Patrycja Zbąska
WFiT gr. I, rok I, st. II
Rodzina zastępcza
Rodzina zastępcza jest formą opieki nad dzieckiem opuszczonym i samotnym, którego biologiczni rodzice zostali pozbawieni częściowo lub całkowicie władzy rodzicielskiej. Umieszcza się w niej dzieci, które z powodów przeszkód naturalnych (rodzice zostali częściowo pozbawieni władzy rodzicielskiej) lub wieku (dzieci starsze) nie mogą być adoptowane. Dziecko nie może trafić do rodziny zastępczej w przypadku, gdy jedno z rodziców posiada władzę rodzicielską. Rodzinę zastępczą może tworzyć nie tylko małżeństwo, ale również osoba samotna (kobieta lub mężczyzna), jednak pierwszeństwo mają małżeństwa, aby dziecko wychowywało się w pełnej rodzinie, złożonej
z męża i żony. Do rodziny zastępczej można również umieścić dziecko do lat 2 czekające na przysposobienie, dziecko, które ukończyło 13. rok życia samo wyraża zgodę na umieszczenie go w takiej rodzinie. Pierwszeństwo mają rodziny spokrewnione z dzieckiem lub te, które zostaną wyznaczone przez biologicznych rodziców, a gdy oni nie mogą pełnić funkcji rodziny zastępczej, sąd opiekuńczy zwraca się do powiatowego centrum pomocy rodzinie (najbliższe domu rodzinnego dziecka) o wskazanie rodziny zastępczej dla dziecka.
Najczęstsze przyczyny umieszczenia dziecka w rodzinach zastępczych:
- alkoholizm rodziców – jest to jeden z najpopularniejszych nałogów, które niszczą nie tylko pijących, ale przede wszystkim całe otoczenie. Najbardziej poszkodowane są dzieci, które przez chorobę rodziców staje się albo zdemoralizowane albo całkowicie zamknięte w sobie. Rodzice zupełnie nie interesują się dzieckiem, nie pomagają mu, wręcz odwrotnie, na dziecko nakładają wszystkie obowiązki zarówno porządkowe w domu, jak i pieniężne (często dzieci muszą żebrać na jedzenie, albo co gorsza, na alkohol dla rodziców). Dziecko nie czuje się kochane, często jest wyzywane i bite. Gnębione jest zarówno fizycznie, jak i psychicznie, nie mają czasami co jeść i nie chcą wracać do domu, gdzie czeka ich terror,
- narkomania – drugi z najczęstszych nałogów dzisiejszego świata, jednak jest trudniejszy do wykrycia dla normalnego człowieka, rodzice ukrywają to. Skutki mogą być częściowo podobne do alkoholizmu, to zależne jest od środków odurzających jakie zażywają rodzice. Najgorsze jest to, że w tym przypadku rodzice mogą uzależnić nimi swoje dzieci,
- przemoc i wykorzystywanie seksualne wobec dziecka – ten przypadek również może być różny, ponieważ rodzina może ukrywać agresję wobec dziecka, podczas kontroli starają się pokazać, że wszystko jest w najlepszym porządku. Tutaj ważna jest opinia środowiska, a najlepiej, aby kontrola rodziny nadeszła nagle, bez ostrzeżenia. Dziecko w takiej rodzinie może być albo skryte, wystraszone i bojaźliwe, albo wręcz przeciwnie i brać przykład z nerwowego rodzica, wszystkie problemy rozwiązuje krzykiem i biciem.
Zarys historyczny rodziny zastępczej
Dawniej oddawano dzieci na wieś, gdzie były najczęściej wykorzystywane przez nową rodzinę do ciężkich prac, były one zaniedbane, rodzice nie dbali nie tylko o ich wykształcenie, ale również o zdrowie młodych ludzi, nie interesowali się nimi, ważne było dla nich, aby dziecko wykonywało najgorsze prace. Dlatego w roku 1926 w Łodzi uchwalono na posiedzeniu magistratu warunki i obowiązki rodziny zastępczej oraz formy pomocy i rekompensatę za koszty poniesione utrzymaniem dziecka przyjętego pod dach. Liczba domów, w których osierocone dzieci mogły znaleźć schronienie wzrosła po II wojnie światowej, po wojnie liczba ta zaczęła spadać. Do końca lat 90. odpowiedzialnym za organizację rodzin zastępczych, które stanowiły jedną z form opieki nad dziećmi w strukturze oświaty, na poziomie województwa pozostawał kurator oświaty. Pod koniec tych lat w roku 1999 zdecydowano o przekazaniu tych obowiązków Ministrowi Edukacji Pracy i Polityki Społecznej. „Przyświecały temu idee:
- połączenia pomocy ukierunkowanej na dziecko z działaniami wspierającymi jego rodzinę,
- subsydiarności opieki zastępczej wobec prawa dziecka do rodziny,
- decentralizacji i przekazania zadań administracji rządowej (kuratora oświaty) administracji samorządowej (staroście i PCPR). Starosta stał się odpowiedzialny za organizację opieki nad dziećmi umieszczonymi poza rodziną.”
Podział rodzin zastępczych
Istnieje wiele podziałów rodzin zastępczych. Z uwagi na występujące między nimi różnice można podzielić rodziny zastępcze ze względu na:
strukturę rodziny zastępczej:
- bezdzietne,
- posiadające dorosłe dzieci,
- posiadające niepełnoletnie dzieci,
- samotne matki, samotni ojcowie.
pełnioną funkcję wobec dziecka:
- terapeutyczne – sprawują specjalną opiekę nad dzieckiem wymagającym szczególnej troski ze względu na stan zdrowia fizycznego lub psychicznego,
- resocjalizacyjne – pełnią funkcję wychowawczą, przygotowującą do życia społecznego dzieci pochodzące z rodzin zdemoralizowanych,
- preadopcyjne – rodziny sprawujące opiekę nad dzieckiem, które zamierzają w przyszłości zaadoptować.
stopień pokrewieństwa dzieci i rodziny zastępczej:
- spokrewnione z dzieckiem w stopniu pozwalającym na powstanie obowiązku alimentacyjnego – rodzeństwo, dziadkowie,
- spokrewnione z dzieckiem w stopniu, który nie zobowiązuje do alimentacji – dalsi krewni,
- niespokrewnione z dzieckiem – rodziny, w których nie występuje pokrewieństwo krwi, jednak mogą być to rodziny, które od dawna znały już dziecko przed założeniem rodziny zastępczej (są to tzw. rodziny zaprzyjaźnione).
motywację, jakimi kierują się kandydaci na rodziców zastępczych:
- altruistycznymi – pragnące nosić bezinteresowną pomoc,
- kompensacyjnymi – uważające, że dziecko rozwiąże ich problemy osobiste, np. uważają, że dzięki dziecku, uratują rozpadające się małżeństwo,
- utylitarnymi – traktowanie opieki nad dzieckiem jako rodzaj pracy zawodowej, za którą dostają wynagrodzenie.
Prawny podział rodzin zastępczych wprowadzony przez Ustawę o pomocy społecznej:
spokrewnione z dzieckiem – opiekę nad dzieckiem sprawuje rodzina: rodzeństwo, dziadkowie, wujostwo,
niespokrewnione z dzieckiem – rodziny, które są obce dla dziecka, w jednym czasie w takiej rodzinie można umieścić troje dzieci,
zawodowe – niespokrewnione z dzieckiem, tutaj wyróżnia się następujący podział:
- wielodzietne – umieszcza się 3-6 dzieci jednocześnie, można umieścić większą liczbę dzieci w przypadku, gdy jest to liczne rodzeństwo,
- specjalistyczne – umieszcza się w niej maksymalnie troje dzieci; dzieci wymagające specjalnej opieki, niedostosowane społecznie, przewlekle chore,
- pogotowie ratunkowe – umieszcza się maksymalnie troje dzieci na pobyt okresowy nie dłużej niż 15miesięcy aż do unormowania sytuacji życiowej dziecka; Rodzina ta nie może odmówić przyjęcia dziecka, które zostało przywiezione przez policję, dziecko zostaje w tej rodzinie aż do momentu orzeczenia przez sąd opiekuna.
Powoływanie rodzin zastępczych
Rodziną zastępczą nie może zostać każda przypadkowa rodzina, muszą one przejść różnego rodzaju testów, spotkań, aby mogli oni uzyskać ten status. W przeciwieństwie do adopcji, wybiera się rodziny zastępcze mieszkające w pobliżu domu rodzinnego dziecka, aby rodzice biologiczni mieli możliwość kontaktowania się z dzieckiem. Nie można umieścić dziecka w rodzinie, w której warunki bytowe są takie same jak u dziecka, gdy rodzice nie dogadują się między sobą lub w przypadku, gdy rodzice nie są obecni w życiu dziecka (gdy rodzice bardziej zajmują się sprawami zawodowymi, więcej są w pracy niż w domu). Bardzo ważne jest, aby rodzice zastępczy nie utrudniali widzeń dziecka z jego rodzicami biologicznymi, aby rodziny współdziałały razem (dotyczy to przypadków, gdy rodzice biologiczni chcą utrzymywać kontakt z dzieckiem). Umieszczenie dziecka w rodzinie zastępczej następuje na podstawie orzeczenia sądowego lub na wniosek rodziców dziecka na podstawie umowy cywilnoprawnej zawartej między rodziną zastępczą a starostą (wtedy starosta zawiadamia o tym fakcie sąd). W przypadku umieszczenia dziecka w rodzinie zastępczej na podstawie orzeczenia sądu kandydaci na rodziców zastępczych składają do sądu opiekuńczego stosowny wniosek o ustalenie ich rodziną zastępczą dla konkretnego dziecka lub zgłaszają gotowość do pełnienia tej funkcji bez wskazywania na konkretne dziecko.
Dotychczasowy opiekun dziecka przekazuje następujące dokumenty rodzinie zastępczej:
- odpis aktu urodzenia dziecka,
- odpis aktu zgonu rodziców – w przypadku sierot lub półsierot,
- dokumentacja o stanie zdrowia,
- karty szczepień,
- dokumentacja szkolna
Warunki jakie muszą spełnić kandydaci na rodziców zastępczych:
- mają stałe miejsce zamieszkania na terytorium naszego kraju,
- korzystają w pełni praw cywilnych,
- nie są/nie byli pozbawieni władzy rodzicielskiej,
- nie są chore na chorobę, która uniemożliwiłaby opiekę nad dzieckiem (zaświadczenie lekarskie),
- mają odpowiednie warunki bytowe – mieszkaniowe i źródło utrzymania,
- posiadają dokument o niekaralności,
- dają rękojmię należytego wykonywania zadań rodziny zastępczej,
- wywiązują się z obowiązków łożenia na utrzymanie dziecka,
- zdobyli przygotowanie na kandydatów do pełnienia funkcji rodziny zastępczej,
- uzyskali pozytywną opinię ośrodka pomocy społecznej,
- uzyskali akceptację małoletniego, który ukończył 13. rok życia.
Przy doborze rodziny zastępczej zwraca się uwagę na:
- stopień przygotowania kandydatów do pełnienia funkcji rodziny zastępczej,
- odpowiednią różnicę wieku pomiędzy nimi a dzieckiem,
- poziom rozwoju i sprawności dziecka,
- zasadę nierozłączania rodzeństwa.
Zakres programowy szkoleń kandydatów na rodziców zastępczych obejmuje:
„- elementy prawa rodzinnego dotyczącego praw dziecka,
- wybrane elementy pedagogiki, psychologii rozwojowej i wychowawczej z uwzględnienie problemów dotyczących rozwoju dziecka wychowawczego poza rodziną naturalną i wpływ sytuacji kryzysowych, w tym występowania przemocy w rodzinie, na zachowanie i rozwój dziecka,
- wiedzę i umiejętności rozpoznania oraz oceny sytuacji dziecka,
- doskonalenie umiejętności opiekuńczych, umiejętności radzenia sobie w sytuacjach, kiedy dziecko stwarza trudności wychowawcze oraz pokonywanie trudności związanych z kompensacją opóźnień rozwojowych dzieci,
- podstawową wiedzę o uzależnieniach i ich wpływie na dziecko i rodzinę,
- zagadnienia organizacji opieki nad dzieckiem i możliwości uzyskania wsparcia w wychowaniu dzieci,
- zasady finansowania rodzin zastępczych,
- informacje o zadaniach i kompetencjach powiatowego centrum pomocy rodzinie w sprawach dotyczących rodzin zastępczych oraz o możliwości udzielania wsparcia w wychowaniu dziecka przez powiatowe centrum pomocy rodzinie lub przez wyspecjalizowane placówki,
- podstawy wiedzy o rozwoju fizjologicznym i zdrowiu dziecka, profilaktyce prozdrowotnej, objawach sygnalizujących choroby i postępowanie w takich przypadkach, a także rozpoznawanie objawów występowania u dziecka szkodliwych dla niego uzależnień,
- odbycie 10-dniowego stażu w zawodowej niespokrewnionej z dzieckiem rodzinie zastępczej lub całodobowej placówce opiekuńczo-wychowawczej.”
W przypadku wieloletniej rodziny zastępczej, ośrodki znają dane rodziny i wiedzą jakie dzieci mogą dać im pod opiekę. Jednak każda rodzina zastępcza musi być nadzorowana przez sąd opiekuńczy, który wydał decyzję o umieszczeniu dziecka w danej rodzinie zastępczej, a także ośrodek adopcyjno-opiekuńczy lub w przypadku, gdy w pobliżu nie ma takiego ośrodka – powiatowe centrum pomocy rodzinie.
Prawa i obowiązki rodzin zastępczych i dzieci
Obowiązkiem rodziców zastępczych jest przede wszystkim troska o dzieci, dbanie o ich zdrowie fizyczne i psychiczne, o wykształcenie oraz pokazanie prawidłowych wzorców i przygotowanie do życia społecznego. Nie powinni oni ukrywać wiedzy o jego pochodzeniu, zakazaniu kontaktów z rodzicami biologicznymi oraz powinni chronić ich przed przemocą, chronić ich godność. Do podstawowych obowiązków rodziny zastępczej należą:
„- zagwarantowanie dziecku należytych warunków bytowych,
- stworzenie mu możliwości rozwoju fizycznego, psychicznego i społecznego,
- stworzenie możliwości zaspokajania indywidualnych potrzeb dziecka,
- stworzenie dziecku możliwości właściwej edukacji i rozwoju zainteresowań,
- zapewnienie odpowiednich warunków do wypoczynku i organizacji czasu wolnego,
- współpracy z powiatowym centrum pomocy rodzinie,
- sprawowania osobistej opieki i wychowania nad powierzonym dzieckiem,
- uczestnictwa w szkoleniu organizowanym przez powiatowe centrum pomocy rodzinie lub na jego zlecenie przez inny podmiot,
- stworzenie dziecku atmosfery wychowawczej pełnej życzliwości, wzajemnego zaufania, zrozumienia, pomocy i porozumienia,
- pomoc w nauce i zapewnienie mu odpowiednich warunków materialnych i psychologicznych dla pełnego rozwoju,
- wprowadzenie dziecka do życia społecznego,
- udzielanie wielostronnej pomocy w zdobyciu wartościowego zawodu, w przygotowaniu do samodzielnego życia.”
Prawa rodziców zastępczych:
- prawo do reprezentowania dziecka w dochodzeniu świadczeń przeznaczonych na zaspokojenie potrzeb związanych z jego utrzymaniem,
- prawo do uzyskiwania w miarę możliwości informacji o przyjmowanym dziecku,
- prawo do kontaktu z dzieckiem przed umieszczeniem go w rodzinie,
- prawo do wsparcia i pomocy ze strony centrum pomocy rodzinie,
- prawo do pomocy pieniężnej na częściowe pokrycie kosztów utrzymania dziecka,
- prawo do wynagrodzenia – przysługuje jedynie rodzinom zastępczym zawodowym niespokrewnionym z dzieckiem.
Dzieci powinny być traktowane normalnie, czyli sprawiedliwie. Rodzice nie powinni dzielić dzieci na biologiczne i „obce” lub na bardziej i mniej poszkodowane sytuacją życiową.
„Wg Ustawy o pomocy społecznej dziecko umieszczone w rodzinie zastępczej ma prawo do:
Wychowania w rodzinie, a w przypadku wychowania dziecka poza rodziną do zapewnienia mu w miarę możliwości, zgodnie z jego potrzebami, opieki i wychowania w rodzinnych formach opieki zastępczej.
Zapewnienia stabilnego środowiska wychowawczego – powinno dążyć się do zapewnienia dziecku stabilności w życiu.
Utrzymywania osobistych kontaktów z rodziną biologiczną.
Powrotu do rodziny naturalnej.
Traktowania w sposób sprzyjający poczuciu godności i wartości osobowej.
Ochrony przed arbitralną lub bezprawną ingerencją w życie prywatne dziecka – każdy ma prawo do prywatności.
Praktyk religijnych zgodnych z wolą rodziców i potrzebami dziecka.
Kształcenia i rozwoju uzdolnień, zainteresowań i indywidualności oraz zabawy u wypoczynku.
Pomocy przygotowania do samodzielnego życia.
Dostępu do informacji – dziecko ma prawo poznać swoją sytuację, ale trzeba mu ułatwić zrozumienie i zaakceptowanie jej.
Wyrażania opinii w sprawach, które go dotyczą.
Ochrony przed poniżającym traktowaniem i karaniem.
Finansowanie rodzin zastępczych
Każdemu z typów rodzin zastępczych przysługuje dofinansowanie z racji ponoszonych kosztów na wychowanie dziecka. Rodziny w postaci pogotowia rodzinnego udzielona zostaje pomoc od dnia, w którym dziecko zostaje umieszczona w tej rodzinie, natomiast w pozostałych rodzinach pomoc ta zostaje przyznawana od momentu ustanowienia jej rodzinną zastępczą i dodatkowo dostają wynagrodzenie z tytułu świadczonej opieki i wychowania.
Bazą do ustalenia wysokości pomocy pieniężnej jest pewna kwota zwana „podstawą”. Finansowanie dla dziecka:
- dzieci do lat 7 w normie rozwojowej – 60% podstawy,
- 7-18 lat w normie rozwojowej – 40% podstawy,
- dzieci do lat 7 posiadające orzeczenie o niepełnosprawności – 80% podstawy,
- 7-18 lat posiadające orzeczenie o niepełnosprawności oraz dzieci ze stwierdzonym niedostosowaniem społecznym – 60% podstawy,
- dzieci jednocześnie niepełnosprawne i niedostosowane społecznie – 80% podstawy.
Dodatkowo rodzina niespokrewniona z dzieckiem otrzymuje wynagrodzenie za każde dziecko umieszczone w niej 10% podstawy z tytułu sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem i jego wychowania. Jeśli dziecko posiada własny dochód (np. renta) kwotę pomniejsza się o 50% dochodu dziecka, pod warunkiem, że pomoc pieniężna nie jest niższa niż 20% podstawy.
Dziecku przysługuje jednorazowa pomoc na usamodzielnienie się i dzieli się ją następująco:
- 300% podstawy – gdy wychowanek przebywał w rodzinie co najmniej 3 lata,
- 200% podstawy- gdy wychowanek przebywał w rodzinie 2-3 lata,
- 100% podstawy – gdy wychowanek przebywał w rodzinie do 2 lat.
Forma pomocy pieniężnej na usamodzielnienie się może zostać częściowo zamieniona na Iny rodzaj pomocy w przypadku, gdy wychowanek przeznacza te pieniądze niewłaściwie, czyli np. wydaje je na gry komputerowe, a nie na zaspokojenie potrzeb życiowych, na mieszkanie.
Zawodowe niespokrewnione rodziny zastępcze otrzymują wynagrodzenie za sprawowaną opiekę nad dziećmi, rodziny zastępcze o charakterze pogotowia opiekuńczego otrzymują wynagrodzenie również za okres, w którym pozostają w gotowości do przyjęcia dziecka (80% podstawy), a z dniem przyjęcia dziecka otrzymują 120% podstawy.