44. FUNKCJE UTWORU LITERACKIEGO
Wywoływanie przeżyć estetycznych odbiorców
a) Przeżycie to ma być reakcją uczuciową, która nie wykracza poza swój bodziec przedmiotowy, skupiającą się na nim całkowicie i bez reszty. Bodźcami dla takich przeżyć mogą być właściwie wszelkie przedmioty rzeczywistości przyrodniczej i kulturalnej: krajobraz, jabłko, samolot.
Mówiąc o przeżyciach estetycznych ma się na myśli skupienie na samym sednie, na jego osobliwej i niepowtarzalnej urodzie, na jego rozplanowaniu, uderzającym nas swoją symetrią lub brakiem symetrii itd. Przedmiot ten przestaje być dla nas środkiem służącym do osiągania jakichś celów praktycznych, sam staje się dla nas głównym celem.
Przeżycia estetyczne mają charakter:
- kontemplacyjny: obezwładnienie swoim pięknem
- czynny: równocześnie są ruchem wyobraźni odbiorcy, w dużej mierze kształtuje swój przedmiot. Przeżycia tego rodzaju rodzą się wtedy, gdy osobnik zajmie określoną postawę wobec obiektu: jest to postawa estetyczna. Postawa ta kształtuje się w procesie uczenia się i przyswajania sobie przez ludzi tradycji kulturalnej, dającej wzory takiej postawy.
b) Wśród zjawisk otaczających człowieka istnieje pewna klasa obiektów, dla których funkcja bodźca przeżyć estetycznych jest funkcją zasadniczą i stałą, a nie tylko rezultatem okoliczności przypadkowych. Są to dziedziny tworów sztuki, które istnieją po to, aby mobilizować postawy estetyczne odbiorców.
c) Funkcje estetyczna nigdy nie występuje samodzielnie, lecz wchodzi w dialektyczne związki z innymi funkcjami, które są nazwane na razie funkcjami pozaestetycznymi. Czasem obu tych rodzajów nie da się od siebie odróżnić.
2. Funkcja estetyczno – poznawcza
Świat przedstawiony wobec rzeczywistości:
a) Dzieło literackie pozostaje w dwojakim stosunku wobec rzeczywistości:
- z jednej strony to twór ukształtowany w obrębie określonej sytuacji społecznej, mającym socjalną genezę i socjalne funkcje;
- z drugiej strony stwarza jakiś " obraz świata", jest odbiciem rzeczywistości.
W pierwszym przypadku: pomiędzy dziełem a rzeczywistością społeczną zachodzi stosunek przyczynowo- skutkowy i funkcjonalny: utwór jest skutkiem pewnego historycznego określonego splotu okoliczności społecznych, w których żyje i działa pisarz, a równocześnie ośrodkiem nowych relacji międzyludzkich.
W drugim przypadku zachodzi stosunek " podobieństwa" i "niepodobieństwa": dzieło odzwierciedla rzeczywistość.
b) Każdy utwór literacki zawiera obraz literacki. Może on prezentować pewne układy elementów dających się obserwować w rzeczywistości i może stwarzać nowe układy, czasem sprzeczne z naszymi doświadczeniami poznawczymi. Kształtuje się on pośrednio, poprzez warstwę znaków językowych i ich znaczeń.
c) Świat przedstawiony może mieć :
- miano realistyczne
- miano fantastyczne- światopogląd mitologiczny,
W pewnych okolicznościach świat przedstawiony utworu literackiego nie stanowi dla pisarza ostatecznego celu usiłowań poznawczych. Jego realistyczność czy fantastyczność nie są ważne same przez się, lecz jako wykładniki ogólniejszych znaczeń, tkwiących poza światem przedstawionym.
Humanistyczna zawartość obrazu literackiego:
a) ośrodkiem zainteresowań poznawczych literatury jest człowiek i jego życie. Twórcy bajek jak gdyby przenoszą psychologiczne i etyczne problemy ludzkie w konwencjonalny świat postaci zwierzęcych, wyposażonych w jakieś typowe dla człowieka cechy charakteru i przekonania. Bohaterowie zwierzęcy zostają niejako uczłowieczeni, ukazani i scharakteryzowani w kategoriach humanistycznych.
b) W poemacie opisowym światem przedstawionym jest przyroda i postacie ludzkie nie są w nim obecne. Jednak przyroda ta jest przedstawiana oczami jakiegoś obserwatora.
Historyczny i uniwersalny wymiar obrazu literackiego:
a) W utworze literackim człowiek, jego psychika, środowisko społeczne występują w kształcie historycznie konkretnym.
Obraz literacki prezentuje rzeczywistość w jakimś określonym przekroju historycznym, odnosi się zawsze do określonego etapu procesu dziejowego i ukazuje jego bezpośredni lub pośredni wpływ na życie przedstawionych bohaterów. Stopień powiązania świata przedstawionego z sytuacją dziejową może być różny.
b) Również w utworach, których zasadniczym tematem są przeżycia wewnętrzne człowieka, można mówić o historycznej konkretności charakteru ludzkiego.
W tym sensie wymiar historyczny mają również uczucia ludzkie, znajdujące swój artystyczny wyraz w utworach lirycznych.
c) Uniwersalne problemy ludzkie, które nigdy nie tracą aktualności:
- konflikt uczucia i obowiązku
- marzenia i rzeczywistości
- postawa buntu i uległości.
Uogólnienie i indywidualizacja w obrazie literackim:
a) Świat przedstawiony utworu literackiego nie jest nigdy dokładnym, lustrzanym odbiciem rzeczywistości. Zasadniczą własnością realnego świata jest to, że składa się on z nieskończonej ilości elementów, wyposażonych w nieskończoną mnogość cech i pozostających w niezliczonych stosunkach między sobą.
b) Świat przedstawiony dzieła jest tworem semantycznym, jego podstawą są znaczenia słów i zdań skladających się na tekst literacki. Znaczenia mają charakter ogólny również dlatego, że został podporządkowany określonemu zamysłowi artystyczno- ideowemu twórcy.
Z drugiej jednak strony obraz literacki odznacza się zazwyczaj indywidualizacją i konkretnością przedstawienia.
W świecie przedstawionym utworu realistycznego występuje równowaga między uogólnieniem i indywidualizacją.
Może on również uogólniać zjawiska rzeczywistości, zależnie od tego, jakie zasady selekcji elementów świata realnego w danym wypadku obowiązują.
Fikcyjny charakter świata przedstawionego w utworze literackim:
a) Dwie nierozdzielne strony procesu powstania dzieła:
- selekcja elementów rzeczywistości
- ustalanie pomiędzy nimi określonych związków konstrukcyjnych.
Dokonywane są one według poznawczych, ideowych i artystycznych, które wynikają z postawy światopoglądowej pisarza, z jego stosunku do życia i do zadań literatury.
b) Obraz literacki rozpatrywany od strony jego związków z rzeczywistością ma zawsze :
- charakter interpretacyjny
- charakter wartościujący.
c) Porządek fikcji literackiej stanowi w każdych okolicznościach wypadkową trzech- niekiedy wzajem skłóconych- typów reguł konstrukcyjnych:
1. zasady prawdy lub prawdopodobieństwa lub nieprawdy i nieprawdopodobieństwa
2. reguł wynikających z przyjętej przez autora koncepcji światopoglądowej, która narzuca określoną metodę porządkowania świata przedstawionego
3. konwencjonalnych norm budowy świata przedstawionego utrwalonych w tradycji literackiej i odmiennych w poszczególnych rodzajach i gatunkach literackich
3. Funkcja estetyczno – wychowawcza
Funkcja estetyczno – wychowawcza towarzyszy zawsze f. estetyczno – poznawczej: nigdy jedna nie występuje bez drugiej.
Utwory literackie mogą wpływać formująco na świadomość czytelników dlatego, że narzucają im określony sposób postrzegania i przeżywania świata, rozszerzają ich horyzonty poznawcze.