Ochronna
Represyjna
Prewencyjna
Zabezpieczająca
Gwarancyjna
Restytucyjna (kompensacyjna)
Funkcja ochronna:
Chroni dobra prawne przed zachowaniami, które mogłyby je naruszyć lub narazić na niebezpieczeństwo. Ogólny przedmiot ochrony to wszelkie dobra i wartości, których ochroną zajmuje się prawo karne.
Represja: jest odpowiedzią na fakt popełnienia przestępstwa, stanowiąc odpłatę za wyrządzoną nim szkodę.
Prewencja: zwrócona jest ku przyszłości, wyraża się w oddziaływaniu na sprawcę przestępstwa, przy założeniu bardziej ambitnym ma prowadzić do ukształtowania odpowiedniej jego postawy, przy założeniu nieco skromniejszym do powstrzymania sprawcy od popełnienia przestępstwa, w pojęciu ogólnym ma również za zadanie kształtować odpowiednie postawy społeczne
Zabezpieczająca: jedna z przejawów prewencji ma na celu zabezpieczenie społeczeństwa przed działaniem przestępców
Funkcja gwarancyjna:
Chroni ona dobra osób, którym przestępstwo miałoby być przypisane, daje pewność obywatelowi, że nie będzie on pociągnięty do odpowiedzialności karnej za zachowanie, które w czasie jego popełnienia nie było określone przez ustawodawcę jako zabronione pod groźbą kary.
Funkcja restytucyjna: (kompensacyjna)
Obowiązek naprawienia szkody lub nawiązka orzekana na rzecz pokrzywdzonego. Funkcja to dostrzega konflikt między sprawcą a ofiarą a nie tylko konflikt między sprawcą a społeczeństwem.
Nullum crimen sine lege
Nie ma przestępstwa bez ustawy. Art. 42 Konstytucji nadaje tej zasadzie rangę normy konstytucyjnej. Z zasady Nullum crimen sine lege wynika szereg niezwykle istotnych z punktu widzenia wolności osobistych jednostki postulatów, adresowanych nie tylko do organu stosującego prawo, ale także do ustawodawcy:
Po pierwsze- postulat wyłącznie ustawowej typizacji przestępstw- nullum crimen sine lege scripta
Po drugie- postulat maksymalnej określoności tworzonych typów przestępstw- nullum crimen sine lege certa
Po trzecie- postulat wykluczający wsteczne działanie ustawy w sposób pogarszający sytuację sprawcy- nullum crimen sine lege praevia
Po czwarte- postulat niestosowania niekorzystnej dla sprawcy analogii oraz wykładni rozszerzającej- nullum crimen sine lego stricta
Nullum crimen sine periculo sociali
Nie ma przestępstwa bez społecznej szkodliwości popełnionego przez sprawcę czynu.
Nie może zostać bez wpływu na ocenę stopnia społecznej szkodliwości to czy sprawca popełnił czyn zabroniony umyślnie czy nieumyślnie.
Nullum crimen sine lege culpa
Nie ma przestępstwa bez winy. Zasada ta daje możliwość konstruowania pozaustawowych okoliczności winę wyłączających. Kodeks wyraźnie oddziela winę od podmiotowej strony czynu zabronionego (umyślność albo nieumyślność). Granice winy są precyzowane w przepisach rozdziału III (wyłączający winę stan wyższej konieczności art.26 § 2, usprawiedliwiony błąd co do okoliczności wyłączającej bezprawność czynu albo winę art. 29, lub co do bezprawności czynu art. 30, niepoczytalności art. 31§1) Nie wyłącza się innych wyjątkowych sytuacji, w których mimo popełnienia czynu zabronionego nie będzie można przypisać sprawcy winy.
Podstawowe przesłanki niezbędne do przypisania winy:
Wiek sprawcy (art. 10)
Rozpoznawalność bezprawności (art.30) oraz brak usprawiedliwionego błędu co do okoliczności wyłączającej bezprawność albo winę (art.29)
Wymagalność zgodnego z prawem zachowania, odpadająca w anormalnej sytuacji motywacyjnej, leżącej u podłoża wyłączającego winę stanu wyższej konieczności (art. 26§2)
Nullum poena sine lege
Nie ma kary bez ustawy. Zagrożenie karą musi być ustawowo określone. Sąd może wymierzyć tylko taką karę która jest znana ustawie karnej oraz tylko w granicach ustawowo określonych.
Lex retro non agit
Zasada podniesiona do rangi konstytucyjnej. Prawo nie działa wstecz. Stoi na straży wartości, jaką w państwie prawa stanowi zaufanie obywatela do obowiązującego systemu prawa i działań państwa. Wyjątek stanowi czyn, który w momencie jego popełnienia stanowił przestępstwo w myśl prawa międzynarodowego. Zasada lex retro non agit nie wyklucza jakiegokolwiek działania prawa wstecz, lecz tylko takie które prowadziłoby do pogorszenia sytuacji sprawcy (poza oczywiście wskazanym wyżej wyjątkiem).
Zasada humanitaryzmu
Daje gwarancję, że każdy pozbawiony wolności będzie traktowany w sposób humanitarny. Nikt nie będzie poddany torturą oraz nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu bądź karaniu.
W piśmiennictwie prawniczym tradycyjnie rozróżnia się tzw. Źródła poznania prawa i źródła powstawania prawa. Źródła poznania prawa obejmują informacje o prawie, tym co było oraz o tym co jest obecnie a stanowi przedmiot analizy dogmatyki oraz praktyki prawniczej.
Źródła powstawania prawa obejmują wszystkie czynniki wpływające na ukształtowanie się określonej treści przepisów prawnych. Odróżnia się źródła prawa w znaczeniu materialnym czyli wola podmiotu tworzącego prawo oraz źródła prawa w znaczeniu formalnym sprowadzające się do aktów prawnych, z których obowiązujące prawo miałoby wynikać.
Zgodnie z art. 87 Konstytucji źródłami prawa powszechnie obowiązującego w Polsce są: Konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe oraz rozporządzenia. W świetle prawa karnego wyliczenie to jest nazbyt obszerne, ponieważ zgodnie z zasadą nullum crimen sine lege źródłem prawnokarnych norm postępowania może być jedynie ustawa. Akty normatywne o randze w hierarchii źródeł prawa odpowiadającej ustawie lub od niej wyższej, do jakich zaliczyć można Konstytucję, oraz ratyfikowane za zgodą sejmu (wyrażoną w formie ustawy) umowy międzynarodowe i w pewnych wyjątkach rozporządzenia z mocą ustawy wydawane przez Prezydenta RP na wniosek Rady ministrów art. 234 Konstytucji. Akty normatywne o randze niższej niż ustawa nie mogą być źródłem prawa karnego, aczkolwiek mogą one niekiedy odgrywać istotną rolę przy ustalaniu bezprawności zachowania.
Kodeks karny składa się z części ogólnej, szczególnej, wojskowej.
Część ogólna kodeksu zawiera przepisy regulujące zasady odpowiedzialności karnej oraz podstawy jej wyłączenia, formy popełnienia przestępstwa, katalog kar i środków karnych oraz zasady ich wymiaru, a także inne formy reakcji na czyn zabroniony.(art. 1-116 KK)
Część szczególna kodeksu – zawiera przepisy typizujące poszczególne przestępstwa, ujęte w rozdziałach wyodrębnionych ze względu na ich rodzajowo wspólny lub zbliżony przedmiot ochrony. (art. 117-316 KK)
Część wojskowa- zawiera przepisy ogólne dotyczące żołnierzy (art. 317- 363 KK)
Na strukturę normy prawnej składają się trzy elementy: hipoteza, dyspozycja i sankcja.
Hipoteza wskazuje adresata normy oraz sytuację, w jakiej znajduje ona zastosowanie.
Dyspozycja zawiera określenie zachowania powinnego tj. zakazanego lub nakazanego.
Sankcja wyznacza konsekwencje naruszenia wynikającego z dyspozycji zakazu lub nakazu w postaci zagrożenia karą.
Rodzaje dyspozycji:
Dyspozycje nazwowe- dyspozycje opisowe
Dyspozycje kazuistyczne- dyspozycje syntetyczne- dyspozycje kauczukowe
Dyspozycje proste- dyspozycje złożone
Dyspozycje zupełne- dyspozycje niezupełne
Dyspozycja nazwowa posługuje się samą nazwą sankcjonowanego zachowania.
Dyspozycja opisowa zawiera opis sankcjonowanego zachowania co pozwala uniknąć problemów interpretacyjnych , przestrzega gwarancyjnej funkcji prawa karnego.
Niekiedy dochodzi do pomieszania w dyspozycji nazwy oraz opisu (kto kradnie z włamaniem…), co skłania niektórych autorów do wyodrębnienia dyspozycji nazwowo- opisowych.
Dyspozycje kazuistyczne- opisują zabronione zachowanie w sposób bardzo szczegółowy i rozbudowany.
Dyspozycje kauczukowe- w przeciwieństwie do dyspozycji kazuistycznych ich opis jest bardzo zubożały.
Dyspozycje syntetyczne- unikają wad dyspozycji kazuistycznych i kauczukowych łącząc przy tym wszelkie ich zalety. Stanowią one bowiem syntezę tego, co w opisie zabronionego zachowania powinno się znaleźć aby można je było odróżnić od innych zachowań zabronionych, oraz tych które pozostają dozwolone.
Dyspozycje proste- zawierają tylko jeden zespół znamion tworzących dany typ czynu zabronionego. Wszystkie znamiona tak ujętego typu muszą być zrealizowane, aby można było przyjąć, że doszło do jego popełnienia (np. kto nieumyślnie powoduje śmierć człowieka…)
Dyspozycje złożone- występuje kilka zespołów znamion (co najmniej dwa) ujętych alternatywnie, z których tylko jeden musi zostać zrealizowany, aby czyn zabroniony został popełniony (np. Kto bierze udział w bójce lub pobiciu…). Często zdarza się tak, że dyspozycje złożone tworzą alternatywę rozłączną.
Dyspozycja zupełna- wynikający z dyspozycji opis jest zupełny, gdy nie trzeba go już uzupełniać o elementy (znamiona zachowania), których dyspozycja nie zawiera.
Dyspozycja niezupełna- opis zabronionego zachowania staje się pełny dopiero po uwzględnieniu elementów (znamion) leżących poza nią samą. Dyspozycja taka może okazać się zależna bądź blankietowa. W pierwszym wypadku uzupełnienie opisu następuje przez zaczerpnięcie znamion z innych przepisów tego samego aktu prawnego. Natomiast dyspozycja blankietowa zawiera jedynie ramowy opis czynu zabronionego, którego wypełnienie (uzupełnienie) wymaga odwołania się do przepisów innych aktów prawnych.
Rodzaje sankcji:
Sankcje bezwzględnie nieoznaczone
Sankcje względnie oznaczone (nieoznaczone)
Sankcje bezwzględnie oznaczone
Sankcje bezwzględnie nieoznaczone- mają jedynie znaczenie historyczne, a posłużenie się nimi w dzisiejszym systemie prawnym byłoby już w zasadzie niemożliwe. W istocie mamy do czynienia z jednym tylko przykładem sankcji bezwzględnie nieoznaczonej, kiedy sprawca określonego czynu zabronionego „podlega karze”.
Sankcje bezwzględnie oznaczone- tego typu sankcjami ustawodawca raczej się nie posługuje. Każda skonkretyzowana co do rodzaju i wysokości kara musiałaby być przyporządkowana sankcji danego czynu zabronionego. Ustawodawca nie jest w stanie zbudować na tyle kazuistycznych przepisów aby system sankcji bezwzględnie oznaczonych uczynić systemem powszechnym.
Sankcje względnie oznaczone (nieoznaczone)- zawierają niekiedy znaczną rozpiętość granic między minimum a maksimum kary. Rozróżnia się sankcje proste (jednorodzajowe) oraz sankcje złożone (wielorodzajowe). Istota tych pierwszych polega na tym, że zawierają one tylko jeden rodzaj kary (zazwyczaj kara pozbawienia wolności). W sankcjach złożonych ustawodawca wskazuje co najmniej dwa rodzaje kary ujmując je alternatywnie (np. sprawca podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku) lub kumulatywnie (sprawca podlega karze do lat pięciu oraz grzywnie).
Normy sankcjonowane i normy sankcjonujące tworzą tzw. Konstrukcję norm sprężonych.
Normy sankcjonowane to normy postępowania wyznaczające określonemu podmiotowi i w określonych okolicznościach jakieś zachowanie. Mają one postać zakazów lub nakazów, zaadresowanych zazwyczaj do ogółu obywateli.
Normy sankcjonujące, zwane także normami kompetencyjnymi, zawierają natomiast dyrektywę adresowaną do organów państwa (sądów) zezwalają (a właściwie nawet jednocześnie nakazując) tymże organom na wymierzenie stosownej kary lub środka karnego.
Normy pierwszego i drugiego rodzaju są powiązane funkcjonalnie (czyli właśnie wzajemnie sprężone). Norma sankcjonująca spełnia bowiem rolę służebną wobec normy sankcjonowanej, gdyż ma przymuszać jej adresata do tego, aby normę tę realizował.
Temporalne granice obowiązywania ustawy
Czas obowiązywania ustawy jest to przedział mieszczący się między dwoma zdarzeniami, z których pierwszym jest wejście w życie, drugim zaś uchylenie (derogacja) ustawy. Ustawa nie może wejść w życie wcześniej niż z dniem jej opublikowania. Gwarantuje to Konstytucja w art. 88 ust. 1 który stanowi, że warunkiem wejścia w życie ustaw, rozporządzeń oraz aktów prawa miejscowego jest ich ogłoszenie. Dzięki instytucji vacatio legis ustawa może wejść w życie jakiś czas po jej ogłoszeniu.
Derogacja następuje najczęściej na podstawie przepisu uchylającego, często znajdującego się w akcie prawnym wchodzącym w jej miejsce. Występuje również derogacja częściowa. Derogacja może być również „zaprogramowana” w samej ustawie.
Czas popełnienia przestępstwa a zasada lex retro non agit
Zgodnie z art. 6 §1 obowiązującego kodeksu czyn zabroniony uważa się za popełniony w czasie, w którym sprawca działał lub zaniechał działania, do którego był zobowiązany. Czasem popełnienia przestępstwa jest zatem czas działania lub zaniechania działania. Przy przestępstwach z działania czasem czynu jest chwila ostatniej dokonanej czynności, a przy przestępstwach z zaniechania- ostatnia chwila, w której nakazane działanie mogło być skutecznie podjęte. W przypadku przestępstw skutkowych nie jest nim już bowiem czas popełnienia przestępstwa, lecz czas wystąpienia skutku. W przypadku czynu ciągłego składającego się z kilku działań czasem popełnienia takiego przestępstwa będzie czas zakończenia ostatniego działania, natomiast w przypadku czynu ciągłego składającego się z kilku zaniechań, będzie to pierwszy moment, w którym sprawca nie miał już możliwości wypełnienia ciążącego na nim obowiązku
Kolizja ustaw w czasie
Zgodnie z wyrażoną w art. 4 §1 k.k. generalną zasadą w przypadku kolizji ustaw w czasie stosować należy ustawę nową, chyba że ustawa wcześniejsza jest względniejsza dla sprawcy. W orzecznictwie przyjmuje się, że nie można łączyć konkurujących ze sobą ustaw lecz należy przyjąć jedną z nich. Nie jest sprzeczne natomiast z zasadą jednolitości stosowania prawa, gdy do jednego z czynów oskarżonego w tej samej sprawie stosuje się ustawę nową, a do innego czynu tego samego sprawcy- ustawę dawną.
Miejsce popełnienia czynu zabronionego
Określenie miejsca popełnienia przestępstwa ma istotne znaczenie zarówno ze względów materialnoprawnych (np. przy interpretowaniu szeregu przepisów kodeksu karnego), jak i procesowych ( np. przy ustalaniu właściwości miejscowej sądu). Zgodnie z art. 6 §2 obowiązującego kodeksu miejscem popełnienia czynu zabronionego jest:
Miejsce działania sprawcy
Miejsce zaniechania działania, do którego sprawca był zobowiązany
Miejsce wystąpienia skutku stanowiącego znamię czynu zabronionego
Miejsce, gdzie skutek ten według zamiaru sprawcy miał wystąpić
Możliwa jest zatem- zgodnie z przyjętą przez polskiego ustawodawcę koncepcja tzw. Wielomiejscowości- taka sytuacja, w której przestępstwo będzie miało kilka miejsc jego popełnienia (przestępca działam w miejscowości A, skutek zaś wystąpił w miejscowości B)
Obowiązywanie ustawy karnej za przestępstwa popełnione na terytorium RP Zgodnie z art. 5 k.k. ustawę karną polską stosuje się do sprawcy , który popełnił czyn zabroniony na terytorium RP, jak również na polskim statku wodnym lub powietrznym, chyba że umowa międzynarodowa, której RP jest stroną stanowi inaczej. Obowiązuje zasada terytorialności prawa. Zasada bandery.
Obowiązywanie polskiej ustawy karnej za przestępstwa popełnione za granicą
Zasady tzw. Prawa karnego międzynarodowego, określające obowiązywanie ustawy ze względu na miejsce popełnienia czynu zabronionego:
Zasada narodowości podmiotowej (art. 109) przewiduje stosowanie polskiej ustawy karnej do obywatela polskiego, który popełnił przestępstwo za granicą pod warunkiem uznania go za przestępstwo również przez ustawę obowiązującą w miejscu popełnienia.
Zasada narodowości przedmiotowej ograniczona (art. 110§1) – przewidująca stosowanie polskiej ustawy karnej do cudzoziemca, który popełnił określonego rodzaju przestępstwo za granicą, pod warunkiem uznania go za przestępstwo również przez ustawę obowiązującą w miejscu popełnienia.
Zasada narodowości przedmiotowej nieograniczona (art. 112)- przewidująca stosowanie polskiej ustawy karnej do obywatela polskiego oraz cudzoziemca w przypadku popełnienia określonego rodzaju przestępstwa za granicą, niezależnie od przepisów obowiązujących w miejscu jego popełnienia,
Zasada represji wszechświatowej (art. 113) przewidująca stosowanie polskiej ustawy karnej do obywatela polskiego oraz cudzoziemca w razie popełnienia przestępstwa, do którego Polska zobowiązana jest na mocu umów międzynarodowych.
Przestępstwo jest to zachowanie się człowieka będące czynem, realizującym znamiona określone w ustawie karnej, naruszającym – przy braku jakichkolwiek okoliczności usprawiedliwiających- normę sankcjonowaną, czyli formalnie bezprawnym, społecznie szkodliwym w stopniu wyższym niż znikomy, a zatem karygodnym, zawinionym, zagrożonym karą w ustawie.
Czyn i jego koncepcje w nauce prawa karnego
W nauce prawa karnego zdecydowanie dominuje pogląd, że przestępstwem nie może być jakiekolwiek zdarzenie o negatywnych skutkach, lecz tylko takie zachowanie się człowieka, które ma postać czynu.
W literaturze podkreśla się że czyn to termin wieloznaczny:
Zwolennicy koncepcji naturalistyczno- kauzalnej czyn postrzegają jako wynikające z impulsu woli zachowanie się człowieka,
Zwolennicy koncepcji socjologicznej twierdzą natomiast, że czyn musi być rozpatrywany z punktu widzenia jego społecznej oceny jako fragment aktywności sprawcy wyodrębnionej z całokształtu jego zachowań w społeczeństwie
Zwolennicy koncepcji finalistycznej definiują czyn jako takie ludzkie zachowanie, które powstało pod wpływem aktywnej roli świadomości i jako jej produkt przeszło przez stadium decyzji podjętej ze względu na określony cel, a następnie uzewnętrzniło się w postaci działania.
Zwolennicy koncepcji cybernetycznej (doktryna wrocławska) twierdzą, że do siatki mózgowej jest wysyłany impuls który jest analizowany i objawia się w postaci czynu
Godząc się zatem na pewne uproszczenia można by przyjąć, że czynem jest psychicznie sterowane zewnętrzne zachowanie się człowieka.
Funkcje czynu:
Funkcja gwarancyjna- stanowić ma zabezpieczenie przed karaniem za grzeszne myśli i szkodliwy tryb życia.
Funkcja definicyjna- pozwala z kolei na potraktowanie czynu jako pojęcia nadrzędnego nad działaniem i zaniechaniem.
Funkcja normatywna wynika natomiast z faktu użycia wyrazu „czyn” w ustawie karnej. Ilekroć bowiem mówi się w przepisach kodeksu o czynie, chodzić może nie tylko o samo zachowanie psychicznie sterowane, lecz także skutek tego zachowania oraz okoliczności jego wystąpienia.
Zbiór zachowań będących czynami można poddać ocenie z punktu widzenia wartości w danym społeczeństwie:
Czyny wartościowe pozytywnie (uzyskujące ocenę dodatnią)
Czyny aksjologicznie indyferentne (nieoceniane ani pozytywnie ani negatywnie)
Czyny wartościowe negatywnie (uzyskujące ocenę ujemną)
Obowiązujący kodeks karny wskazuje w art. 115 §2 na wiele rozmaitych okoliczności, które są relewantne dla prawidłowiej oceny stopnia społecznej szkodliwości czynu. Przepis ten stanowi, iż przy ocenie owego stopnia sąd bierze pod uwagę rodzaj i charakter naruszonego dobra prawnego, rozmiary wyrządzonej lub grożącej szkody, sposób i okoliczności popełnienia czynu, wagę naruszonych przez sprawców obowiązków, jak również postać zamiaru, motywację sprawcy, rodzaj naruszonych reguł ostrożności i stopień ich naruszenia.
Z realizacją znamion czynu zabronionego, wobec możliwości wystąpienia tzw. Okoliczności kontratypowych- nie musi się wiązać popełnienie czynu bezprawnego, o tyle trudno byłoby pogodzić się ze stwierdzeniem iż popełnienie czynu zabronionego bezprawności takiej w sobie już nie zawiera. W zasadzie zgodzić się należy z takim poglądem, iż sprzeczny z normą sankcjonowaną będzie tylko taki czyn, który narusza lub co najmniej naraża na niebezpieczeństwo dobro prawne. W prawie karnym czyn bezprawny jest obwarowany sankcją karną – jest wtedy czynem zabronionym pod groźbą kary (inaczej: jest karnie bezprawny, tzn. jest sprzeczny z normami prawa karnego) i stanowi element składający się na strukturę przestępstwa lub wykroczenia. Okoliczność wyłączająca bezprawność czynu w prawie karnym nazywa się kontratypem.
Podstawowe rodzaje kontratypów:
Działanie z uprawnienia
Obrona konieczna
Stan wyższej konieczności
Kodeks karny oparty jest na czystej teorii normatywnej – wina to zarzucalność popełnienia czynu zabronionego. Wina jest odrębną w strukturze przestępstwa kwestią od umyślności i nieumyślności (Andrzej Zoll), a pojęcia winy umyślnej i winy nieumyślnej są obarczone błędem przesunięcia kategorialnego, pomieszaniem płaszczyzny faktycznej (umyślność, nieumyślność) z normatywną (wina).
Ogólna klauzula zawinienia – art. 1§3 k.k.
Nieletniość sprawcy – art. 10 k.k.
Przekroczenie granic obrony koniecznej – 25§3 k.k.
Stan wyższej konieczności – art. 26§2 k.k.
Usprawiedliwiony błąd co do okoliczności wyłączających bezprawność albo winę – art. 29 k.k.
Nierozpoznawalność bezprawności czynu – art. 30 k.k.
Niepoczytalność sprawcy – art. 31§1 k.k.
Bibliografia:
Opracowanie zostało sporządzone na podstawie książki „Prawo Karne Materialne część ogólna i szczególna” Marek Bojarski, Jacek Giezek, Zofia Sienkiewicz