Zdolności koordynacyjne
Możliwości organizmu w zakresie wykonywania dokładnych i precyzyjnych ruchów w zmieniających się warunkach zewnętrznych (zmiany płaszczyzn, kierunku, osi ruchu) [Szopa i wps. 1996].
Podstawowym czynnikiem integrującym ZK jest ich podłoże biologiczne i funkcje centralnego układu nerwowego oraz narządów zmysłu, a szczególnie zdolności neuronów do zapamiętywania informacji i ich odtwarzania w procesie sterowania ruchami
Zdolności koordynacyjne wg Hirtza [1978]
Układ hierarchiczny struktury zdolności koordynacyjnych
Zdolność uczenia się motorycznego
Zdolność sterowania ruchem
Zdolność adaptacji motorycznej
Kompleksowe reakcje ciała
Różnicowanie kinestetyczne
Orientacja przestrzenna
Równowaga
Rytmizacja
Struktura zdolności koordynacyjnych wg Raczek, Mynarski, Ljach [1998]
Zdolności koordynacyjne:
Kinestetycznego różnicowania.
Orientacji czasowo-przestrzennej.
Zachowania równowagi.
Rytmizacji.
Szybkiej reakcji.
Łączenia (sprzężenia) ruchów.
Dostosowania (przebudowy) działania.
Wysokiej częstotliwości.
1. Zdolność kinestetycznego różnicowania
Wpływa wysoką dokładność i ekonomię wykonania ruchów.
Podstawę stanowi precyzyjne postrzeganie siły, czasu i przestrzeni w trakcie wykonywania czynności motorycznej dla najkorzystniejszego rozwiązania całego zadania ruchowego.
Istotne jest właściwe dozowanie impulsów sterujących, umożliwiających optymalny przebieg czynności ruchowej (np. regulowanie napięć i rozluźnień mięśniowych).
Dominująca rola przypada przyjęciu i ocenie oraz przetwarzaniu informacji o kątowej pozycji w stawach (komponenty przestrzenne), o stanie napięcia zaangażowanych mięśni (komponenty siłowe) oraz prędkości ruchów (komponenty czasowe).
2. Zdolność orientacji czasowo-przestrzennej
Umożliwia określenie pozycji ciała oraz jej zmian w trakcie ruchu całego ciała (a nie jego części) w przestrzeni i czasie w odniesieniu do ustalonego pola działania (np. biurko, krzesło) lub poruszającego się obiektu (samochód, człowiek), łączy w sobie postrzeganie i działanie motoryczne.
Łączy się nierozerwalnie z postrzeganiem czasowym parametrów ruchu i ich zmian.
Zależna jest od różnego rodzaju informacji, ale dominującą rolę odgrywają w niej informacje wizualne.
3. Zdolność zachowania równowagi
Umożliwia utrzymanie pozycji ciała w równowadze (równowaga statyczna) oraz zachowanie lub odzyskanie tego stanu (równowaga dynamiczna) w czasie czynności ruchowej albo po jej wykonaniu.
Zachowanie równowagi jest podstawowym założeniem każdego cyklu ruchowego.
Inny obszar związany z tą zdolnością dotyczy czynności zapewniającej równowagę obiektów (łyżki, noża, roweru), określonej pojęciem balansowania względnie żonglowania.
3. Zdolność zachowania równowagi (ciąg dalszy)
Głowna rola informacji pochodzących z analizatorów dotykowych, kinestetycznych (czucia głębokiego), optycznych i przedsionkowych.
W równowadze statycznej lub w czasie bardzo powolnych ruchów główną rolę spełnia analizator kinestetyczny, natomiast w dynamicznej (lokomocyjnej i obrotowej) przedsionkowy.
4. Zdolność rytmizacji
Pozwala na uchwycenie, odtworzenie
i realizowanie dynamicznych zmian ruchu w uporządkowanym, powtarzającym się cyklu.
Wyraża się to w dostosowaniu ruchów do podanego rytmu (zewnętrznego) lub przyjęciu celowego rytmu własnego (wewnętrznego).
Uzewnętrznia się w czasie (zwolnienie lub przyspieszenie), sile (napięcie i rozluźnienie), formie (skłon, wyprost, obrót) i przestrzeni (zakres i kierunek ruchu).
Rola przetwarzaniu informacji akustycznych i wizualnych, ważne są także informacje kinestetyczne i dotykowe.
5. Zdolność szybkiej reakcji
Pozwala na szybkie zainicjowanie i wykonanie celowego, krótkotrwałego działania ruchowego na określony sygnał, w którym zaangażowane może być całe ciało lub jego część.
O jej poziomie świadczy czas, jaki upływa od momentu zadziałania sygnału do zakończenia ściśle określonego ruchu, który wyznacza czas reakcji oraz szybkość akcji zaangażowanych części ciała.
6. Zdolność łączenia (sprzężenia) ruchów
Zapewnia celową organizację ruchów części ciała, prowadząc do integracji przestrzennych, czasowych i dynamicznych parametrów ruchu i podporządkowania zadaniu ruchowemu realizowanemu przez całe ciało (np. łączenie krążenia ramion z ruchami lokomocyjnymi).
Zdolność sprzężenia odgrywa dominującą rolę w koordynacyjnie złożonych czynnościach, gdzie organizacja częściowa ruchów musi często uwzględniać współudział przedmiotów lub innego człowieka.
7. Dostosowania (przebudowy) działania
Pozwala na wdrożenie optymalnego programu działań oraz jego zmienianie i przestawianie w przypadku dostrzeżenia lub przewidywania zmiany sytuacji.
Zmiany nieznaczne (względnie oczekiwane) wymagają jedynie dostosowania parametrów czasowo-przestrzenno-siłowych struktury ruchu, przy zachowaniu planowanego i realizowanego programu działań.
Zmiany znaczne mogą doprowadzić do przerwania czynności oraz wdrożenia zupełnie nowego działania.
8. Zdolność wysokiej częstotliwości
Umożliwia wykonanie maksymalnej ilości ruchów w założonym czasie całym ciałem, bądź wybraną jego częścią bez obciążenia.
Zależy od sprawności ośrodków nerwowych zawiadujących antagonistycznymi grupami mięśni prowadzącymi do szybkiego przechodzenia ze stanu pobudzenia w hamowanie i odwrotnie.
Bazuje na funkcjach centralnego układu nerwowego, co sugeruje jej głównie koordynacyjny charakter.
Wskazania metodyczne dotyczące kształtowania zdolności koordynacyjnych
Podstawową metodą kształcenia sprawności koordynacyjnej jest celowo ukierunkowana zmienność ćwiczeń (sposób oraz warunki ich wykonania).
Ćwiczenia koordynacyjne w terapii muszą spełniać przynajmniej jedno z następujących kryteriów: nowość, nietypowość, złożoność, trudność.
Kształtując zdolności koordynacyjne należy łączyć ćwiczenia już opanowane z nowymi.
Szybkość wykonywania ćwiczeń powinna wzrastać wraz ze wzrostem techniki wykonywanych elementów ruchowych.
Zdolności koordynacyjne powinny być kształtowane metodą powtórzeniową z dostatecznie długimi przerwami wypoczynkowymi.
Ze wszystkich zdolności motorycznych( siły, szybkości, gibkości, skoczności, wytrzymałości i koordynacji) koordynacja jest kontrolowana przez centralny układ nerwowy. Wiek od 7 - 12 jest złotym wiekiem kształtowania koordynacji.
Wskaźniki dla koordynacji: przestrzeń, czas, warunki standardowe lub zmienne.
Zdolności koordynacyjne dzielimy na dwie grupy na :
Zdolność szybkiej koordynacji i zdolność dokładnej koordynacji.
Zdolności koordynacji można sprowadzic do:
- zdolności sterowania ruchami zgodnie z zamierzeniem
- zdolności ich regulacji stosowanie do zmieniających się warunków( przystosowanie ruchowe)
- zdolności do uczenia się nowych czynności ruchowych( pojętność ruchowa)
Zdolności rytmizacji- poczucie rytmu, zdolnośc odtwarzania i realizowania dynamicznych zmian ruchu, dobór właściwego tempa dla realizacji zadania sportowego. Rytmizacja to koordynacja ruchów w czasie.
Zdolność różnicowania- warunkuje wysoką dokładnośc i ekonomie wykonywania ruchów. Dominujaca rola przypada w niej przyjęciu i ocenie oraz przetwarzaniu informacji o Katowej pozycji w stawach , a stanie napięcia zaangażowanych mięśni oraz prędkości ruchu.
Zdolność równowagi- predyspozycja do regulacji wychwiań ciężkości ciała.
Zdolność orientacji przestrzennej- predyspozycja ujawniająca się w szybkiej lokalizacji własnego miejsca, położenia.
Zdolność szybkiej reakcji- predyspozycja do szybkiej reakcji na bodziec. Celowośc i szybkośc reagowania jest jedną z podstawowych cehc pozwalają zachować się poprawnie w wielu sytuacjach zadaniowych.
Zdolnośc dostosowania- pozwala na optymalne działanie oraz jego zmienianie i przestawienie w przypadku dostrzezenia lub przewidywania zmiany sytuacji.
Zdolnośc łączenia- zapewnia celowa organizacje ruchów części ciała , prowadząc do integracji przestrzennych, czasowych i dynamicznych parametrów ruchu i podporządkowania zadaniu ruchowemu realizowanemu przez całe ciało.
3.Ocena zdolności koordynacyjnych
a) Zdolność kinestetycznego różnicowania
Zdolność kinestetycznego różnicowania wysoką dokładność i ekonomie wykonania calych ruchów jak i oddzielnych faz cyklu ruchowego. Jej istota polega na przyjęciu i ocenie oraz przetwarzaniu infor. O kątach pozycji w stawie, napięcia zaangażowanych mięśni(komponenty siłowe) oraz prędkości, ruchów(komponenty czasowe). Podstawą jest precyzyjne postrzeganie parametrów siły, czasu i przestrzeni w toku czynności motorycznej pod kątem najkorzystniejszego rozwiązania całego zadania ruchowego.
b) zdolność orientacji czasowo przestrzennej
Możliwość człowieka w zakresie dokładnej oceny położenia ciała, jego zmian w stosunku do pkt. Odniesienia(pola działania lub poruszającego się obiektu) oraz realizowania ruchu w żądanym kierunku. Zdolność ta łączy percepcje i działanie motoryczne.
Poziom i rozwój tej zdolności zależy od szybkości oceny i kontroli przestrzennej warunków działania, która dokonuje się na podst. współdziałania wielu analizatorów głównie wzrokowego i słuchowego. W określonych syt. Przejmują również role inną tj. dotykanie i procesy psych. W sporcie tj: skoki z trampoliny
c)zdolność zachowania równowagi
umożliwia ona utrzymanie zrównoważonej pozycji ciała(równowaga statyczna) oraz Zach. Lub odzyskanie tego stanu (równowaga dynamiczna) w czasie czynności ruchowej albo bezpośrednio po jej wykonaniu. U podst. Zdolności zachowania równowagi leżą głównie indor. Pochodzące z analizatorów dotykowych, kinestetycznych, optycznych i przedsionkowego(westybularnego) w sportach tj: chód, bieg, jazda na łyżwach, kajak
d) zdolność rytmizacji ruchów
pozwala na uchwycenie, zapamiętanie, otworzenie i realizowanie określonej czasowo-dynamicznej struktury ruchów cyklicznych i acyklicznych. Przejawia się dostosowaniu ruchów do podanego rytmu zew. lub przyjęciu celowego rytmu własnego wew. Za wyczucie rytmu rozumie się zdolność dokładnego odtwarzania żądnego rytmu ruchu i odpowiedniego jego korygowania w zależności od zmieniających się warunków. Poziom rozwoju tej zdolności zależy od jakości procesów przetwarzania informacji akustycznych i wizualnych i decydujących o efektywności motorycznej. W sportach tj. łyżwiarstwo figurowe , gimnastyka sportowa i artystyczna, wioślarstwo kajakarstwo.
e) zdolność szybkiej reakcji motorycznej.
Pozwala na szybkie zainicjowanie i wykonanie celowego, krótkotrwałego działania na określony sygnał, w który zaangażowane może być cale ciało lub jego cześć. Realizacja powinna przy tym następować w najstosowniejszym momencie i z szybkością adekwatną do zadania. O jej poziomie świadczy czas jaki upływa od momentu zadziałania sygnału do zakończenia ściśle określonego ruchu. Jest on sumą utajonego czasu reakcji oraz szybkości akcji zaangażowanych mięśni( skł. motoryczny). W sportach takich jak piłka nożna (bramkarz).
f) zdolność sprzęzenia ruchów.
Zapewnia celową organizacje ruchów czesi ciała , prowadząc do integracji czasowych, przestrzennych i dynamicznych parametrów ruchów i podporządkowania ich zadaniu realizowanemu przez cale ciało. Zdolność sprzeżenia odgrywa dominującą role w koordynacyjnie złożonych czynnościach sportowych występujących np. gimnastyce sportowej artystycznej i akrobatycznej, łyżwiarstwo figurowe, gry sportowe(gdzie maja zastosowanie przybory i przyrządy).U podstaw zdolności sprzeżenia ruchów leża głównie informacje kinestetyczne oraz optyczne, znaczący jest także udział procesów antycypacji.
g) zdolność dostosowania motorycznego
Jest ona kompleksem właściwości osobniczych, które pozwalają na wdrożenie optymalnego programu działań ruchowych oraz jego zmienianie i przestawienie w przypadku dostrzeżenia lub przewidywania zmiany syt.
Zdolność dostosowania(przebudowy) określa się jako możliwość szybkiego przekształcenia opanowanych form ruchów lub przejścia od 1 do innych odpowiednio do zmieniających się warunków zew.
U jej podst. Leżą przede wszystkim procesy przyswajania i przetwarzania indor. Optycznych, często też akustycznych. Dotykowych oraz kinestetycznych
Stosowana w wielu dziedzinach sportu tj: gry zespołowe i sporty walki; narciarstwo alpejskie, klasyczne itp.
ZDOLNOŚCI KOORDYNACYJNE
Koordynacja to zdolność do wykonywania złożonych aktów ruchowych, przestawieniu się z wykonywania jednych ruchów na drugie oraz szybkiego wykonywania nowych nieoczekiwanych ruchów.
Ze wszystkich zdolności motorycznych, koordynacja jest kontrolowana przez centralny układ nerwowy. Dlatego też podstawy rozwoju koordynacji tj. osiągnięcie wysokiej precyzji wykonywanych ruchów powinny być kształtowane już we wczesnym wieku szkolnym, ponieważ dysponują one jeszcze dość „plastycznym” układem nerwowym.
Według Ljacha optymalne efekty w kształceniu koordynacji osiąga się u dzieci w wieku 7 do 11 - 12 lat, przeciętne rezultaty 14 do 16 - 17 lat, a najsłabsze u dzieci 12 - 14 lat.
Wskaźniki koordynacji
Przestrzeń
Czas
Warunki standardowe lub zmienne
Zdolności koordynacyjne
Zdolność szybkiej koordynacji
Zdolność dokładnej koordynacji
Predyspozycje koordynacji
R Zdolność rytmizacji - poczucie rytmu, zdolność odtwarzania i realizowania dynamicznych zmian ruchu, dobór właściwego tempa dla realizacji zadania sportowego. Rytmizacja to koordynacja ruchów w czasie
R Zdolność różnicowania - warunkuje wysoką dokładność i ekonomię wykonywania ruchów. Dominująca rola przypada w niej przyjęciu i ocenie oraz przetwarzaniu informacji o kątowej pozycji w stawach, o stanie napięcia zaangażowanych mięśni oraz prędkości ruchów.
R Zdolność równowagi - predyspozycja do regulacji wychwiań środka ciężkości ciała.
OP Zdolność orientacji przestrzennej - predyspozycja ujawniająca się w szybkiej lokalizacji własnego miejsca, położenia.
SR Zdolność szybkiej reakcji - predyspozycja do błyskawicznej reakcji na bodziec. Celowość i szybkość reagowania jest jedną z podstawowych cech pozwalających zachować się poprawnie w wielu sytuacjach zadaniowych.
D Zdolność dostosowania - pozwala na optymalne działanie oraz jego zmienianie i przestawienie w przypadku dostrzeżenia lub przewidywania zmiany sytuacji
Ł Zdolność łączenia - zapewnia celową organizację ruchów części ciała, prowadząc do integracji przestrzennych, czasowych i dynamicznych parametrów ruchu i podporządkowania zadaniu ruchowemu realizowanemu przez całe ciało.
Klasyfikacja koordynacji
1.Koordynacja ogólna - umożliwia racjonalne wykonanie różnych działań motorycznych, niezależnie od specjalizacji sportowej. Każdy zawodnik dążący do wszechstronnego rozwoju powinien pracować nad koordynacją. Ze względu na to, że ów rozwój musi wyprzedzać rywalizację sportową ogólna koordynacja powinna być wypracowana wcześniej.
2.Koordynacja specjalna jest zdolnością, która umożliwia wykonanie różnych złożonych ruchów w wybranej dyscyplinie szybko, płynnie, precyzyjnie.
Według W. Ljacha o poziomie zdolności koordynacyjnych świadczą następujące czynniki:
1.P Prawidłowość, czyli poprawność wykonania zadania ruchowego - precyzja, dokładność ruchu. Można rozpatrywać ją w dwóch aspektach:
-adekwatność, rozumiana jako dokładność różnicowania przestrzennego
- precyzja, postrzegana np. jako dokładne odtworzenie ruchu
2.S Szybkość, która także może być rozpatrywana w dwóch aspektach:
- jakościowym - ruch we właściwym momencie
- ilościowym - np. jako prędkość realizacji złożonych pod względem koordynacyjnym zadań ruchowych w ograniczonym czasie, szybkość reakcji na zaistniałe warunki
3.R Racjonalność, także postrzegana w dwóch aspektach:
- jakościowym - celowość ruchów
- ilościowym - ekonomiczność ruchów
4.K Kreatywność w sensie:
- jakościowym - to wykazywanie się inicjatywą (pomysłowość), w praktycznym działaniu przejawia się znajdywaniem najlepszych rozwiązań (sposobów wykonania zadania ruchowego)
- ilościowym - jest to stabilność (stałość, powtarzalność), rozumiana jako wykonywanie tych samych ruchów w zmieniających się warunkach.
Metody kształtowania zdolności koordynacyjnych:
1.Metoda powtórzeniowa - stosowana jest głównie w trakcie nauczania nowych zadań ruchowych, ponieważ warunkiem ich opanowania jest wielokrotne powtórzenie tego samego ruchu, początkowo w takich samych warunkach.
2.Metoda zmienna - trudniejsza, bardziej efektywna pod względem kształcenia zdolności koordynacyjnych. Stosując tą metodę wykonuje się niewiele powtórzeń (8-12) różnorodnych ćwiczeń podobnych pod względem ruchowym, natomiast wielokrotnie powtarza się podobne ćwiczenia w odmiennych warunkach np. zmieniając ich elementy lub warunki zewnętrzne.
W kształtowaniu i doskonaleniu zdolności koordynacyjnych stosuje się także inne formy - zabawowa oraz współzawodnictwa, spełniające rolę pomocniczą. Zarówno w wychowaniu fizycznym, sporcie, jak i rehabilitacji, w kształtowaniu zdolności koordynacyjnych wykorzystuje się specjalistyczne środki, których zadaniem jest dostarczenie ćwiczącemu różnymi sposobami informacji o przebiegu ruchu.
1.środki audiowizualne - film video,
2.trening mentalny - czyli ćwiczenia ideomotoryczne, polegające na wyobrażaniu sobie poszczególnych faz ruchu lub jego całości przed wykonaniem ćwiczenia,
3.środki, które dzięki wykorzystaniu wzroku, słuchu lub dotyku (czucia) określają poprawność wykonania określonego zadania ruchowego np. sporttester czy metronom,
4.trenażery czyli specjalistyczne urządzenia, umożliwiające selektywne odczuwanie wybranych parametrów ruchu,
5.urządzenia techniczne rejestrujące parametry ruchu i natychmiast sygnalizujące poprawność jego wykonania lub jej brak oraz pozwalające na natychmiastowe korygowanie parametrów ruchu.
3 poziomy kształtowania koordynacji:
1. wykonywanie ćwiczeń dokładnie bez uwzględniania czasu wykonania
2. wykonywanie ćwiczeń dokładnie z max. Szybkością
3. wykonywanie ćwiczeń dokładnie z max. Szybkością i w zmiennych warunkach.
4. ZMIENNOŚĆ KOORDYNACYJNYCH ZDOLNOŚCI MOTORYCZNYCH W ONTOGENEZIE
W rozpatrywaniu zagadnienia ujętego w tym podrozdziale jedni autorzy - przynajmniej w założeniu - kładli nacisk na badanie zmienności właściwości funkcjonalnych i strukturalnych zwanych predyspozycjami [Szopa 1986, 1988; Mleczko 1991,1993], kiedy inni podnosili, że na obecnym etapie możliwa jest ocena poziomu zdolności jedynie pośrednia (asocjacyjna), poprzez pomiar efektów ruchowych. Raczek, Mynarski, Ljach [1998] wskazują, że w trakcie pobytu dziecka w szkole niektóre wskaźniki koordynacyjnych zdolności motorycznych wzrastają
O 20 - 30%, ale inne nawet o 600%. Obserwacje te dowodzą, że na podstawie ograniczonej listy tych zdolności nie można wnioskować o przebiegu wielokierunkowo i w różnym tempie zachodzących zmian w całokształcie poszczególnych właściwości. Z kolei Hirtz [1978] dowodził,
Że uogólniając, 25% ogólnego przyrostu koordynacyjnych zdolności motorycznych dziewczęta i chłopcy osiągają w wieku od 7,7 do10,8 lat, 50% w wieku od 8,8 do 12,2
łat, 75% osiągają od 10,3 do 13,3 lat, a pełny rozwój właściwości przypada między 14,5 a 17,0 rokiem
życia(tab.26)