Prawo karne (materialne) (kk.) jest jedną z dziedzin prawa, która określa czyny będące przestępstwami, oraz kary grożące za ich popełnienie. Prawo karne określa zasady odpowiedzialności, czyli ogół praw jakie ma odpowiedzialny za ich popełnienie, oraz środki karne i środki zabezpieczające, czyli cały system stosowania ograniczenia lub pozbawiania wolności w zależności od popełnionego czynu, jak i wysokość kary stosowanej w określonym przypadku.
Prawo karne procesowe (kpk.) jest tą dziedziną prawa karnego, która określa reguły postępowania organów państwowych w procesie karnym, tzn. takiej działalności która zmierza do ustalenia czy i przez kogo popełnione zostało przestępstwo i zmierza do osądzenia sprawcy przestępstwa. Prawo karne procesowe określa też uprawnienia i obowiązki osób uczestniczących w procesie karnym.
Prawo karne wykonawczwe (kwk.) jest również dziedziną prawa karnego, która reguluje tryb wykonywania kar orzeczonych za przestępstwo. Reguluje uprawniena osób skazanych, czyli cały system penitencjarny (więzienny).
Prawo karne skarbowe jest kolejną dyscypliną prawa karnego , która z kolei reguluje problematykę odpowiedzialności za przestępstwa i wykroczenia skarbowe, tzn. czyny naruszające interesy Skarbu Państwa w zakresie podatków, ceł, obrotu dewizowego oraz gier losowych i totalizatorów. Prawo karne skarbowe wyraża się w Ustawie karnej skarbowej (uks), gdzie między innymi zostały odmiennie wyrażone niektóre zasady odpowiedzialności za popełnione przestępstwa.
Prawo karne wojskowe jest wyodrębnioną cześcią kodeksu karnego, w której zostały określone przestępstwa wojskowe związane z pełnioną przez nich służbą i dyscypliną wojskową. Chodzi tutaj między innymi o dezercję jak również o pewne przestępstwa niewojskowe popełnione przez żołnierza.
Dziedziną ściśle wiążącą się z prawem karnym jest postępowanie w sprawch nieletnich. Nie jest to część prawa karnego, gdyż w stosunku do nieletnich w prawie polskim nie stosuje się kar, lecz są to środki wychowawcze i poprawcze. Zastosowane jednak tych środków może wiązać się z popełnieniem przestępstwa.
Prawo o wykroczeniach (prawo karnoadministracyje) jest dziedziną prawa stosunkowo blisko spokrewnioną z prawem karnym. Przepisy należące do tej dziedziny prawa zawarte są głównie w kodeksie wykroczeń (kw), a w zakresie procedury w kodeksie postępowania w sprawach o wykroczenia. Kw. nie nazywa odpowiedzialności za wykroczenie odpowiedzialnościa karną, niemniej jednak istota tych dwóch rodzajów odpowiedzialności jest taka sama, jeśli chodzi o wymierzanie kar za czyny zabronione przez ustawę.
Można powiedzieć, że prawo o wykroczeniach od prawa karnego różni głównie waga czynów, którymi każda z tych dziedzin prawa się zajmuje. Jednakże granica między tymi dwoma rodzajami czynów jest w pewnym stopniu płynna i zdarza się, że ustawodawca przekształca dotychczasowe przestępstwa w wykroczenia lub odwrotnie. Chrakterystyczne dla wykroczeń jest też to, że inaczej niż przy przestępstwach ich popełnienie nie łączy się przeważnie z moralnym potępieniem sprawcy. Sprawy o wykroczenia w pierwszej instancji rozpatrywane są przez organy pozasądowe - kolegia do spraw wykroczeń.
Trzeba tutaj też powiedzieć o dziedzinach pokrewnych prawu karnemu, a zajmujących się również aspektami przestępstwa, przestępczości czy kary. Takimi dziedzinami nauki jest kryminologia, wiktymologia i kryminalistyka.
Kryminologia jest nauką o przestępczości i przestępcy. Uprawia się ją w formie badań empirycznych i formułuje się na ich podstawie uogólniające twierdzenia o badanych zjawiskach. Badanie przestępczości polega głównie na opisywaniu jej rozmiarów, struktury, dynamiki i skutków społeczych. Kryminologia poświęca najwięcej miejsca przyczynom przestępczości.
Wioktymologia jest nauką o ofierze przestępstwa. Z języka łacińskiego victima oznacza ofiarę. Jest stosunkowo młodą dziedziną nauki i stanowi jakby dopełnienie kryminologi. Zajmuje się zjawiskiem pokrzywdzenia przestępstwem (wiktymizacją) i osobą pokrzywdzonego. W szczególności wiktymologia zajmuje się badaniem roli ofiary w genezie przestępstwa, zwłaszcza ustaleniem czynników tworzących podatność na stanie się ofiarą przestępstwa, oraz metod zapobiegania ewentualnej wiktymizacji.
Kryminalistyka z kolei jest nauką o metodach i środkach wykrywania przestępstw, oraz wykrywania i ścigania ich sprawców. Zajmuje się również uzyskiwaniem i utrwalaniem środków dowodowych dla celów procesu karnego. Kryminalistyka zajmuje się również metodami i środkami technicznymi zapobiegania przestępstwom.
Prawo karne kieruje się zasadą, że odpowiedzialność karna jest konsekwencją popełnienia przez człowieka czynu zabronionego (działania lub zaniechania). Prawo karne opiera się na zasadzie winy. Oznacza to, że sprawca czynu zabronionego ponosi odpowiedzialność karną tylko wtedy, gdy z określonego czynu który wyrządził można na podstawie obowiązującego prawa postawić mu zarzut. Zatem nie popełnia przestępstwa ten, którego czyn nie jest zagrożony karą, ani ten który może udowodnić w czasie popełnianego czynu zabronionego swoją niepoczytalność, lub jest osobą nieletnią.
Przykłady kodeksów:
Kodeks Prawny
Kodeks Postępowania Karnego
Kodeks Karny Skarbowy
Kodeks Karny Wykonawczy
Kodeks Wykroczeń
Kodeks Postępowania w Sprawach o Wykroczenia
I. ODPOWIEDZIALNOŚĆ KARNA
Przestępstwo to taki czyn zabroniony pod groźbą kary przewidzianej przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia, którego społeczna szkodliwość jest wyższa niż znikoma. Nie popełnia jednak przestępstwa sprawca czynu zabronionego, jeżeli nie można mu przypisać winy w czasie czynu.
CZYN ZABRONIONY...
Czyn zabroniony to zachowanie się człowieka, które odpowiada któremukolwiek z typów czynów zabronionych opisanych w Kodeksie karnym lub innej ustawie karnej. Zachowanie to jest na ogół działaniem, niekiedy może jednak być też zaniechaniem.
KARY...
Przestępstwem może być tylko czyn zabroniony pod groźbą kary. Katalog kar znajduje się w Kodeksie karnym. Zgodnie z Kodeksem karnym są nimi:
1) grzywna (od 1 września 1998 r. wymierza się ją w stawkach dziennych, określając liczbę stawek oraz wysokość jednej stawki),
2) ograniczenie wolności (od 1 do 12 miesięcy),
3) pozbawienie wolności (od 1 miesiąca do 15 lat),
4) 25 lat pozbawienia wolności
5) dożywotnie pozbawienie wolności.
W Polsce (i niemal wszystkich krajach europejskich) nie ma kary śmierci.
ŚRODKI KARNE...
Kodeks karny przewiduje też obok lub zamiast kar tzw. środków karnych, do których należą:
1. pozbawienie praw publicznych,
2. zakaz zajmowania określonego stanowiska, określonego zawodu lub prowadzenia określonej działalności gospodarczej,
3. zakaz prowadzenia pojazdów,
4. przepadek przedmiotów,
5. obowiązek naprawienia szkody,
6. nawiązka,
7. świadczenie pieniężne,
8. podanie wyroku do publicznej wiadomości.
ORZEKANIE KARY PRZEZ SĄD...
Jak mówi Kodeks karny, sąd wymierz karę według swojego uznania, w granicach przewidzianych przez ustawę, bacząc, by jej dolegliwość nie przekraczała stopnia winy, uwzględniając stopień społecznej szkodliwości czynu oraz biorąc pod uwagę cele zapobiegawcze i wychowawcze, które ma osiągnąć w stosunku do skazanego, a także potrzeby w zakresie kształtowania świadomości prawnej społeczeństwa.
Wymierzając karę, sąd uwzględnia przede wszystkim motywacje i sposób zachowania się sprawcy, popełnienie przestępstwa wspólnie z nieletnim, rodzaj i stopień naruszenia ciążących na sprawcy obowiązków, rodzaj i rozmiar ujemnych następstw przestępstwa, właściwości i warunki osobiste sprawcy, sposób życia przed popełnieniem przestępstwa i zachowanie się po jego popełnieniu, a zwłaszcza staranie o naprawienie szkody lub zadośćuczynienie w innej formie społecznemu poczuciu sprawiedliwości, a także zachowanie się pokrzywdzonego.
Najogólniej rzecz ujmując, sąd kieruje się trzema podstawowymi kryteriami:
- kara musi być sprawiedliwa,
- kara musi spełniać określone zadania co do osoby sprawcy,
- kara musi spełniać określone zadania społeczne.
SPOŁECZNA SZKODLIWOŚĆ...
Nie jest przestępstwem czyn, którego społeczna szkodliwość jest znikoma. Jeśli więc nawet ktoś dopuścił się czynu opisanego w ustawie karnej jako czyn zabroniony, ale było to znikomo społecznie szkodliwe (albo w ogóle nie szkodliwe), to nie doszło do popełnienia przestępstwa.
WINA...
Nie popełnia przestępstwa sprawca, któremu nie można przypisać winy. Słowo „wina” ma w prawie znaczenie odmienne od potocznego - możliwość przypisania winy oznacza możliwość postawienia komuś zarzutu, że mógł postąpić inaczej (czyli prawidłowo, w sposób dozwolony prawem), a mimo to dopuścił się czynu zabronionego.
ZBRODNIE I WYSTĘPKI...
Przestępstwa dzielą się na zbrodnie i występki. Zbrodnią jest czyn zabroniony zagrożony karą pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3 albo karą surowszą. Występkiem jest natomiast czyn zabroniony, zagrożony grzywną powyżej 30 stawek dziennych, karą ograniczenia wolności albo kara pozbawienia wolności przekraczającą miesiąc.
UMYŚLNE I NIEUMYŚLNE POPEŁNIENIE CZYNU ZABRONIONEGO...
Zbrodnię można popełnić tylko umyślnie, natomiast występek można popełnić także nieumyślnie, jeżeli ustawa tak stanowi.
ODPOWIEDZIALNOŚĆ KARNA...
Na zasadach określonych w Kodeksie karnym odpowiada ten, kto popełnia czyn zabroniony po ukończeniu 17 lat. Wyjątkiem jest kilkanaście najpoważniejszych czynów zabronionych, za które może na zasadach określonych w k.p.k. odpowiadać w pewnych wypadkach nieletni, który ukończył już 15 lat, z tym, że wtedy orzeczona kara nie może przekroczyć 2/3 górnej granicy ustawowego zagrożenia przewidzianego za przypisane sprawcy przestępstwo; sąd może zastosować tzw. nadzwyczajne złagodzenie kary.
USIŁOWANIE...
Za przestępstwo odpowiada nie tylko ten, kto je „bezpośrednio” dokonał, ale także ten, kto usiłował je dokonać, tzn. w zamiarze popełnienia czynu zabronionego swoim zachowaniem bezpośrednio zamierza do jego dokonania, które jednak nie następuje.
PRZYGOTOWANIE...
W pewnych nielicznych przypadkach odpowiada się również za przygotowanie, a więc podjęcie czynności mających stworzyć warunki do przedsięwzięcia czynu zmierzającego bezpośrednio do jego dokonania.
WSPÓŁDZIAŁANIE W POPEŁNIENIU CZYNU ZABRONIONEGO...
Podobnie odpowiada za sprawstwo nie tylko ten, kto wykonuje czyn zabroniony sam albo wspólnie i w porozumieniu z inną osobą, ale także ten, kto kieruje wykonaniem czynu zabronionego przez inną osobę lub, wykorzystując uzależnienie innej osoby od siebie, poleca jej wykonanie takiego czynu. Odpowiada również ten, kto, chcąc, aby inna osoba dokonała czynu zabronionego, nakłania ją do tego.