryczne napięcie mięśni antagonistycznych wywołuje ułatwione rozluźnienie i odruchowe torowanie oraz stwarza korzystne warunki do przeciwstawnej aktywności w późniejszej fazie wolnego, statycznego rozciągania. Podczas takiego działania aktywizowany jest tzw. aparat Golgiego, co powoduje w odpowiedzi odprężające działanie w mięśniach.
Wskazówki, do stosowania metody PNF:
rozciągnąć daną grupę mięśni poprzez ćwiczenie do końca zakresu możliwości ruchu w tym stawie,
spowodować przeciwdziałający izometryczny skurcz we wcześniej rozciągniętej grupie mięśniowej przy stałym oporze (z wykorzystaniem np. partnera lub ściany) przez 5 s,
po odprężeniu aktywnej wcześniej grupy mięśni stosuje się statyczne rozciągnięcie stawu przez samego ćwiczącego lub z pomocą partnera aż do nowego miejsca ograniczenia ruchu.
POMIAR GIBKOŚCI CIAŁA
Do oceny gibkości najczęściej używa się przyrządów takich jak:
goniometry,
flexometry,
inclinometry,
antropometry,
taśma miernicza, pomiar miejsca dotknięcia.
Metody bardziej złożone, jak:
elektrogoniometry,
Fotogoniometry
radiogoniometry.
test głębokości skłonu w przód w siadzie
boczny skłon tułowia
Przyczyny powstawania kontuzji:
uszkodzenie lub rozerwanie mięśnia,
uszkodzenie tkanki łącznej,
metaboliczna akumulacja lub ciśnienie osmotyczne i obrzęk,
kwas mlekowego,
lokalny skurcz w jednostkach motorycznych.
8 grup ćwiczeń, które są uznawane za niebezpieczne (wg Altera):
rozciąganie w siadzie płotkarskim,
leżenie na plecach przy zgiętych stawach kolanowych (stopy pod pośladkami),
głębokie zgięcie w stawie kolanowym w przysiadzie,
głęboki skłon tułowia w przód przy prostych kończynach dolnych,
różne warianty przegięcia tułowia w tył („mostek”, „kołyska”, wypchnięcie bioder w przód),
skręty tułowia (z obciążeniem i bez obciążenia),
ćwiczenia z odwróconą grawitacją („głową w dół”),
ćwiczenia w leżeniu z podparciem na barkach lub na karku.