Metody oraz techniki tworzenia i oceny projektów socjalnych

I. Projekt socjalny jako metoda pracy socjalnej - zasady poprawnego konstruowania projektów socjalnych. Cele, treści i metody tworzenia projektów.

Co to jest projekt socjalny?

Projektem socjalnym nazywamy zamierzony plan działania polegający na kreowaniu pomysłów służących usprawnianiu lub ulepszaniu rzeczywistości społecznej.

Projekt socjalny a praca socjalna

Praca socjalna to działalność zawodowa mająca na celu pomoc osobom i rodzinom we wzmacnianiu lub odzyskiwaniu zdolności do funkcjonowania w społeczeństwie poprzez pełnienie odpowiednich ról społecznych oraz tworzenie warunków sprzyjających temu celowi.

Projekt socjalny w odniesieniu do pracy socjalnej identyfikowany jest jako inicjowanie, opracowywanie i wdrażanie koncepcji działań mających na celu polepszanie funkcjonowania ludzi w oparciu o ocenę problemu oraz analizę celów i dostępnych wariantów.

Metody postępowania przy tworzeniu projektów socjalnych

Przy tworzeniu projektów socjalnych współczesna praca socjalna posługuje się zasadniczo dwiema formami praktycznego działania. Są to :

1. pragmatyzm w działaniu

2. naukowe podejście w tworzeniu projektu socjalnego.

Ad. 1 Pragmatyzm w działaniu charakteryzuje się wykorzystywaniem w podejmowanych działaniach przez pracownika socjalnego:

• gromadzonych doświadczeń – działania, których rezultaty są zgodne z oczekiwaniami pracownika socjalnego, będzie on podejmował nadal,

• prób modyfikacji rzeczywistości – pracownik socjalny zrezygnuje z działań, które okazały się nietrafione,

• oceny wyników swojej działalności -gromadzone przez pracownika socjalnego oceny oparte na zastosowanej metodologii pozwalają mu na opracowanie ogólnych propozycji rozwiązań mających zastosowanie w różnych sytuacjach związanych z wykonywaniem pracy socjalnej.

Ad. 2 Naukowe podejście w tworzeniu i realizacji projektu socjalnego oznacza konieczność wypracowania takich koncepcji działań w obszarze podejmowanych działań socjalnych, które umożliwią zastosowanie właściwych i naukowo zasadnych teorii, metod i technik badawczych oraz wiedzy socjologicznej, pedagogicznej i psychologicznej.

Cechy projektu

1. Niepowtarzalność (inna grupa klientów, inny budżet, inne zasoby niezbędne;

2. Rozwiązanie problemu – czynnikiem generującym jego tworzenie jest chęć rozwiązania problemu (dokonania zmiany);

3. Zmiana- projekt kończy się wykonaniem czegoś, dokonaniem zmiany;

4. Ograniczenia – projekty mają ograniczony czas trwania, datę rozpoczęcia i zakończenia, ograniczoną liczbę zasobów oraz budżet;

5. Złożoność – wiąże się z dużą ilością zadań;

Cele projektu socjalnego.

• Projekt socjalny nazywany jest często metodycznym modelem działania w pracy socjalnej, w czasie wykonywania której pracownik socjalny ma za zadanie opracowanie założeń programowych i realizacyjnych do oczekiwanych zmian, opartych na podejściu systemowym oraz wstępnej ocenie ich wprowadzenia.

• Oczekiwana zmiana oznacza: przekształcanie, przemieszczanie albo modyfikację struktury lub procesu.

Takie pojęcie zmiany (np. sytuacji rodziny) wymaga zdefiniowania:

1. tego, co chcemy zmienić,

2. w jakim celu chcemy dokonać zmiany,

3. kto chce dokonać zmiany,

4. co zamierzamy osiągnąć czyli jaka ma być nowa sytuacja.

Cele projektu socjalnego

Problemy, zmiana Poprawa

Trudności sytuacji

• Celem projektu socjalnego jest uzyskanie poprzez jego realizację zmiany na lepsze oraz poprawy sytuacji osoby, rodziny grupy.

Treści projektu socjalnego

• W centrum zainteresowania projektu socjalnego jest człowiek, którego trudna sytuacja życiowa ulegnie zmianie na lepsze w trakcie realizacji projektu.

• Projekt socjalny to interdyscyplinarne przedsięwzięcie prowadzące do osiągnięcia zaplanowanego celu zgodnie z określona specyfiką, przy użyciu określonych zasobów tj. czasu, zespołu, budżetu.

• Rezultatem projektu jest określona zmiana.

• Interdyscyplinarność przedsięwzięcia polega na łączeniu wiedzy z zakresu zarządzania i marketingu, co pozwala zorganizować przewidziane zadania w czasie, stworzyć i poprowadzić zespół projektowy, zebrać grupę adresatów projektu i zarządzać finansami na realizacje projektu.

Projekt socjalny tworzy zespół projektowy w skład, którego może wchodzić:

1. pracownik socjalny,

2. instytucja zatrudniająca pracownika socjalnego do realizowania polityki socjalnej,

3. klienci, którymi są jednostka, rodzina, grupa lub społeczność,

4. instytucje współpracujące.

Wymiary projektu socjalnego

• Wymiar socjologiczny

• Wymiar psychologiczny

• Wymiar pedagogiczny

Wymiar socjologiczny odnosi się do pobudzania inicjatyw i aktywności jednostek, grup i środowiska, które warunkują rozwój społeczny. Znajomość teorii socjologicznych pozwala na interpretację i zrozumienie trudnej sytuacji klienta związanej z takimi zjawiskami jak: ubóstwo, bezrobocie, marginalizacja, problemy wychowawcze, niezaradność życiowa itp. Zastosowanie podejścia socjologicznego w tworzeniu projektu socjalnego pozwala zespołowi tworzącemu projekt na ustosunkowanie się do roli jaką ma on spełnić w podjętej próbie przekształcenia trudnej rzeczywistości.

Wymiar psychologiczny jest związany ze stawianiem pytań dotyczących psychologicznych źródeł oraz zasadności projektu a także jego skutków w odniesieniu do zaistniałych zmian osobowościowych u uczestników projektu. W podejściu psychologicznym do projektu socjalnego ważne jest uwzględnianie przez twórców i realizatorów projektu:

• pragnień,

• potrzeb,

• oczekiwań i indywidualnych predyspozycji jednostki i grupy

• świadome ich ukierunkowanie aby uczestnicy projektu poczuli się wzmocnieni i dowartościowani w swojej autonomii.

Działanie twórców i realizatorów projektu socjalnego w wymiarze psychologicznym odnosi się do odblokowania mechanizmów utrudniających interakcje w celu nadania właściwego kierunku relacjom interpersonalnym oraz modyfikację relacji nastawionych na zmiany o charakterze pomocniczym, co pozwala uzyskać pełniejszy obraz procesu pomocy oraz ocenę osób realizujących projekt w relacji z drugim człowiekiem.

Wymiar pedagogiczny. Istota pedagogicznych działań prowadzonych w projekcie socjalnym polega na uruchamianiu czynników siły społecznej oraz na ulepszaniu środowiska życia poczynaniami rozwijających się indywidualnych uczestników lub grup społecznych uczestniczących w projekcie . Pedagogiczny kontekst działań w projekcie socjalnym wyraża się w cechach takich jak:

• Globalności - zainteresowanie całokształtem rozwoju człowieka;

• Dynamice - twórczy i aktywny stosunek do rzeczywistości społeczno wychowawczej

• Kompensacji - uzupełnianie i wspomaganie w procesach rozwojowo-socjalizacyjnych w celu wyrównania braków,

• Wartościowaniu - czyli wychowawczemu/ edukacyjnemu podejściu do podejmowanych działań

Etapy tworzenia i realizacji projektu socjalnego

Przy opracowywaniu projektu socjalnego należy dążyć do zachowania spójności między deklarowanymi potrzebami jednostek (użytkowników projektu) a odpowiedzią na te potrzeby przez instytucję realizującą ów projekt.

Projekt socjalny powinien dostarczyć odpowiedzi na następujące pytania:

1. komu ma służyć?, co pozwoli określić tożsamość użytkowników projektu;

2. jakie jest uzasadnienie jego istnienia?, co pozwoli odkreślić na jakie potrzeby użytkowników należy odpowiadać;

3. co się robi w tym projekcie?, aby odpowiedzieć na potrzeby użytkowników;

4. gdzie odbywa się jego realizacja?, co pozwoli określić miejsce i czas realizacji projektu;

5. w jaki sposób będzie realizowany projekt?, pozwoli określić metody i narzędzia do realizacji projektu,

6. z kim projekt będzie realizowany?, co pozwoli określić tożsamość i kwalifikacje profesjonalistów i osób współpracujących przy realizacji projektu

Etapy tworzenia i realizacji projektu socjalnego

Problem Projekt

Problemy społeczne stanowiące podstawę podjętych inicjatyw w obszarze pomocy społecznej charakteryzują się swoistą dynamiką, której świadomość jest nieodzownym elementem właściwie przeprowadzonej diagnozy społecznej. Sposobem na rozwiązywanie problemów społecznych może być stworzenie i realizacja projektu socjalnego.

Projekt Problem

Należy również przyjąć założenie, iż sama realizacja projektu może wywoływać problemy np. niechęć do zmian albo niewystarczające przygotowanie zespołu do inicjowania i wdrażania projektu.

Schemat cyklu projektowego:

PLANOWANIE

EWALUACJA IDENTYFIKACJA

WDROŻENIE OPRACOWANIE

FINANSOWANIE

Przystępując do realizacji projektu socjalnego w zespole projektowym określamy strukturę podziału zadań tzn. obszary projektu dzielimy na: etapy i elementy.

Etapy i elementy projektu socjalnego

ETAPY:	ELEMENTY:
Planowanie projektu:	zdefiniowanie problemu socjalnego, który staje się potencjalnym obiektem działań (określenie „drzewa problemów”)
2. Identyfikacja:	wstępna analiza problemu (diagnoza). usytuowanie problemu w kontekście teorii społecznych określenie celów projektu oraz działań. (określenie „drzewa celów”)
3.Opracowanie założeń	analiza założeń metodologicznych metodologicznych związanych ustalenie harmonogramu działań z diagnozowaniem potrzeb uczestników projektu i z realizacją projektu:
4.Finansowanie:	analiza sposobu finansowania przygotowanie kosztorysu
Wdrażanie:	Ustalenie planu pracy Ustalenie harmonogramu działań Wdrażanie projektu i zarządzanie projektem Monitorowanie.
Ewaluacja:	Ocena wewnętrzna i zewnętrzna projektu socjalnego. Opracowanie wniosków

Etapy i elementy projektu socjalnego

1. Planowanie: Zdefiniowanie problemu socjalnego to sposób określenia rzeczywistych potrzeb w danym środowisku. Wyróżniamy następujące etapy analizy i definicji problemu:

• Określenie grupy odbiorców

• Określenie głównego problemu,

• Określenie „drzewa problemów” dla określenia skutków

1. Zdefiniowanie problemu socjalnego

1. określenie grupy odbiorców. Polega na wyznaczeniu ram, w których zawierać się będzie analiza problemu. Stąd niezbędna jest dokładna prezentacja użytkowników projektu, której można dokonać np. wg następnej kategorii;

• wiek,

• płeć,

• preferencje religijne,

• liczba uczestników projektu w podziale na mężczyzn i kobiety,

• status społeczny i pochodzenie,

• rodzaj zgłaszanych problemów

• możliwości i deficyty uczestników.

Na tym etapie ustala się wpływ (pozytywny i negatywny), jaki może wywrzeć planowana interwencja na grupę odbiorców.

1. określenie głównego problemu socjalnego występującego w danym środowisku wymaga wykorzystania technik wykorzystywanych w rozwiązywaniu problemów takich jak:

• burza mózgów

• technika 635 (udział bierze 6 osób, i każda sześciokrotnie podaje 3 pomysły w ciągu 5 minut)

• technika sześciu pytań (co stanowi problem?, kto jest nim dotknięty?, gdzie to się zdarza? kiedy?, dlaczego?, jak można temu zaradzić?),

• technika “kuli śniegowej” (członkowie grupy zachowują autonomię w opracowywaniu pomysłów ale cała grupa ma wpływ na ich selekcję i ocenę).

• dyskusje, wywiady oraz gromadzenie opracowań naukowych i statystycznych.

Zaproszenie do prac nad projektem przedstawicieli grup do których będzie kierowany projekt pozwala na lepsze uchwycenie problemów dotykających osoby z poszczególnych grup i lepsze zaplanowanie projektu.

Jakich informacji potrzebujemy dla pełnego rozpoznania zebranych problemów społecznych?

Jakie są źródła pozyskania tych danych?

Kto odpowiada za pozyskanie tych danych?

Zdefiniowanie problemu socjalnego PRZYKŁAD :

Dotychczasowe formy pomocy na rzecz rodzin dotkniętych problemem uzależnień w formie wsparcia materialnego, opieki wychowawczej nad dziećmi z tych rodzin przez szkołę, indywidualne poradnictwo dla kobiet z tych rodzin nie dają oczekiwanych rezultatów, a wręcz następuje marginalizacja tych rodzin oraz zwiększona śmiertelność osób dotkniętych problemem uzależnienia.

1. Określenie drzewa problemów (w tym problemów szczegółowych) pozwala na pokazanie współzależności poszczególnych problemów wyłonionych np. w trakcie burzy mózgów. Drzewo problemów jest graficzną formą zapisu sieci powiązań i hierarchii ważności poszczególnych problemów.

Budowa drzewa problemów przebiega w następujący sposób:

• wybieramy główny problem stanowiący efekt kumulacji mniejszych problemów i

  • umieszczamy go na górze listy (będzie on stanowił ostateczny skutek innych problemów szczegółowych stanowiących pośrednią i bezpośrednią przyczynę),:

• hierarchizujemy pozostałe problemy w pionie, przesuwając je względem siebie w ten

  • sposób, że wyżej umieszczamy takie które są raczej skutkiem;

• niżej jeżeli stanowią bardziej przyczynę;

• jeżeli problemy stanowią jednocześnie przyczynę i skutek to znajdują się na tym

• samym poziomie i odnoszą się bezpośrednio do siebie pozostając na tym samym poziomie,

• problemy łączymy liniami symbolizującymi zależności przyczynowo - skutkowe.

1. Identyfikacja czyli wstępna analiza problemu (diagnoza).

Dotyczy określenia wstępnego rozmiarów zjawiska, którego problem dotyczy w danej społeczności oraz przeanalizowania dotychczasowych działań, które były podejmowane w ramach prowadzonych działań socjalnych oraz lokalnej polityki edukacyjnej

• Identyfikacja to również usytuowanie problemu w kontekście teorii społecznych. Obejmuje wiedzę z zakresu nauk społecznych, która pozwoli autorom i realizatorom projektu przeprowadzić próbę analizy zjawisk powodujących występowanie problemów społecznych w aspekcie socjologicznym, psychologicznym i pedagogicznym oraz uzasadnienie projektowanych zmian z punktu widzenia przyjętych koncepcji teoretycznych. Należy również pamiętać, iż każdy projekt odnosić powinien się do obowiązujących norm, dla określenia komu projekt ma służyć i jakie zadania będą realizowane

1. Zdefiniowanie celów.

• Identyfikacja to także określenie celów projektu oraz działań. Potrzeba ustalenia celu projektu wynika z potrzeby ograniczenia projektu w czasie, miejscu i zasobach. Zdefiniowanie celu głównego oraz celów szczegółowych powinno wynikać z dotychczasowych doświadczeń pracownika socjalnego dotyczących stosowanych ale mało efektywnych form wsparcia na rzecz środowisk problemowych i wstępnej diagnozy problemu, oraz przyjętych koncepcji teoretycznych. Ustalenie celu projektu pozwala na określenie sposobów weryfikacji skuteczności projektu. Cel projektu powinien być;

• jasno określony,

• mierzalny,

• odpowiedni,

• realistyczny,

• określony w czasie

Cel musi być tworzony w odniesieniu do konkretnego problemu.

Przykładowym celem dla :

Projektu dotyczącego leczenia osób z problemem uzależnienia od alkoholu może być, np. obniżenie wskaźnika śmiertelności wśród osób nadużywających alkohol

Projektu dotyczącego usprawnienia niesienia pomocy na rzecz rodzin z problemem alkoholowym może być, np. utworzenie punktu konsultacyjno - terapeutycznego dla osób uzależnionych od alkoholu i ich rodzin

Projektu integracyjnego dzieci zdrowych i dzieci niepełnosprawnych może być, np. organizowanie wiosenno-letnich festynów

Odnoszenie celów do problemów (z drzewa problemów) powoduje powstanie drzewa celów.

Opracowanie założeń metodologicznych - przykład:

PROBLEM CEL

Śmiertelność wśród osób Obniżenie wskaźnika śmiertelności wśród osób nadużywających alkoholu nadużwających alkohol

Opracowanie założeń metodologicznych związanych z diagnozowaniem potrzeb uczestników projektu w zakresie potrzeb to:

1. wybór i opracowanie metod, technik i narzędzi badawczych, służących analizie sytuacji, procesu poddawanego zmianie w celu opracowania diagnozy środowiskowej np. dotyczącej usprawnienia systemu pomocy na rzecz rodzin z problemem uzależnień,

2. opracowanie diagnozy, która może opierać się na:

• studium przypadku jednej rodziny z problemem uzależnienia w aspekcie jej sytuacji społecznej, szczególnie w odniesieniu do jej sytuacji ekonomicznej, zawodowej, zdrowotnej i emocjonalnej,

• wywiadach z osobami doświadczającymi problemów alkoholowych,

• analizy zgromadzonej dokumentacji, statystyk itp.

• Opracowanie założeń metodologicznych związanych z realizacją projektu w zakresie środków wymaga wykorzystania metod :

• pracy z indywidualnym przypadkiem,

• pracy z grupą,

• organizacji społeczności

• W realizacji projektu korzystamy z kilku metod równolegle, jednak wśród tych metod jest jedna metoda dominująca.

Przykład: utworzenie punktu konsultacyjno-terapeutycznego.

Projektowanie utworzenia punktu konsultacyjno - terapeutycznego dla rodzin z problemem alkoholowym może opierać się na:

• metodzie pracy z indywidualnym przypadkiem (np. konsultacje, porady psychologiczne i prawne, terapia indywidualna)

• na metodzie grupowej (np. prowadzenie przez specjalistów grup psychoterapeutycznych dla osób uzależnionych oraz członków ich rodzin, prowadzenie edukacji na temat choroby alkoholowej, przejawów, jej etapów, terapia rodzinna).

• Techniki w odniesieniu do wybranej w projekcie metody działania to np. obserwacja, wywiad.

• Analiza założeń metodologicznych to także:

możliwości placówki monitorującej realizację projektu takie jak:

• warunki lokalowe,

• zasoby personalne ( prawnik, terapeuta, psycholog, który może być zaangażowanych w projekt),

• akceptacja przez uczestników udziału w projekcie,

• możliwości finansowe tego przedsięwzięcia.

1. Finansowanie:

Analiza sposobu finansowania projektu.

• Punktem wyjścia jest analiza potrzeb w zakresie zasobów i ocena kosztów zasobów, które są i nie są w posiadaniu projektodawcy

• Istotnym elementem jest również określenie źródeł finansowania projektu socjalnego.

• Przygotowanie kosztorysu

1. wdrażaniu projektu . Określenie działań służących wdrażaniu projektu wymaga zachowania następującej kolejności:

1. określenie problemów i celów adekwatnie do określonej grupy docelowej

2. identyfikacja zasobów będących już do wykorzystania lub takich, które należy zdobyć ( zasoby finansowe, wkład pracy i materiałów).

3. zbudowanie zespołu który te działania wykona na bazie zaplanowanych wymogów

4. dopasowanie możliwości wykonania zadań w czasie

5. określenie celów mniejszych koniecznych do zrealizowania w ramach projektu, których osiąganie warunkuje bieg projektu oraz realizację projektu zgodnie z harmonogramem.

6. skonstruowanie budżetu,

7. dokonanie oceny ryzyka i określić ewentualne przeciwdziałania dla pojawiających się zagrożeń osiągnięcia celu głównego projektu.

• Wdrażanie projektu systematyczne weryfikowanie przyjętych założeń projektu oraz ich zgodności z planem w formie wymiany informacji miedzy uczestnikami oraz realizatorami projektu, zarządzanie projektem

• Wdrażanie to również :

1. Ustalenie planu pracy zespołu

2. Zdefiniowanie etapów działań metodologicznych podejmowanych w realizowanym projekcie;

3. Przyjęcie i uzgodnienie z osobami (instytucjami) biorącymi udział w projekcie, form i metod realizacji;

4. Określenie kompetencji i zadań uczestników projektu;

5. Sprecyzowanie materialnych i strukturalnych aspektów projektu;

6. Określenie ram czasowych projektowanego działania (harmonogram).

7. Ewaluacja: stanowi ocenę stopnia realizacji celów zakładanych w projekcie i powinna być prowadzona wg następujących kryteriów:

• Odpowiedniość celów projektu do problemów,

• Przygotowanie projektu i jego planu

• Efektywność

• Skuteczność

• Skutek

• Trwałość

Ocena wewnętrzna i zewnętrzna projektu socjalnego dokonuje się poprzez analizę recepcji projektu przez jego uczestników i obejmuje:

• formalnie (obiektywnie) prowadzone w czasie realizacji projektu działania socjalne,

• subiektywne oceny ich celowości i efektywności przez osoby bezpośrednio zaangażowane w realizacje projektu oraz zgromadzone na podstawie obserwacji zajęć,

• frekwencję,

• wypowiadane treści (ocena zmian i efektów prowadzonych działań z punktu widzenia założeń projektu, w odniesieniu do sytuacji wyjściowej)

Ocena wewnętrzna i zewnętrzna projektu socjalnego polega na porównaniu zakładanych rezultatów projektu i działań z rzeczywistymi rezultatami

• Opracowanie wniosków może być wykorzystane w doskonaleniu profesjonalnego działania socjalnego w kolejnych projektach i służy poprawie efektywności pracy zespołu i planowania projektowego.

Literatura:

1. Golinowska S., Topińska I., Pomoc społeczna - zmiany i warunki skutecznego działania, Warszawa 2002.

2. Granosik M., Profesjonalny wymiar pracy socjalnej, Katowice 2006,

3. Kantowicz E., „Teoretyczny kontekst projektu socjalnego i próby jego zastosowań”, „Praca Socjalna”, 2000, nr 4.

4. Kantowicz E., Elementy teorii i praktyki pracy socjalnej, Olsztyn 2001,.

5. Kotlarska-Michalska (red.), Diagnoza i projektowanie w pracy socjalnej, Poznań 1999.

6. Krzyszkowski J., Elementy organizacji i zarządzania w pomocy społecznej, Łódź 1997.

7. Martin Davies, Socjologia pracy socjalnej, Warszawa 1996,

8. Marynowicz-Hetka E., Piekarski J., Wokół problemów działania społecznego, Katowice 1998,

9. Niesporek A., Projekt socjalny, w: S. Pawlas-Czyż (red.), Praca socjalna wobec współczesnych problemów społecznych, Toruń 2007,

10. Pilch T., Lepalczyk I. (red), Pedagogika społeczna, Warszawa 1995,

11. Robertis de C. Metodyka działania w pracy socjalnej. Wyd. Śląsk Katowice 1998.

12. Szatur-Jaworska B., Diagnozowanie w polityce społecznej. Materiały do studiowania, Warszawa 2005.

13. Wolska-Prylińska D., Projekt socjalny w kształceniu i działaniu społecznym, Katowice 2010,

14. Wronowski G., Jak skutecznie napisać projekt socjalny?, Warszawa 2006