BAROK
Nazwa pochodzi od włosko – portugalskiego słowa „barocco” – surowa, nieregularna perła. Mianem tym określa się dziwaczne, zaskakujące zjawiska w sztuce, które odbiegały od przyjętego ówcześnie ideału piękna.
Początek epoki trudno wyznaczyć, granice umowne: koniec XVI w. do połowy XVIII w.
Podłoże historyczne:
Reformacja budząca krytycyzm wobec Kościoła,
Kontrreformacja – dążenie do reformy Kościoła, odrodzenia kultury chrześcijańskiej na podłożu humanizmu i antyku,
Kryzys gospodarczy w XVII w. wywołujący nastroje pesymizmu i zagubienia,
Prześladowania innowierców, działalność jezuitów i inkwizycji, zainteresowanie problemami metafizycznymi,
Kryzys ideałów humanistycznych: harmonii, tolerancji, umiejętności godzenia wartości ziemskich i wiecznych.
IDEOLOGIA EPOKI: nawrót do średniowiecza i teocentryzmu.
PODSTAWOWE POJĘCIA:
MANIERYZM – zjawisko w II połowie XVI w. odmienne od wizji renesansowej. Artyści zwracali uwagę na „manierę” czyli sposób tworzenia, byli pochłonięci zgłębianiem tajników stylu. Odchodzili od realizmu, szukali efektu zaskoczenia poprzez sztuczność form, dziwaczność kompozycji; adresowany do wykształconych odbiorców,
MARINIZM – od poety włoskiego Giambattisty Marino; poezja ma zadziwiać, zaskakiwać czytelnika niezwykłością języka, metafor, szokujących paradoksów i antytez (paradoks, kontrast, wyliczenie, koncept). Opierał się na wykorzystaniu konceptu czyli zaskakującego, wymagającego kunsztu pomysłu na utwór. Artyści dbali o formę i przesycali utwór środkami poetyckimi (typowe środki: alegoria, anafora, gradacja, hiperbola, antyteza, oksymoron, peryfraza). Czasem używano nazwy „gongoryzm” – od hiszpańskiego poety Luisa de Gongora. Przedstawicielem tego kwiecistego baroku dworskiego w Polsce był J. A. Morsztyn.
KONCEPTYZM – bliski marinizmowi, lecz oprócz konceptu ważna była puenta – celne i lapidarne powiedzenie skupiające w sobie znaczenia pozornie sprzeczne, lecz znakomicie się uzupełniające,
ROKOKO – styl artystyczny zaznaczający się głównie w zdobieniu wnętrz i fasad, w malarstwie, stroju; nazwa wywodzi się od często stosowanego motywu rocaille – muszli. Zasługą stylu jest delikatnej sztuki użytkowej – łyżeczki, lusterka i filiżanki zdumiewają misterną formą i maestrią wykonania.
FILOZOFIA:
Kartezjusz – Rene Descartes „Cogito ergo sum” – Myślę, więc jestem; zanegował dotychczasowe dokonania filozofów, uważał, że fundamentu wiedzy należy szukać w człowieku, a nie w świecie zewnętrznym;
Blaise Pascal – głosił zasadę rozdziału miedzy rozumem a wiarą, człowiek nie może rozumowo stwierdzić istnienia lub nieistnienia Boga, więc musi przyjąć „na wiarę” jedną z tych możliwości. Słynny zakład: lepiej założyć, że Bóg jest, bo w chwili śmierci zyskuje się życie wieczne lub żyło się zgodnie z zasadami wiary. Porównał człowieka do „trzciny myślącej”.
Francis Bacon – panteizm – Bóg jest Naturą, a Natura Bogiem (jedna substancja),
John Locke – fundament empiryzmu – poznanie przez doświadczenie,
Izaak Newton – filozofia oparta na doświadczeniu, prawo powszechnego ciążenia,
Galileusz – astronom, potwierdził teorię Kopernika.
BAROK W POLSCE:
Wczesny barok – do 1630 r. (M. Sęp – Szarzyński),
Barok dojrzały – 1630-1670 (J.A. Morsztyn, D. Naborowski, J. CH. Pasek, W. Potocki)
Okres schyłkowy – czasy saskie, kryzys, upadek kultury – do 1830 r.
WZORCE OSOBOWE:
Rycerz chrześcijański – nawiązanie do ascetycznego życia, postów, pokory i surowości obyczajów,
Dworak – dworski styl życia właściwy pałacom magnackim,
Szlachcic – Sarmata – powoływanie się na pochodzenie szlachty od Sarmatów, co uzasadniało jej uprzywilejowaną pozycję. Szlachcic-Sarmata bronił ojczyzny, brał udział w sejmikach, odznaczał się męstwem, pozostawał nadal ziemianinem, nie doceniał zbyt nauki, umacniał wiarę katolicką (dewocyjna pobożność). Z czasem wzór ten nabrał cech negatywnych: konserwatyzm, zacofanie, ksenofobia, warcholstwo, dewocja.
NURTY LITERATURY:
Dworski – D. Naborowski ( „Marność”, „Krótkość żywota” – vanitas) J.A. Morsztyn („Do trupa”, „Niestatek” – marinizm, konceptyzm)
Sarmacki – J. Ch. Pasek („Pamiętniki” - negatywny wzór Sarmaty), W. Potocki („Pospolite ruszenie”, „Zbytki polskie” – krytykuje wady szlachty, „Wojna chocimska” – Mowa Chodkiewicza - przypomina Sarmatom dzielnych przodków)
EPISTOLOGRAFIA barokowa (sztuka pisania listów) – Jan III Sobieski „Listy do Marysieńki”.
LITERATURA OBCA:
T. Tasso „Jerozolima wyzwolona”,
P. Corneille „Cyd”
Molier „Świętoszek”, „Skąpiec”