Barok - a właściwie wiek XVII-obfi­tował w klęski-Europę dziesiątkowa­ły zarazy, głód i liczne wojny. Śmierć stalą się sprawą powszechną, podobne jak niepewność istnienia. Taka sytu­acja wpłynęła na filozofię i atmosferę epoki-ludzie zaczęli szukać oparcia w religii, Bogu, z pogardą odnoszą się do dóbr doczesnych. W analizowanych tekstach trzeba zatem poszukiwać motywu vanitas - przemijania, krucho­ści życia, dysharmonii, modny stał się temat czasu, szatana i śmierci.

Trwanie i podział epoki

*W Europie

początki baroku przypadają już na ((połowę XVI wieku

*W Polsce

• Prebarok (wczesny barok) - przełom wie­ków XVI i XVII (od 80. XVI po 20. XVII wieku)

• Pełny barok (dojrzały) - od lat 30. po 70. XVII wieku (wg niektórych podziałów po rok 1700)

• Późny barok (schyłek) - do lat 30. XVIII wieku (czasy saskie)

Barok - znaki szczególne

• Niepokój i niepewność istnienia- po do­bie ładu i uporządkowania.

• Wojny, zarazy, głód - po renesansowym rozwoju gospodarczym.

• Dysharmonia w sztuce.

• Bogactwo formy dzieł literatury i sztuki (czasem sztuczność).

• Religijność i mistycyzm (przekonanie o możliwości indywidualnego obcowania z Bogiem) w treści dzieł li­teratury i sztuki

• Ekspresja-dzieła mają wyrażać uczu­cia i szokować odbiorcę.

• Tematy religijne, biblijne w sztuce.

• Racjonalizm-przekonanie, że rozum jest dla człowieka wystarczającym narzędziem w rozpoznawaniu rzeczywistości

• Człowiek baroku znów czuje się zagu­biony. Optymizm i spokój renesansowy stopniały w zderzeniu z rzeczywistością: wojnami, śmiercią, głodem, cierpieniem. Człowiek baroku nie wierzy, więc w trwałość życia doczesnego - pozosta­je mu wiara w życie po śmierci. Widzi kruchość życia i śmieszność wartości, takich jak bogactwo, uroda, sława. Jest kruchą trzciną na wietrze, duszę misty­ka, cierpi na myśl o tajemnicy kosmosu. Takim byłby filozoficzny reprezentant baroku. Nie jest, oczywiście, jedynym indywiduum epoki, bo wszak nikt dziś nie uwierzy, że snuły się wówczas po eu­ropejskich dworach same smutne, cier­piętnicze typy zapatrzone w nieboskłon, wzdychające nad marnością życia.

Poeci metafizyczni to

• John Donnę

• George Herbert

• Henry Vanghan

*Kontrreformacja - odpowiedź Kościoła katolickiego na re­nesansowy ruch reformacji. Sobór trydencki (1545-1563) za­owocował ważnymi ustawami. Zreformowano organizację Ko­ścioła - ale aktualizowano Indeks ksiąg zakazanych. Do walki z herezją przygotowano jezuitów. Święta Inkwizycja znów mogła zbierać plony, znów zapłonęły stosy. Już w roku 1600 - na Campo di Fiori spłonął Giordano Bruno.

*Marinizm - nurt w poezji wywodzący się od Giambattisry Ma­rina, włoskiego poety. To Marino zaczął tworzyć w ten sposób - tak. by zaszokować odbiorcę pomysłem, wymyśleć niezwykły koncept, który będzie istotą utworu, używać wymyślnych (cza­sem dziwacznych) chwytów stylistycznych. Inaczej ten typ po­ezji zwiemy konceptyzmem.

*Gongoryzm - hiszpański rodzaj poezji baroków ej, także od nazwiska swojego twórcy - Luisa dc Góngory. Podobnie kunsz­towna, zaskakująca w formie, lecz dodatkowo skomplikowana w treści: trudna, filozoficzna, wymagająca od odbiorcy-niema­łej erudycji.

• Poezja metafizyczna - np. utwory poetów angielskich: Joh­na Donne'a, George"a Herberta itd. W tej poezji zamknię­to ideologię barokową: przeświadczenie o znikomości życia, przemijaniu, śmierci.

• Klasycyzm - we Francji. Dwór Ludwika XIV nic przenik­nął na wskroś przygnębiającą (lub może filozoficzną) at­mosferą Europy. Tu szybko wykształcił się sposób życia i my­ślenia zupełnie inny - zwany klasycyzmem. Przywołano antyczne wzorce, powoływano sic na klasyczne autorytety, a Nicolas Boileau napisał Sztukę poetycką - podręcznik po­etów w klasycznym duchu.

• Sarmatyzm - nurt charakterystyczny dla Polski, cala for­macja kulturowa polskiej szlachty, jej strój, obyczaje, specy­ficzny sposób bycia i przekonanie o wyjątkowości i wyższo­ści swojej klasy, rzekomo pochodzącej od starożytnych Sarmatów.

• Topos pieklą, szatana, śmierci i czasu - jako popular­nych tematów literatury.

Polski barok to czas rozkwitu - nawet nadmiernego - demokracji szlacheckiej. Polska jest potęgą w^: Europie, choć wła­śnie w tym stuleciu zapracuje na swój upadek. Do zguby przyczynią się liczne wojny i, rozrost przywilejów szlacheckich, osłabienie władzy królewskiej. Ale ten czas wytworzy bardzo ważne w historii polskiej kultury wzorce. Przede wszyst­kim - sarmatyzm, czyli obyczajowość, postawę i wyznawane wartości polskiej szlachty. To jest zjawisko, na które trze­ba zwrócić szczególną uwagę - będzie promieniować na przyszłą literaturę i dyktować klimat polskości w czasach zaborów. Poza tym rodzi specyficzne dla Polski i tylko Polski zjawisko - jest to sarmacki portret trumienny.

Barokowe tematy:

• Sfera zagadnień filozoficznych: człowiek i jego kondycja we wszechświecie, przemijalność istnienia, destrukcyjna siła czasu, śmierć i życie po śmierci.

• Miłość: ulotna, zmysłowa, dworski flirt, a także jako ogniste, spalające, trwale uczucie, które można przeciwstawić nawet śmierci. Również religijna mi­łość do Boga.

• Patriotyzm, troska o ojczyznę, wołanie o reformy. Jest tu zarazem krytyka istniejącej rzeczywistości, jak i wskrzeszenie idealne­go mitu sarmackiej przeszłości.

• Nietolerancja wyznaniowa - protest przeciw niej (wiersze Wacława Potoc­kiego).

• Temat wojny, życia żołnierskiego, okrucieństwa oraz dylematów natury moral­nej (Zbigniew Morsztyn, Jan Chryzo­stom Pasek, Wacław Potocki).

• Temat życia na wsi, ideał życia ziemiańskiego i zgody z naturą (Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska. Sielanki Szymona Szymonowica).

Gatunki charakterystyczne dla epoki baroku:

* sonet - utwór poetycki składający się z 14 wersów podzielonych na dwie strofy czterowierszowe oraz dwie trójwierszowe (tercyny), o ścisłym rozkładzie rymów, przy czym 8 pierwszych wersów zawiera na ogół część opisową lub narracyjną, natomiast 6 końcowych stanowi część refleksyjno-uogólniającą. Sonet zrodził się w XII w. we Włoszech (nazwa), rozwinięty został przez Dantego i F. Petrarkę. Ustalił się wtedy typ tzw. sonet włoski o rozkładzie rymów abba abba oraz cdc dcd (cde cde). Sonet rozpowszechnił się w ciągu XV i XVI w. w literaturze europejskiej, m.in. sonety W. Szekspira. Tak zwany sonet francuski miał zmodyfikowany układ rymów (w końcowych 6 wersach ccdeed lub cddcee). W Polsce sonet wprowadzili J. Kochanowski i M. Sęp-Szarzyński. W nowszych czasach ustaliła się włoska postać sonetu. Uprawiany w różnych okresach literatury uważany za formę szczególnie trudną, pojmowany był, jako popis i sprawdzian kunsztu poetyckiego (romantyzm - A. Mickiewicz i J. Słowacki, pozytywizm - A. Asnyk, Młoda Polska - J. Kasprowicz, K. Tetmajer, L. Staff, współcześnie - J. Iwaszkiewicz, A. Słonimski, S. Grochowiak, S. Swen-Czachorowski).

* epos rycerski - najstarszy gatunek epicki, wywodzący się z ludowych podań o legendarnych lub historycznych bohaterach z plemiennej przeszłości; są to dłuższe utwory, najczęściej wierszowane; źródłem eposów były mity, podania i baśnie; epos rycerski ukształtował się w średniowieczu.

* pamiętnik - gatunek piśmiennictwa użytkowego oraz wzorowany na nim gatunek literatury pięknej - pisane w pierwszej osobie wspomnienia z życia prywatnego i/lub publicznego. W odróżnieniu od dziennika pamiętnik pisany jest z perspektywy późniejszej od całości przedstawionych wydarzeń i w sposób bardziej sumaryczny. Wiele pamiętników rzeczywistych ze względu na ich wartość literacką zalicza się obecnie do literatury pięknej ("Pamiętniki" J. Ch. Paska). Powieści pisane w formie pamiętnika pozwalały usunąć pośrednictwo narratora, zbliżyć czytelnikowi perspektywę postaci. Pojawiły się zwłaszcza w prozie o zainteresowaniach psychologicznych (np. w okresie Młodej Polski).

* list - gatunek wywodzący się ze starożytności (Horacy), uprawiany głównie w okresie klasycyzmu, związany z kulturą dworską, wprowadzający rozważania ogólne, elementy dydaktyczne, niekiedy satyryczne. Ramą utworu była konwencja komunikacji listownej; list sięgał do epistolografii (sztuki pisania listów) użytkowej. Obowiązywała w nim "stosowność" stylu do treści oraz do rodzaju stosunków między dwiema stronami komunikacji (w liścia kierowanym do przyjaciela dopuszczane były tony bardziej osobiste). W liście możliwa była większa swoboda, obniżenie tonu, wprowadzenie formy swobodnej rozmowy. Nierzadko sięgano po formę listu z podróży. W liście okolicznościowym, częstym w okresie oświecenia, dopuszczalne były błahsze treści. Od ody list różnił się przed wszystkim powściągliwością tonu, refleksyjnością. List w Polsce był rozpowszechniony w okresie oświecenia (I. Krasicki, S. Trembecki), w okresie romantyzmu przybrał charakter mniej retoryczny, a bardziej intymny, np. u J. Słowackiego, C. Norwida ("Do obywatela Johna Brown").