Podstawy wykształcenia ogólnego – Wincenty Okoń
Podręcznik spełnia wieloraką rolę – zarówno przez prezentacje określonych treści kształcących, jak też przez organizowanie czynności nauczycieli i uczniów.
Podręcznik – ważny środek dydaktyczny, świadczący nauczycielowi i uczniowi wszechstronne usługi.
Roman Ingarden pisał, że celem podręcznika jest uzupełnianie wiadomości, z przyczyn:
1) swoistej dezorganizacji logicznej i rzeczowej strony procesu nauczania, spowodowaną przez występujące w „żywym nauczaniu” emocjonalne zaangażowanie nauczyciela i uczniów;
2) zakłóceń przebiegu lekcji przez to, że biorą w niej udział osoby o różnych właściwościach psychofizycznych i o różnym tempie pracy, wskutek czego lekcja nie dostarcza uczniom idealnie uporządkowanej, logiczne wykończonej wiedzy o sprawach, które stanowią temat zajęć lekcyjnych;
3) wpływu grupy klasowej na ucznia, przy czym ujawnia się on w tym, że każdy z uczniów na lekcji jest „niejako niesiony przez prąd psychicznych zdarzeń gromadnego myślenia, a wiec pewnej formy współmyślenia, współpostrzegania, współdociekania”. Jeśli zaś w domu pozostawimy ucznia własnym siłom – będzie bezradny;
4) niektórym uczniom gromadne myślenie utrudnia pracę, na większy wysiłek intelektualny zdobywają się natomiast w spokoju i samotności.
Potrzeba posługiwania się podręcznikiem uzależniona jest od systemu dydaktycznego, od szczebla nauczania i od przedmiotu. Wiadomo, iż były i są takie systemy dydaktyczne, gdzie podręcznik jest podstawowym narzędziem pracy nauczyciela i uczniów, są takie, gdzie stosowany jest tylko okolicznościowo, są wreszcie takie, gdzie nie jest on zupełnie potrzebny, bądź uważany nawet za zło. Wiadomo jednak, że w nauczaniu początkowym nawet systemie aprobujące podręczniki posługują się nimi mniej intensywnie, a niekiedy zastępują go innymi materiałami. Rzadkie posługiwanie się podręcznikiem ma miejsce również w przedmiotach techniczno-artystycznych.
W dzisiejszych czasach następuje FETYSZYZACJA PODRĘCZNIKA. Podręcznik zaczyna zastępować i wypierać nauczyciela. Proces wszechstronnego , tj. rzeczowego i podmiotowego, kształcenia zmienia się w proces pamięciowy, a więc wyuczania się gotowych formułek. Sprzyja temu koncepcja podręcznika, która sprowadza się do uznania wyłącznie jego funkcji informacyjnej (źródłem poznania staje się sam podręcznik obce dla ucznia natomiast są ogólne cele wykształcenia, świata przyrody, świat społeczny, świat kultury ludzkiej).
Funkcje podręcznika:
UZUPEŁNIAJĄCA - przewodnik ucznia w poznaniu świata; otwiera uczniom dostęp do faktów przyrodniczych, społecznych i kulturowych, ma ułatwiać badania, poznanie i przekształcanie, rejestrować wyniki zdobytego poznania, a zarazem kształcić zdolności, rozwijać zainteresowania i chęć do permanentnego samokształcenia.
INFORMUJĄCA - podaje informacji usystematyzowane odpowiednio pod względem logicznym, rzeczowym i psychologicznym. Nie jest ona często jednak informacją gotową, lecz informacją, jak zdobyć dalsze informacje czy to ze świata „rzeczy”, czy za pośrednictwem własnego rozumowania, czy z innych źródeł.
BADAWCZA - przedstawia uczniom problematykę zjawisk oraz zadaje do nich pytania. Zachęca uczniów do samokształcenia i ponawiania wiedzy w doświadczaniu i praktyce. Organizuje działalność samodzielną uczniów.
TRANSFORMACYJNA - ma na celu przygotowanie ucznia do przetwarzania wiedzy w niej zawartej na praktykę, własne doświadczenia.
SAMOKSZTAŁCENIOWA - pobudzanie i rozwijanie zdolności poznawczych człowieka, jego zainteresowań oraz pozytywnej motywacji w procesie uczenia się. Łączy ona teorie z praktyką, pobudza do samodzielnego myślenia i działania, dając zarazem uczniowi wiele satysfakcji.. Udostępnia uczniom podstawowe techniki uczenia się.
Funkcje podręcznika wg prof. Lecha:
1. podaje materiał nauczania w sposób odpowiednio uporządkowany, oszczędny, przejrzysty i dokładny ( pomocą do tego są ilustracji, schematy obrazowe, opisy i wyjaśnienia, różnicowanie tekstów, wyodrębnianie różnorodnych składników);
2. ułatwia uczniom pracę poznawczą na lekcji przez uwalnianie ich od konieczności dokonywania mechanicznych zapisów, streszczeń, rysunków; przez umożliwianie im prawnego nawracania do przerobionego materiału, przypominania poznanych zagadnień w skrótowej formie;
3. zaznajamia z metodą, a zwłaszcza z modelowymi przykładami prac, jakie uczniowie będą potem wykonywać samodzielnie, zarówno indywidualnie i zespołowo, zarówno w pracy w szkole jak w domu.
4. umożliwia nauczycielowi i uczniom – za pomocą odpowiednich tekstów – szybkie sprawdzanie, czy wszyscy właściwie zrozumieli tekst lekcji;
5. usprawnia zadawanie i sprawdzanie pracy domowej, która może mieć na celu: a) dokończenie lub uzupełnienie pracy lekcyjnej, np. zastosowanie wiedzy w praktyce; b) przygotowanie do następnej lekcji, np. przez przeczytanie tekstów, których treści będą przedmiotem ćwiczeń lekcji następnej;
6. uczy zdobywania nowej wiedzy za pośrednictwem książki: samodzielnego czytania tekstów o charakterze naukowym; rozumienia skondensowanych treści; wyróżniania w nich twierdzeń podstawowych;
7. ukierunkowuje samodzielną prace przy dokonywaniu syntezy przerobionego materiału w różnych układach i na różnych poziomach ogólności, obejmującego ogólne definicje i wzory, odnoszącego się do określonych zagadnień, zwłaszcza technicznych.
Funkcje podręcznika wg prof. Sośnickiego:
1. pomoc w utrwalaniu wiedzy poznanej w szkole;
2. środek zastępujący nauczyciela.
Funkcje podręcznika za względu na treść
Podręczniki właściwe obejmują:
1) podręcznik uniwersalny (tekst systematyczny, prezentujący za pomocą słów i sposobów graficznych daną dziedzinę rzeczywistości; a obok tego problemy do rozwiązania, pomysły badawcze, ćwiczenia i zadania praktyczne); f. harmonijne( zawiera trochę każdej z funkcji);
2) podręcznik systematyczny (obejmuje uporządkowaną wiedzę, odpowiadającemu rocznemu programowi jakiemuś przedmiotu; Na wyższych uczelniach występują dwa rodzaje p. systematycznego: jeden z nich, o charakterze kompendium, obejmuje wiedzę encyklopedyczna z zakresu danej dziedziny, drugi natomiast zawiera to co najważniejsze dla danej nauki, wraz z komentarzami, jakie prace student musi dodatkowo wykonać, aby poszerzyć wiedzę); f. informacyjna;
3) podręcznik do ćwiczeń i zajęć praktycznych (może mieć charakter podręcznika zwartego, jak np.: ćwiczebni ki ortograficzne, zbiory zadań matematycznych, fizycznych, chemicznych czy podręcznika kartkowego); f. harmonijne;
4) podręcznik programowy(obejmuję cześć rocznego kursu danego przedmiotu lub jego całość); f. informacyjna;