Przypomnienie z poprzedniego wykładu: onomatopeję i metaforę mamy od Greków

PIERWSZY SPÓR METODOLOGICZNY (naturalizm i konwencjonalizm) —

anomaliści vs. analogiści:

• dotyczył metodologii opisu gramatycznego (regularność języka i jego odstępstwa od regularności),

• Arystofanes z Bizancjum (kierownik biblioteki aleksandryjskiej) → w rozprawie O analogii dowodzi, że język ma charakter regularny i w jego opisie trzeba dążyć do wykrycia modeli (paradygmatów tworzenia form) — ANALOGIŚCI,

• ANOMALIŚCI → głosili, iż język to twór natury i tylko częściowo da się opisać paradygmatycznie; nieregularności jest zwykle dużo i są one niekiedy bardzo skomplikowane, więc trudno je odnieść do paradygmatu — tak jest m.in. z nieregularnościami między formą i treścią w miastach nazywanych Ateny i Teby, które mają l. mn., choć odnoszą się do l. poj.; tak też jest z formą „dziecko” (rodzaj);

Krates z Mallos → przeciwstawił się Arystofanesowi, podkreślając wyjątki, które w opisie języka obowiązkowo należy uwzględnić.

• Kontynuacja:

• koncepcje Arystofanesa (teoria analogii) kontynuuje ówcześnie Aleksandryjska Szkoła Filologiczna, a dzisiaj jest to dążenie do prostoty opisu i wyodrębnienia elementów relewantnych (znaczących, istotnych),

• koncepcje Kratesa (teoria anomalii) kontynuuje ówcześnie Pergamońska Szkoła Filologiczna, a dziś jest to dążenie do opisu pełnego i adekwatnego, nie tylko elementów relewantnych,

Wówczas spór był nierozstrzygnięty. Dlaczego? Ponieważ brak było ustaleń wskazujących na fakt, iż język jest tworem zharmonizowanym, brak było także odniesień w opisie do dialektów i języka potocznego.

SZKOŁA FILOLOGICZNA W ALEKSANDRII

• antyczni Grecy położyli także podwaliny pod studia filologiczne, badając język tekstów pisanych,

• najbardziej znany filolog: Arystarch (2/1 w. p.n.e.) — studiował od strony językowej Iliadę i Odyseję,

• szerzej metodologię badań nad tekstem wypracowała tzw. szkoła aleksandryjska,

• bardzo aktywny ośrodek grecki (badania tekstologiczne) w 3 w. p.n.e. — byli to analogiści (kontynuowali dzieło Arystofanesa); szkoła aleksandryjska inspirowała ośrodki dydaktyczne w Azji Mniejszej: w Pergamie (anomaliści) i w Tarsie, potem w Bizancjum; jednakże to szkoła aleksandryjska zjednała sobie wówczas niebywałą sławę jako ośrodek skupiający utalentowanych gramatyków i badaczy literatury — to ci filozofowie uczynili z gramatyki odrębną dyscyplinę (ta wcześniej była częścią filozofii),

• specjalizacje:

• leksykografia, czyli zbieranie i opracowywanie zasobu słownikowego,

• nauka o glosach, którą uprawiali tzw. glosatorzy — było to objaśnianie trudnych terminów, form dialektalnych oraz wyrazów poetyckich; opierając się na tekstach filozoficznych uznanych autorytetów;

– glosa to pierwotnie komentarz lub wyjaśnienie do innego tekstu podstawowego;

– w średniowieczu często pisano traktaty naukowe w formie glos;

– najprostsza forma glosy = podanie synonimu w tym samym języku co tekst podstawowy lub w języku potocznym (uprzystępnienie tekstu naukowego);

– dla historii języka polskiego bardzo ważne znaczenie mają dopisywane wyrazy polskie, nieraz pojedyncze/całe zdania (na marginesach — glosa marginalna, nad wyrazami w tekście głównym — glosa międzyrządkowa) — zwłaszcza w łac. kazaniach liczne były glosy polskie;

– takie glosarium = kazania gnieźnieńskie (poł. XV w.) a także 413 kodeks biblioteki Ossolińskich z XV w.; glosy polskie wpisywano też do rękopisów z tekstami poetyckimi (tłumaczono metafory) — w religijnym poemacie Palestra Christi;

– większość glos z rękopisów średniowiecznych opublikowali Brückner, Łopaciński, Łoś, a materiał przynosi Słownik Staropolski;

– w glosach czasem widzimy cechy dialektalne, choć rzadziej niż w tekstach pisanych całkowicie po polsku,

• retoryka — studia doskonalące sztukę mówienia i pisania,

• scholastyka — dzisiejsza hermeneutyka, tj. komentowanie tekstów (egzegeza) + zalążki późniejszej i współczesnej hermeneutyki (Ricoeur, Gadamer ),

• jednakże szkoła aleksandryjska nie wniosła nic nowego do teorii języka; rozwijano tu filozoficzne koncepcje języka, które współcześnie kontynuuje filozofia języka uprawiana w Wielkiej Brytanii (Austin, Searle),

• w Aleksandrii kontynuowano:

• studia nad częściami mowy, stworzenie klasycznej gramatyki opisowej

• badania nad morfologią, (ale miała ona wady i błędy wynikające z:

• badania nad fonetyką (po części), 1) opisu nieobiektywnego (ciągłe związki

z filozofią),

2) uznania, iż język grecki jest maksymalnie

logiczny i uznano go za język idealny,

STAROŻYTNE INDIE

Dopiero współcześnie odkryto wielki talent gramatyczny antycznych Hindusów; uznaje się dziś nie tyle ich osiągnięcia metodologiczne, ile sposoby opisu zjawisk językowych:

• byli ogromnie wyczuleni na obiektywizm i ścisłość opisu faktów,

• tworzyli definicje językowe prawie matematyczne (maksimum zwięzłości i ścisłości),

• byli przy tym ahistoryczni, tj. interesowała ich jedynie synchronia,

• Kontynuacja:

• ścisłość tę podjęła lingwistyka strukturalna i językoznawstwo matematyczne jak statystyka — pomagająca adekwatnie opisać fakty językowe; zainteresowanie precyzją opisu u Hindusów miało podłoże społeczne — opisywano język warstw wyższych (tylko), czyli braminów (duchowni + artyści); by zagwarantować czystość tego języka starano się opisać wszystkie jego formy (podjął się tego Pānini — ok. 4 w. p.n.e. — przystąpił do normowania, tj. porządkowania tzw. klasycznego języka, który zyskał dzięki temu miano sanskrytu: samskrta = opracowany, uporządkowany; sanskryt — język ukształtowany sztucznie, a zatem doskonały,

• sanskryt — język z podgrupy indyjskiej, należący do rodziny indoeuropejskiej; stanowi najstarszą fazę języka staroindyjskiego; głównie w dwóch postaciach:

1) sanskrytu epickiego — 5 w. p.n.e.–4 w. n.e.,

2) sanskrytu klasycznego — 2 w. n.e.–XVI w. n.e.,

powstał w północnych Indiach, był językiem literackim, którym posługiwali się bramini (uczeni + pisarze + duchowni) aż do XIV w. n.e.; do tego czasu sanskryt pełni rolę głównego, a niekiedy jedynego, języka literackiego Indii (epopeje: Mahabharata, Ramajana); pierwszą, aktualną do dziś gramatykę sanskrytu napisał Pānini w IV w. p.n.e.;

– odkrycie sanskrytu pod koniec XVIII w. przez Wiliama Jonesa stało się jednym z głównych bodźców do powstania indoeuropeistyki i metody historyczno–porównawczej rozwiniętej w XIX w.

• o gramatyce Pāniniego orzekł Bloomfield, że jest to jeden z najznakomitszych pomników ludzkiej inteligencji. W każdej sytuacji wyrażona tu została ścisłość dotycząca:

– oceny faktów,

– opisu,

– definiowania.

• definicje Pāniniego = krótkie, proste i trafiające w sedno; w 4 tys. takich definicji zawarł autor całą wiedzę o języku,

• osiągnięcia Hindusów:

• w zakresie fonologii — stworzenie podstaw definiowania tego, co dziś nazywamy fonemem, bo zauważyli, że istnieją cechy inwariantne (niezależne od realizacji w wymowie), ale także badali cechy artykulacyjne, opisując warianty fonemów,

• kontynuacja: potem te zagadnienia dopracuje Praska Szkoła Strukturalna (Jacobson, Trubiecki ),

• w zakresie leksykografii — tworzenie słowników (ale obca im była dziedzina etymologii),

• określanie stosunków liczbowych w obrębie wyrazów i sylab,

• kontynuacja: dziś statystyka językoznawcza.