ANTROPOLOGIA WSPÓŁCZESNOŚCI I
Funkcja instytucji w życiu człowieka. Instytucje jako społecznie usankcjonowane wzory zachowao.
Mark Scheller – mówił o emocjach, uczuciach, sympatii. Nawiązywał do Kartezjusza, który mówił o dualizmie funkcjonowania człowieka. Scheller mówił, że człowiek jest biologicznie ukonstytuowany, nie mógłby zachowad się przy życiu w warunkach surowej przyrody, musi zmieniad świat zastany. Mówi o tym, że człowiek fizycznie w porównaniu ze zwierzętami jest wyposażony bardzo słabo, jest naznaczony brakiem. Dzięki swojej inteligencji potrafi zmieniad świat zewnętrzny, dostosowywad się do świata zewnętrznego. Człowiek musiał sam wytworzyd broo, przystosowad się. Człowiekowi odmówiono organicznie przystosowania do świata zewnętrznego. Człowiek nie ma futra, musi zabid zwierzę żeby się owinąd. Człowiek jest takim gatunkiem, który rozprzestrzenia się na całym świecie, w każdych warunkach. Najzimniejsze miejsce Jakucja – 74’C, najcieplejsze miejsce to Dolina Śmierci +
50’ C. Wynika to z umiejętności przystosowania się do określonych warunków. Nadrabiamy te braki inteligencją. W definicjach antropologii współczesnej pojawiają się teorie, które zwracają uwagę, że każda kultura z wielości ludzkich zachowao wybiera określone warianty i nadaje im wartośd społecznie usankcjonowanych wzorów zachowad. Te wzory zachowao są wiążące – zobowiązuje się do ich przestrzegania członków grupy. Trzeba zwrócid uwagę, że są jednostki od których wymaga się innych wzorców. Kulturowe wzory zachowao nazywane są instytucjami i oznaczają dla jednostki odciążenie od zbyt wielu decyzji. Mogą pełnid funkcję przewodnika po różnego rodzaju wrażeniach i bodźcach, którymi człowiek chłonie świat, poznaje świat, dzięki którym jest na ten świat otwarty. W tym sposobie rozumienia instytucji możemy patrzed na formę rozwiązywania zadao decydujących o życiu, rozwiązywaniu różnego rodzaju spraw i równocześnie definiowad instytucje jako siły stabilizujące. Instytucje są formami, które człowiek jako istota z natury niestabilna, nadmiernie naładowana, afektowna, obciążona z natury ryzykiem wynajduje sposoby aby zachowywad stabilizacje, tolerancje w e wzajemnych stosunkach z innymi. Mówimy tutaj o relacjach interpersonalnych (czy intra?). Chodzi o to by zbudowad proces zachowywania czegoś, liczenia na coś, polegania na czymś. Te elementy zachowywania również dotyczą relacji. Zwracamy uwagę na to, że instytucje regulują relacje społeczne i wewnętrzne.
ANTROPOLOGIA WSPÓŁCZESNOŚCI II
INSTYTUCJE
Próba zdefiniowania instytucji
Instytucje są wytwarzane przez dłuższy czas. Organizują i porządkują świat człowieka, powodując uporządkowanie relacji społecznych (instytucja małżeostwa - organizowanie elementów funkcjonowania człowieka). Istotną funkcją jest stabilizowanie życia wewnętrznego człowieka. Jednostka spotyka się z różnego rodzaju instytucjami. Te instytucje można potraktowad jako ponadosobowy wzór funkcjonowania w społeczeostwa. Człowiek wchodzi w instytucje, przyjmuje zasady jej funkcjonowania. Reguły już są, wystarczy tylko je przestrzegad. Człowiek nie wnika w nie, nie analizuje, tylko przyjmuje zasady.
Stabilizowanie życia wewnętrznego – instytucje odciążają człowieka od tego jak powinien się w określonych sytuacjach zachowad. Wiąże się to z dobroczynną pewnością. Instytucje odciążają nas od podejmowania decyzji. Są zaklasyfikowane, opatrzone znakiem dobroczynnej bezporności czyli pewności. Wtedy pojawia się fundament, którego nie musimy szczegółowo analizowad. Przyjmujemy zasady funkcjonowania jako oczywiste, powielamy je. Instytucje pełnią doniosłą rolę w życiu człowieka, dokonując odciążenia.
Tożsamośd
Z funkcjonowaniem instytucji wiąże się pojęcie tożsamości. Instytucje mają wpływ na tożsamośd jednostki. Dookreślają zachowanie człowieka. Dokonują uschematyzowanie ludzkich zachowao, kształtując nasze myślenie i nasze odczucia, nie eliminując ich niepowtarzalnego interpretowania. Nie hamują działania owocnego i twórczego człowieka.
Zmiany w obrębie instytucji
Mówi się, że widoczny wpływ na instytucje mają katastrofy dziejowe, kryzysy, rewolucje, załamania ustrojów społecznych i paostwowych. Wszelki kryzys powoduje automatyczne zmiany w obrębie społeczeostwa. Kiedy przyjrzymy się rewolucji francuskiej pod koniec wieku XVIII – to możemy dostrzec nowe zdefiniowanie paostwa, narodu, społeczeostwa. Istotny wpływ na instytucje miało także wyburzenie centrum średniowiecznego Paryża. Wyburzano zabytki, ulice. Chodziło o to, by były przestrzenne, żeby nie można było budowad barykad.
Wiek XVIII - są to czasy doniosłe, które pokazują zachwianie instytucji. Punktem kulminacyjnym jest wiek XX – dwie wojny światowe, zimna wojna, podział Europy, jednoczenie, ustalanie nowych form funkcjonowania. W dziejach społeczeostw zwracamy uwagę na społeczeostwa mniej lub bardziej usposobienie. Istotne znaczenie ma też istnienie kultur agresywnych.
Co się dzieje kiedy dochodzi do zachwiania instytucji?
Narasta brak pewności poczucia siebie, dezorientacja, następnie próba ustalenia zasad nowego funkcjonowania, linii postępowania, zachowywania pozostałości z przeszłości, ukazania nie
przystawalności do chwili obecnej, próba przedefiniowania instytucji (zanim nowe instytucje zostaną powołane, uznane przez społeczeostwo za atrakcyjne – wynika to z próby uporządkowania chaosu, tego co pozostało z przeszłości). Każdej utracie towarzyszy niepewnośd. Pojawia się tzw. trajektoria, czyli zachwianie i próba odbudowania, która może zając dziesiątki lat.
Ważne jest pojawienie się zjawiska prymitywizacji potrzeb, zachowao. (Dehumanizacja kultury – cechą charakterystyczna kultury XX jest masowośd – to zjawisko jest bardzo istotne). Wiek XX odgrywa bardzo istotną rolę - zmiany polityczne, dwie wojny światowe, rewolucja w 1905 r. (przyniosła ogromną zmianę na mapie Europy), rozwój techniki, cywilizacji, globalizacji, glokalizacji (ukierunkowanie na regiony) - to wszystko są bardzo istotne elementy procesu zmian (tak jak wszelkie zagadnienia związane ze mianami w instytucjach, czy kulturze). Wszystkie zasady dotykające kultury i sztuki reagują na te zmiany i są świadectwem procesu zmian.
Redukcja instytucji
W świecie współczesnym początek wieku XXI – to zjawisko związane z redukcją instytucji, która ma wielki wpływ na funkcjonowanie społeczeostw. Rezultatem jest wszechstronna nobilitacja subiektywizmu. Bezpośrednim następstwem jest także wielopłaszczyznowa rekcja subiektywizmu. Skoro instytucje ustalają normy zachowania, ulegną redukcji, zminimalizowaniu to subiektywizm staje się kategorią najważniejszą, gloryfikowaną społecznie. Mówi się o ochronie o budowaniu „ja”. Subiektywizm odgrywa istotną rolę w budowaniu społeczeostwa ponowoczesnego. Wiąże się z popularyzacją wzorów subiektywnych. Człowiek jak i społeczeostwo nie odczuwa potrzeby poszukiwania odniesieo do wzorców zewnętrznych. Wszystko jest odmieniane przez pierwszą osobę liczby pojedynczej.
Co cechuje człowieka? (Tożsamośd, podmiotowośd człowieka, który wzrasta w społeczeostwie, gdzie instytucje są zredukowane).
Pojawia się tutaj zagubienie, gwałtownośd. Jednostka domaga się, aby inni zwracali na nią uwagę. Równocześnie mimo roszczeniowości, mimo postaw domagania się uwagi, można zauważyd u jednostki zagubienie, bezbronnośd, zubożenie, nieutrwalenie stałych cech tożsamości. Mówi się o tym, że człowiek buduje swoją tożsamośd z pewnych przypadków. To jest bardzo istotne w świecie współczesnym. Określa się to jako egzaltacje podmiotowości – jest ona wyrazem przytłumienia funkcjonowania społecznych instytucji. Istotnymi elementami, które kształtują tożsamośd jest między innymi poczucie wartości – te wszystkie elementy są zamieniane na płynnośd, przypadkowośd, podleganie wpływom, brak stabilności, równoczesne przenikanie się różnego rodzaju wzorców. Ten subiektywizm jest bardzo widoczny, ma duży wpływ na szerokorozumianą kulturę i sztukę. Sztuka może pełnid funkcje wtórnej instytucji organizującej społeczeostwo.
TOŻSAMOŚD
Próba zdefiniowania tożsamości
Kategoria tożsamości jest kategorią pojemną. Tożsamośd funkcjonuje w języku potocznym, różnych dziedzinach nauki. Jest kategorią popularną.
Tożsamośd - jest to względnie trwała struktura uczud, wartości i przedstawieo doświadczeo oraz projektów odnoszących się do „ja”. Względnie stała, ponieważ ulega modyfikacją pod wpływem nowych doświadczeo i potrzeb adaptacji do otoczenia. To względnie stała to bardzo istotne założenie. Kształtowanie tożsamości to poszukiwanie równowagi między stałością a zmiennością. W wielu kryteriach tożsamości za konstytutywną cechę uznaje się kontynuację w czasie i przestrzeni, mimo zmian jakie przynosi życie.
Erik H. Erikson – psycholog, mówił o tym, że człowiek znajduje się w nieustannym ruchu od chwili urodzenia, aż do momentu śmierci. Mimo zmian człowiek dąży do tego, żeby posiadad poczucie kontynuacji trwałości. Zawsze kiedy badacze zastanawiają się jak dookreślid tożsamośd to próbują podawad przykłady. Z różnego rodzaju tekstów, które próbują podejmowad podobne zagadnienie, najbardziej w pamięd zapadły słowa z książki „Zwierciadła i maski. W poszukiwaniu tożsamości.” – mówiącej o tym jak człowiek funkcjonuje w społeczeostwie. W jednym z wcześniejszych rozdziałów autor mówi o zmianie i o trwaniu człowieka. Istotne w życiu człowieka jest zachowanie istotowości. Mówi także o kontynuacji i zmianie. Odwołując się do jajka porównuje tożsamośd człowieka. Różni badacze będą stosowad różnego rodzaju metafory. (Jajko poddane obróbce – zmienianie pewnych aspektów) . Są różne rodzaje tożsamości. Można mówid o tożsamości w różnych aspektach, typach tożsamości takich jak – tożsamośd społeczna, narodowa, tożsamośd jednostki (o tym mówimy).
Mojośd i sobośd
Metoda biograficzna pozawala określid to co jest najmniej zmienne. Pozwala na uchwycenie tego co w tożsamości jest najmocniej zachowane w pamięci, najistotniejsze dla odrębności.
Sobośd (Barbara Skarga), mojośd (P. Ricoeur) - rozumieją pod tymi terminami to co najważniejsze dla samookreślenia jednostki. Cechy te traktuje się jako tożsamośd osobistą, prywatny obraz własnej osoby. Prywatny obraz poznajemy w wyniku rozpoznawania samego siebie, nawarstwiania się w czasie różnego rodzaju doświadczeo oraz w wyniku interakcji z innymi. Można się odwoład do tego, że innośd może byd w dwojaki sposób definiowana – osobowa i nieosobowa (świat natury, kultury, cywilizacji, techniki).
Mojośd i sobośd powstaje w wyniku oceniania przez innych, w wyniku własnej samooceny. Kształtowanie tożsamości to proces rozwijający się nieustannie w czasie. Obiektem poznawania jest własna osoba. Proces poznawczy nacechowany jest refleksyjnością, obserwacją, doświadczeniem zmysłowym, percepcją, procesami myślowymi, emocjami, zachowaniami ponadjednostkowymi i zachowaniami jak najbardziej indywidualnymi (emocje, zachowania poza jednostkowe i indywidualne). Kształtowanie to obejmuje dwa typy elementarnych relacji – ja z samym z sobą (ja wobec siebie) i ja wobec inności.
Ja wobec inności, ja wobec ja
Między nami zachodzi komplementarny, wzajemnie uzupełniający się związek. Dojrzałoś i trwałośd jednej relacji określa dojrzałośd i trwałośd drugiej. Istotnym wymiarem kształtowania tożsamości jest pragnienie zachowania ciągłości, poczucia kontynuacji, a to wiąże się z reakcją identyczności „ja z samym sobą”. Należy pamiętad, że poczucie kontynuacji rozwija się mimo że ja wobec ja podlega nieustannym zmianom. Całośd rozwoju tożsamości w tych wszystkich dziedzinach nauki humanistycznej jest bezpośrednio związana z kulturą. Kultura jako jednostka żyje, rozwija się, wskazuje na wartości, pragnienia, z którymi jednostka może się identyfikowad w stosunku do której jednostka kształtuje swoją tożsamośd. Jest to zjawisko niezwykle bogate, wielopłaszczyznowe. Wszystkie te płaszczyzny kształtujące tożsamośd i wzajemnie na siebie wpływają. Są badacze, którzy próbują porządkowad tożsamośd ze względu na obszary z którymi jednostka buduje relacje - obszary, które dookreślają cały proces budowania tożsamości. Takimi wyodrębnianymi obszarami badacze wyróżniają cztery obszary, które budują bezpośrednio tożsamośd.
IV obszary budujące tożsamośd
o Terytorium o Pamięd
o Świadomośd – kim chce się byd o Osobowe relacje z Innymi.
Są to według socjologów cztery niezbędne obszary, w których dokonuje się proces samookreślenia siebie.
o TERTYTORIUM
Terytorium – to szczególny obszar, któremu przypisuje się znamiona rodzimości. Począwszy od domu, miasta, regionu, kraju, aż po bardziej skomplikowaną topografię swojskiej kultury. Tutaj - mówiąc o swojskości można odwoład się do badao geografii humanistycznej. Współczesne badania, które zajmują się kategorią przestrzenności sięgają do geografii humanistycznej. Ji-Fu Tuan „Przestrzeo i miejsce” - w 1987 roku książka ta została przetłumaczona na język polski. Jednak ogromną popularnością cieszyła się w latach 90. Ji-Fu Tuan dokonał rozgraniczenia na przestrzeo i miejsce. Przyglądał się przestrzenią i miejscom ze względu na zachowania człowieka. Mówił o stronach rodzinnych, czym się różni przestrzeo od miejsca, odwołując się do Eliadego - mit środka, mit budowania miasta.
Warto zwrócid uwagę, że rodzimośd, terytorium to szczególny obszar. Rodzimośd - często związana jest z miejscem urodzenia, wychowania, początkowymi etapami rozwoju człowieka. Dostrzeżono, że człowiek dla funkcjonowania potrzebuje przestrzeni, miejsca w dosłownym i symbolicznym znaczeniu. Potrzebuje miejsca, w którym czułby się u siebie, gdzie mógłby kształtowad, budowad i umacniad swoją tożsamośd. Tutaj możemy odwoład się do Heideggera – zamieszkiwanie, odnajdywanie swojego miejsca na świcie, przyswajanie. Zamieszkiwanie - wiązało się z poczuciem bezpieczeostwa. Przestrzenie najbliższe traktowane są jako swojskie, oswojone. Podstawową przestrzenią, w której człowiek wzrasta jest dom rozumiany w sensie dosłownym i metaforycznym. Jest mnóstwo różnego rodzaju rozważao – dom jako istotna kategoria w życiu każdego człowieka. Dom w sensie metaforycznym, symbolicznym buduje relacje. Osoby najbliższe dają nam poczucie
bezwarunkowej miłości. Dom z jego wnętrzem jest przestrzenią bezpieczną, gdzie człowiek rodzi się, wzrasta, by mógł wyjśd naprzeciw światu z podniesioną głową i w tym świecie znaleźd miejsce bezpieczne dla siebie. Gaston Bachelard „Wyobraźnia poetycka” - w swojej książce pisze o domu (dom oniryczny) – dom z jego wnętrzem. Często patrzymy na dom jako latarnie morską, jako przestrzeo swojskości.
Kategoria domu jest bardzo istotna w kształtowaniu tożsamości. Jednym z aspektów utraty domu jest wygnanie. Barbara Skarga – wygnanie to utrata domu i przymus tej utraty. Utrata domu jest bardzo istotnym elementem kształtującym tożsamośd. Utrata domu i wygnanie są to kategorie, które definiują tożsamośd klasyczną. Kiedy mówimy o tożsamości ponowoczesnej to pojawiają się określenia – tożsamośd turysty, tożsamośd enigmatyczna, tożsamośd emigranta. Pamiętajmy, że emigrant to włóczęga z wyboru. Jest to określenie jednostki, zmieniającej nieustannie miejsca pobytu. Taka osoba dokonuje selekcji preferencji poznawanych miejsc.
ANTROPOLOGIA WSPÓŁCZESNOŚCI III
Istotnym elementem kształtowania tożsamości jest zachowanie ciągłości. Kształtowanie tożsamości jest procesem. Chodzi tutaj o relacje „identyczności siebie z sobą”. Towarzyszy temu refleksyjnośd. Całośd kształtowania tożsamości zachodzi w obrębie kultury - terytorium, pamięd, świadomośd kim chce się byd, relacje z Innymi.
Cztery obszary w obrębie których kształtowana jest tożsamośd:
o TERYTORIUM
Obszar kształtowania tożsamości. To szczególny obszar, któremu przypisuje się cechy rodzimości, począwszy od domu, miasta, regionu, kraju. Mówimy tutaj o różnego rodzaju elementach. Kiedy mówimy o rodzimości – jest to związane ze stronami rodzinnymi, w których spędziliśmy dzieciostwo, młodośd. To wszystko zależy od wrażliwości, osobowości. Rodzimośd jest związana z poczuciem zakorzenienia. To zakorzenienie odgrywa ważną rolę u Miłosza czy Simone Weil. W sensie symbolicznym można mówid o terytorium, obszarze, swojskiej kulturze. Kultura również może byd obszarem, który jest zaklasyfikowany do terytorium (bez miejsca, poczucia zakorzenienia, czy też zamieszkiwania). Martin Heidegger – człowiek nie potrafi się dookreślid, nie potrafi kształtowad siebie jako rozumiejącego pełnego podmiotu. W stronie rodzinnej podmiot czuje się u siebie. Terytorium jest to miejsce gdzie kształtuje, buduje i utwierdza swoją tożsamośd. Człowiek sam pragnie podróżowad, znajdowad się w nieustannym ruchu. Zygmunt Bauman – napisał wiele tekstów o ponowoczesności. Pisał o czterech ponowoczesnych wzorcach osobowości - spacerowicz, gracz, włóczęga i turysta.
Tożsamośd nomadyczna
Dzisiaj mówi się o tożsamości nomadycznej – to ten człowiek, który nieustannie zmienia swoje miejsca pobytu. Często mówimy, że jest to włóczęga, emigrant, emigrant z wyboru. Emigracja kojarzyła się z przymusem, wygnaniem kogoś z terenu. Były to emigracje polityczne. Wiele ludzi emigrując w czasie wojny ratowało swoje życie. Dzisiaj mamy do czynienia z emigracją z wyboru – z przyczyn ekonomicznych, osobistych. Podmiot czy człowiek pragnie podróżowad, co jest cechą charakterystyczną na co dzieo w sytuacji wyboru.
Funkcje terytorium w kształtowaniu tożsamości bardzo często dostrzegamy wtedy, kiedy zostaniemy go pozbawieni. Mówimy tutaj o drastycznych zmianach – dopiero wtedy zaczynamy dostrzegad potrzebę terytorium dla naszej codzienności. Zaczynamy doceniad przeszłośd. Kiedy terytorium zostanie zagarnięte, lub my zostaniemy wyrzuceni, albo zmuszą nas do tego jakieś zdarzenia wówczas pojawia się kategoria bezdomności - niektórzy mówią wydomowienia, wykorzenienia. Jest to radykalne pozbawienie obszaru rodzimości, radykalna zmiana. Bezdomnośd traktowana jest jako katastrofa egzystencjalna. Do tego można zakwalifikowad emigracje, ale tą przymusową. Mamy utratę miejsca i przymus.
Martin Heidegger mówi o tym, że istotą człowieka jest zamieszkiwanie. Hanna Buczyoska - Garewicz „Miejsca i okolice” – analizuje teorię Heideggera. Mówi o przestrzeniach naznaczonych przez człowieka. Jest to filozofia ukierunkowana antropologicznie. Martin Heidegger – człowiek jest w
świecie o ile mieszka. Miejsce zamieszkania jest to miejsce uprzywilejowane, bezpieczne, spokojne, zapewniające człowiekowi wzrost i rozwój. W sytuacji wygnania, czyli przerwania ciągłości terytorium człowiek czuje się całkowicie zagubiony (żyjemy w chaosie). Nawet nie mamy odwagi myśled o tym co będziemy robid za miesiąc. Myślenie o sobie zaczyna się kurczyd do tego co tu i teraz bez myślenia o przyszłości. Życie tu i teraz – staraj się robid z myślą o tym co chciałbyś robid w przyszłości. Riemann Schutze – pisał o trajektoriach tożsamości, badał emigrantów. Zauważył, że człowiek towarzyszy całkowity chaos a nawet brak sił by nad nim zapanowad. Zaczyna powoli rozglądad się wokół siebie, dostrzegad w najbliższym otoczeniu jakieś możliwości dla siebie. Człowiek często definiuje świat – dostrzega w nim tylko zło, wrogośd, patrzy na świat poprzez ciemne szkło, nie potrafi się odnaleźd. Na początku jest odczuwanie szoku, chaosu. Potem pojawia się brak energii, wewnętrzne zdrętwienie, brak siły, brak dostrzegania jaśniejszych perspektyw. Stevens określa ten stan jako zimowy umysł, zlodowaciały umysł pozbawiony energii. Zlodowacenie jest naturalną konsekwencją stanu. Po momencie zdrętwienia przychodzi czas przebudzenia, powolnej oceny najbliższego otoczenia, próby oceny własnej sytuacji. To wszystko zależy od indywidualnych predyspozycji. Mówi się, że ten stan trwa od 2-3 lat. Element zlodowacenia definiowany jest też jako depresja. Moment przebudzenia jest procesem rozłożonym w czasie, to powolna próba odnajdywania się w teraźniejszości – przyglądanie się światowi zewnętrznemu, własnej sytuacji.
Tożsamośd wygnaoca
Można mówid o kontrapunkcie – punkt odniesienia. Jest to współistnienie dwóch pewnych płaszczyzn, osobowości. Tożsamośd wygnaoca to tożsamośd kontrapunktowa. Jest to istnienie obszarów równoległych. Mamy świadomośd, że nasza ojczyzna istnieje. Jeżeli mówimy o kontrapunkcie w sytuacji żałoby – polega to na tym, że ciągle tą osobę wspominamy. Ta utracona rzeczywistośd, związana z bliską osobą, ten obszar istnieje w naszej mentalności. Nastąpiło nałożenie się, załamanie tych dwóch przestrzeni. (Kiedy wyjedziemy do Londynu nawet na krótki kurs to szukamy sklepu gdzie nam sprzedadzą ogórki kiszone – szukanie elementów nam bliskich). Świat utracony odszedł w sensie fizycznym, ale nie mentalnym.
Warto zwrócid uwagę na to, że temat utraty miejsca wielokrotnie stawał się tematem sztuki i literatury. Pisanie, czy też wspominanie, malowanie często pełniło funkcje terapeutyczną. Jako klasyczny przykład możemy podad pisanie o utraconym kraju – „Pan Tadeusz” A. Mickiewicza. „Mała ojczyzna” – termin ten pojawia się w literaturze. Jest to powrót do miejsca urodzenia . Pierwsza częśd „Pana Tadeusza” mówi o ojczyźnie – miejsca, do którego powraca emigrant. „Dolina Issy” Czesława Miłosza – znów pojawia się motyw powrotu do ojczyzny. Cała ta literatura, te utwory, wszystkie te teksty powstawały na emigracji. Cechą charakterystyczną jest to, że ojczyzny idealizowano. Emil Cioran – pisał o pożytkach wygnania. Wszyscy ubolewali nad wygnaniem, jak bardzo wygnanie niszczy. Na wygnaniu dochodzi do redefiniowania – nie dochodzi do zniszczenia tożsamości, ale przedefiniowania. Zredefiniowanie tożsamości wynika z różnego rodzaju sytuacji. Emil Cioran, kiedy mówił o pożytkach z wygania zwracał uwagę na otworzenie się na nowe wyzwanie, jako możliwośd budowania siebie w nowych warunkach. Nie dostrzegał tylko cieni wygnania, ale starał się dostrzec blaski. Jeżeli chodzi o ten punkt widzenia to Emil Cioran przez długie lata był bardzo osamotniony. Sam był wygnaocem, emigrantem, tak jak Miłosz, który emigrował w latach 50. Miał bardzo nieciekawą sytuację. We Francji uznawano go za zdrajcę. We Francji nie zrozumiano postępowania Miłosza. Uznawano, że komunizm jest bardzo dobrym systemem. Zdecydowanie lepszym niż to co funkcjonowało na zachodzie. Miłosz dopiero po wielu latach próbował objaśnid
dlaczego twórca pozostawia ojczyznę. Mówił o zniewolonym umyśle. Kategoria terytorium odgrywa bardzo istotną rolę. Dla wygnaoca tożsamośd i przeszłośd funkcjonują w dwóch równoległych światach.
o PAMIĘD
Pamięd jest drugim obszarem kształtowania osobowej tożsamości. Rozumiana jest jako przyswajanie historii. Ta historia jest rozumiana w szerszym jak i węższym sensie. W szerszym znaczeniu jest to historia kulturowa, w węższym historia egzystencjalna. Pamięd to nie tylko przypominanie przyszłości, sięganie po tradycje, wykorzystywanie pewnych wzorców. Pamięd ukierunkowuje nas ku przyszłości. Pamięd umożliwia nam wychylanie ku przyszłości. Odgrywa istotną rolę w kształtowaniu tożsamości od momentu urodzenia aż do momentu odejścia z tego świata. Człowiekowi towarzyszą utraty pamięci. Jeżeli utrata pamięci jest utratą długotrwałą to jest równoznaczna z samo zapomnieniem. Utrata pamięci to utrata możności bycia sobą. Utrata pamięci powoduje wyobcowanie z historii, która do danej osoby należy. Czyni osobę niezdolną do projektowania przyszłości. Pamięcią, jej utratą zajmują się różnego rodzaju nauki (buduje się teorie).
Pamięd autobiograficzna
Pamięcią autobiograficzną zajmują się psychologowie. Jest to pamięd jednostki, która rozwija się w miarę rozwoju jednostki. Pamięd to jest również pamięcią emocji - zapamiętywanie nie tylko poszczególnych elementów, ale zapamiętywanie również tego co mnie z tym światem łączy. Jest to pamięd różnego rodzaju wydarzeo, zjawisk. Jest elastyczna i znajduje się w nieustannym ruchu.
Dynamizm pamięci
David Lowenthal – mówiąc o pamięci dostrzegł dynamizm pamięci. Analizując – badał różnego rodzaju epoki, zwracał uwagę jak dane zdarzenia były przedstawiane. Próbował dostrzec procesy w obrębie pamięci. To, że pamięd jest dynamiczna stanowiło niezwykle istotne spostrzeżenie. Lowenthal zauważył, że to co wspominamy, przywołujemy z pamięci, filtrujemy, przekształcamy przez pamięd teraźniejszą, obecny stan. W zakamarkach naszej pamięci mamy różne wspomnienia - one mogę podlegad przeinterpretowaniu. Możemy interpretowad je za każdym razem inaczej. To co jest w naszej pamięci to różne informacje, które filtrujemy. Przypominanie wiąże się z interpretowaniem przeszłości.
Pamięd nas zakorzenia. Dla zapamiętanych treści szukamy potwierdzenia. Tym potwierdzeniem może byd nasze najbliższe otoczenie. Pamięci grozi samo zapomnienie. Pamięd jest czymś co w sposób realny nie istnieje - jest całkowitą abstrakcją, elementem niesprawdzalnym. Ludzie mają tendencje do mistyfikacji siebie. Mistyfikacja siebie skłania nas do mechanizmów obronnych. Jeżeli zrobimy coś źle to albo popadniemy w samoudręczenie siebie albo uruchomimy mechanizm obronny - będziemy siebie usprawiedliwiad. Nasze myślenie o sobie podlega nieustannym zmianom (wrażliwośd, wiedza). Główną cechą ja jest mistyfikowanie siebie.
o ŚWIADOMOŚD
Świadomośd (kim chce się byd) – ta świadomośd obejmuje możliwośd utożsamiania się nie tylko z tym kim się było, kim się jest aktualnie, ale także z tym kim chce się byd. Myślenie o sobie w przyszłości wiąże się z tzw. projektowaniem siebie. To projektowanie siebie w przyszłości bezpośrednio wiąże się
z dystansem w stosunku do tego kim jestem w chwili obecnej. W obrębie projektowania siebie w przyszłości znajdują się wzorce, wartości, kluczowe przekonania moralne, decydujące o indywidualnym samorozwoju. Znajdują się również przeświadczenia religijne, jak również własne wyobrażenia o swoim miejscu w społeczeostwie i świecie. U podstaw tego projektu znajduje się mniej lub bardziej świadomie wyartykułowana decyzja, bądź też przynajmniej orientacja dotycząca tego kim chciałoby się byd w przyszłości. To kim chciałoby się byd w przyszłości dotyczy wielu aspektów. Tu nie chodzi o bycie zawodowe, stanowisko - to wybór dotyczący całej ścieżki życiowej.
Decydujemy się na zakładanie rodziny, zrobienie kariery, czy opuszczenie miejsca rodzinnego - te wszystkie elementy mają mniej lub bardziej świadome przeczuwanie tego kim chcielibyśmy byd w przyszłości. Dzisiejszy świat domaga się od człowieka niezwykłej elastyczności. W przednowoczesnych kulturach cele życia nie powstawały. Jeżeli ktoś był synem mleczarza to zostawał mleczarzem. Kim chce się byd w przyszłości decyduje o dokonywaniu wyborów, chwili obecnej, wpływa na to, że rewidujemy, zmieniamy nasze dotychczasowe zachowanie. Wyznaczamy sobie nowe normy, nowe reguły, nowe zasady postępowania. Bez myślenia o sobie w przyszłości nie można mówid o sensie jednostkowego życia. Bez podstawowej orientacji nie mogłoby byd mowy o odpowiedzialności, o wierności sobie i o solidarności z Innymi.
o OSOBOWE RELACJE Z INNYMI
Tolerancja i respekt to warunki konieczne do tego by móc spotkad się z innym człowiekiem. Ważne jest poszanowanie osobowej odrębności i godności Innego. W czasie spotkania poznajemy samego siebie – dostrzegamy odrębnośd siebie jako osoby. Spotkanie to wydobywa naszą potencjalnośd, rozpoznajemy i potwierdzamy swoją odrębnośd/tożsamośd. Od innych uczymy się, zdobywamy doświadczenie, Inny otwiera nowe horyzonty, potrzebujemy Innego by utrwalid naszą tożsamośd.
Kategoria wzajemności – obopólna troska, zaangażowanie obu stron, współistnienie z Innym, przy zaangażowaniu i zagwarantowaniu wolności.
Powinniśmy posiadad zdolnośd bycia podmiotem. Podmiot to autor, sprawca zdolny do nowego działania, to ktoś, kto we wzajemnym poszanowaniu rozwija siebie jako osobę.
Strata a utrata
Istotna jest obecnośd Innego, ale równie ważna jest jego utrata. Barbara Skarga dokonuje rozróżnienia czym jest strata a utrata:
Strata – oddalenie czegoś z naszego życia, czegoś co było dla nas mniej ważne, nie powoduje w nas poczucia pustki czy redefiniowania siebie.
Utrata – powoduje w nas głęboką zmianę. Utratą może byd zdrada, śmierd, utrata domu jako wygnanie, choroba śmiertelna. Każda utrata testuje naszą tożsamośd i to w jaki sposób korzystamy z przywileju wolności.
Doświadczenie nieobecności
Doświadczenie nieobecności jest źródłem doświadczenia pustki, braku, zniszczenia tego co cenne, utrata sensu, poczucia wartości – człowiek dokonuje przedefiniowania rozumienia siebie, pragnie
odzyskad równowagę. Żałoba ma w sobie pierwiastek siły/energii by rozwijad świat i budowad siebie na nowych zasadach.
Wszystkie IV elementy wskazują na to, iż człowiek może budowad swoją tożsamośd we wspólnym świecie. Tożsamośd jest procesem, nie jest ona dana lecz zadana. Nigdy do kooca nie jest uformowana, jest dynamiczna – w nieustannym ruchu, jest podatna na czynniki z zewnątrz. Człowiek pragnie uformowad jakiś rdzeo tożsamości, dzięki któremu będzie rozpoznawał siebie jako siebie.
ANTROPOLOGIA WSPÓŁCZESNOŚCI IV
AUTOIDENTYFIKACJA
Autoidentyfikacja wiąże się z kształtowaniem tożsamości. Każdy podmiot ma swoje uzdolnienia, podlega rozmaitym wpływom, realizuje różne możliwości w różnych zachowaniach, ale równocześnie pragnie pozostad tym samym podmiotem i byd odpowiedzialny za swoje czynny. Pragnie byd tą samą osobą w ciągu całego życia.
Działania człowieka mają określony schemat:
o Podjęte działania (wybór możliwości) – stanie przed wyborem Jest to ważenie szans, która możliwośd będzie najlepsza. Przewidujemy rezultat, ile czasu i ile wysiłku potrzebujemy. Człowiekowi towarzyszą różne stany emocjonalne – wiara lub nie w powodzenie.
o Decyzja – eliminacja możliwości, wybór. Gdy już działamy to zastanawiamy się nad sensem.
Spełnienie – wykonanie, realizacja jednej z możliwości, otwarcie nowych możliwości. Jest to finalizacja celu – zadowolenie, spełnienie nadziei, ale może zrodzid też uczucie zawodu.
Jednostka mimo nieustannych zmian, otwartości na świat zewnętrzny pragnie kształtowad i chronid własną odrębnośd. Bauman osadza głęboko w tradycji swój sposób mówienia o tożsamości. Jeną z cech ponowoczesności jest płynnośd. Kiedy mówimy o zagadnieniu auto-identyfikacji to pojawia się zagadnienie związane z labilną równowagą - chodzi o nieustanne oscylowanie między stałością a zmiennością. Utworzenie czy też wypracowanie swoich projektów, zachowao, reakcji, budowania relacji z tym co inne. Dialog intra-personalny ogrywa bardzo istotną rolę w budowaniu tożsamości. Ustalenie tożsamości, zasad auto-identyfikacji/postępowania prowadzi do całkowitego zastoju degradacji osobowości. Nadmierne rozchwianie projektów, reakcji, zasad budowania siebie może prowadzid do zburzenia poczucia siebie jako siebie (mówimy o mojości lub sobości).
Zburzenie i zaburzenie
Zburzenie - to degradacja, wymaga odbudowywania wszystkiego od nowa. Zburzenie jest definitywną zmianą. Zburzenie tożsamości to utrata pamięci. Kiedy zmiany choroby postępują w dośd długim czasie, kiedy są zdecydowane to wtedy można mówid o zburzeniu.
Zaburzenie - to po prostu jakiś element, który wpływa znacząco, kiedy chcemy przedefiniowad naszą tożsamośd. Zaburzenie prowadzi do wymiany pewnych elementów, powołania nowych reakcji. Zaburzeniem może byd utrata. (Alzheimer – skutki tej choroby to zaburzenie. Taka osoba wymaga pomocy).
W związku z ustaleniami, które związane są z auto-identyfikacją – możemy wprowadzid III istotne obszary w obrębie których auto-identyfikacja jest realizowana.
III OBSZARY AUTOIDENTYFIKACJI
o Ja wobec innych o Ja wobec siebie
o Ja wobec świata - wszystko to co mieści się w obszarze inności, oprócz osobowej inności
o JA WOBEC INNYCH
Określamy siebie wobec Innych gdy uświadamiamy sobie, że inni posiadają na nasz temat jakąś opinię. Istotne jest to, że uświadamiamy sobie, że inni coś o nas sądzą. „Ja” wobec tej opinii może przyjąd różną postawę - możemy ulec, przeciwstawid się, ale możemy też w opinii innych szukad potwierdzenia naszych własnych mniemao o sobie. Opinia o nas rzadko kiedy jest komunikowana wprost. Najczęściej opinia o nas jest sugerowana a my tę opinię najczęściej odgadujemy albo się też domyślamy. Opinie można rozszyfrowad lepiej lub gorzej, łatwiej lub prościej. Odgadywanie sugestii innych wiąże się z wrażliwością podmiotu, a także ukierunkowaniem na Innych. Opinia potoczna mówi o tym, że kobiety są bardziej ukierunkowane na Innych. Mężczyzn wolą posługiwad się językiem jednoznacznym.
Komunikowanie opinii wprost i wzajemnie
Chodzi o to, żeby osobie w sposób jednoznaczny opinię o niej wyrazid. Komunikowanie wprost rzadko kiedy jest realizowane czy dokonuje się w atmosferze spokoju, czy bliskości. Najczęściej komunikowanie opinii obywa się w sytuacji konfliktowej, wyrachowania i obłudy - kiedy posługujemy się manipulacją, kiedy chcemy wywoład w niej określone, negatywne emocje. Rzadko kiedy to komunikowanie opinii wprost odbywa się w sytuacji wzajemnego zaufania. Opinia innych może byd wypowiadana przy pomocy słów, może byd określana różnego rodzaju zachowaniem. Kiedy mówimy o presji zachowania to mamy na myśli mowę ciała.
Mowa ciała – to spojrzenia, swoistego rodzaju sposób traktowania celowy, by osoba z którą mamy do czynienia czuła się dyskwalifikowana, wykluczona. W budowaniu relacji z Innymi ważną rolę odgrywa to kim jest dla nas Inny, w jakim stopniu go cenimy, czy liczymy się z jego zdaniem, czy przyjmujemy,
że wie coś istotnego, czy przyjmujemy, że zajmuje według nas ważną pozycje społeczną. Lekceważymy ją, nie uznajemy jej sądów, jej są opinie są dla nas nie ważne, nieaktualne. Te traktowanie Innego, ocenianie go w takich kategoriach wskazuje na to, że pozostając w zależności z
Innymi kreujemy siebie jako jednostkę społeczną, że istotną role pełnią również relacje społeczne. Kiedy wyróżniamy różne typy relacji – Ja/Inny podkreślamy tutaj różnego rodzaju zależności. Inaczej budujemy relacje z tymi którym podlegamy i inaczej budujemy relacje z tymi, którzy nam polegają. Inną kategorią może byd uznanie kogoś za osobę życzliwą. Ja wobec tych, którzy są mi życzliwi i tych którzy nie są życzliwi. Niektórzy badacze akcentują również – Ja wobec tych którzy są mi obojętni – kategoria podległości, życzliwości. Rzadko kiedy relacje „Ja z Innymi” opierają się na równości i wzajemności, akceptacji. Te trzy elementy rzadko kiedy podkreślają stosunki między ludzkie, najczęściej pojawiają się w miłości i przyjaźni. Istotne jest to w jaki sposób pomiot odczuwa siebie, w jaki sposób dokonuje auto-identyfikacji (oczywiście w kontekście relacji z Innymi). W kontakcie z Innymi możemy identyfikowad się jako osoby niedoskonałe, pozbawione umiejętności podejmowania konstruktywnych decyzji. Wobec Innych możemy identyfikowad się jako osoby niedoskonałe. Możemy wobec Innych odczuwad wewnętrzną siłę, odwagę, naszą szlachetnośd, dobrod. Jedni i inni pozwalają odczuwad nam satysfakcję lub niedostatek intelektu. Istotna jest złożonośd emocji i zachowao. Te wszystkie właściwości, poszukiwanie, budowanie w relacjach myślenia o sobie, sugerowanie Innych sprawia, że możemy ślady tych sugestii odnaleźd w sobie. Te odnajdywane w sobie, sugestie Innych mogą stad się elementami mniej ważnymi, ale elementami, które te tożsamośd budują w większym lub mniejszym stopniu. Są spotkania, które nas budują, które dodają nam energii
i siły. Po spotkaniach z innymi ludźmi dostrzegamy pozytywną energię. Toksyczne spotkania, toksyczni ludzie to wampiry energetyczne. Kiedy budujemy nasze relacje z innymi możemy uwzględnid III aspekty:
o Cudze spojrzenie na nas o Nasz własny sąd o sobie
o Wiedza teoretyczna obiektywna na temat osobowości i ludzkich zachowao
Kiedy oceniamy, kiedy uznajmy coś w relacjach z Innymi za pozytywne, to bardzo często za nim ten element włączamy, kierujemy się naszą własną subiektywną wiedzą.
o JA WOBEC SIEBIE
Ja wobec siebie to ja wobec rozmaitych właściwości swojej osoby, swoich czynów. To jest Ja wobec tego wszystkiego co odczuwam jako moje, jako należące do wyposażenia mojej psychiki. To jest wszystko to co uznaje za istotne, należące do mojej świadomości. To „Ja wobec siebie” to podstawowa cecha ludzkiej świadomości. Jest to cecha właściwa tylko człowiekowi. Człowiek wie, że przeżywa. Widad to kiedy chcemy się zdystansowad wobec emocji. Uświadamiamy siebie jako siebie. Ujęcie samego siebie w takiej relacji „Ja wobec siebie” to uzyskiwanie większej wiedzy o sobie, a to z kolei służy samoakceptacji. Psychologowie mówią, że „Ja wobec siebie” może prowadzid do autodestrukcyjnych potrzeb. Może prowadzid do odkrycia znaczenia, sensu własnego istnienia. Jest to sfera przeżyd jednostkowych, klasyfikowanych jako własne, bliskie. Na to kształtowanie ma wpływ wychowanie, warunki życia, środowisko społeczne, przeszłośd własna i własnej rodziny. Mają na to wpływ zadatki biologiczne jak i psychologiczne. Często mówimy o kimś, że jest urodzonym pesymistą lub optymistą. Często mówimy o zasadach/uwarunkowaniach psychologicznych. Mówimy o zdolnościach humanistycznych, predyspozycjach do przedmiotów ścisłych. Istotne jest to gdy człowiek te zdolności w sobie dostrzegł, zidentyfikował, zajął wobec nich określoną postawę. Ta aprobata, chęd rozwijania pewnych umiejętności zdecydowanie wpływa na projektowanie siebie. Istotne jest pojęcie decyzji o wpływie innych na siebie – czy będziemy ulegad sugestią innych czy nie. Istotna jest też wrażliwośd emocjonalna, estetyczna, moralna, własne aspiracje, nieustanne rozwijanie tych aspiracji. Istotne są również odczucia względem siebie i Innych.
Kolejnym ważnym elementem jest zachowanie równowagi pomiędzy wiernością w sobie a dążeniem do przemiany siebie i świata. Istotnym elementem jest również kategoria wierności – żeby obstawad przy swoich myślach i założeniach. Trzeba rozpoznad swoje myśli, trzeba byd przekonanym, że nasze przekonania są dla nas dobre, a równocześnie mied odwagę ich bronid. Jeśli ktoś narusza naszą przestrzeo – wtedy międ odwagę i umiejętnośd bronienia siebie. To wszystko jest procesem, wskazuję, że proces auto-identyfikacji jest działaniem rozłożonym w czasie. Akcentujemy czas, że pewne elementy po sobie następują, że z pewnymi elementami się żegnamy z mniejszym lub większym żalem. Auto-identyfikacja akcentuje procesualnośd, ale też kształtowanie człowieka. Człowiek poznaje własne możliwości, doświadcza siebie w akcji. Dopiero wtedy, kiedy człowiek jest w działaniu, akcji to może skonfrontowad, zweryfikowad swoje wyobrażenia o sobie z rzeczywistym działaniem. Te wszystkie elementy „Ja wobec siebie” wskazują na współistnienie dwóch aspektów – refleksja nad sobą i działanie - chodzi o to kim jestem i kim się staje. Początkiem każdego działania jest pragnienie poszukiwania. Bardzo istotny jest element chaosu, zagubienia.
o JA WOBEC ŚWIATA
Ja wobec świata – jest to świat rozumiany jako świat natury, techniki i cywilizacji. Człowiek pragnie budowania ze światem natury relacji, bowiem ujawniają się w tej relacji różne cechy osobowości. Człowiek uświadamiając sobie zasady, prawa - rozwija siebie.
Świat natury
Dlaczego człowiek poszukuje kontaktu ze światem natury?
Zaakcentowane jest tutaj poszukiwanie wartości estetycznych. Świat natury jawi nam się jako ogromny, potężny, niewzruszony świat nacechowany cyklicznością. Prawa natury jawią się nam jako konieczne. Najczęściej w tej cykliczności może budzid pociechę cyklicznośd narodzin i śmierci. Rytm wzrostu i rytm zamierania. Świat natury inspiruje odczucia estetyczne, takie jak: piękno, wzniosłośd, dramatycznośd. Z kategorią piękna związane jest odczuwanie zachwytu (poszukiwanie piękna). Człowiek poszukuje piękna w naturze. Dlaczego człowiek zwraca się ku naturze? – Człowiek czyni naturę przedmiotem swojej refleksji. Człowiek bardzo często zwraca uwagę na jej bezmiar, niewzruszonośd. Wobec natury odczuwa swoją znikomośd, małośd (w dobrym znaczeniu), pragnie pogodzid się z prawami natury. Najczęściej wobec praw natury odczuwa szacunek, uległośd. Bardzo często zwracamy się ku naturze poszukując pewnych analogii. Człowiek pragnie powoływania się na naturę kiedy jest chory, kiedy umiera, kiedy szukamy cykliczności. Człowiek myśli że jego życie jest w jakiś sposób linearne – cyklicznośd zamierania i wzrostu. Istotne jest to, że osoby chore, które musza pogodzid się z utrata zwracają się ku naturze, odnajdują analogię. Natura nie tylko wzbudza w człowieku takie emocje, ale może budzid chęd przeciwstawienia się jej. Może wiązad się to z próbą załagodzenia, nieodwracalności praw. Człowiek stawia naturze siłę swojego umysłu. Człowiek próbuje udowadniad, że przynależy do natury, ale też wykracza poza nią.
Świat techniki
Świat człowieka to również świat techniki. W wielu teoriach pojawia się założenie, że u podstaw zainteresowania techniką znajduję się pragnienie rozumienia siebie. Tutaj pojawia się człowiek jako istota naznaczona brakiem. Człowiek dąży do rozwoju techniki, cywilizacji. Człowiek ma zdolnośd do przekształcania natury - nie tylko po to żeby swoje braki rekompensowad, ale pragnie rozwijad swoje własne możliwości, nieustannie je poszerzad. Przez długi czas panowała postawa technicystyczna.
Postawa technicystyczna - postawa, która uprzywilejowała technikę, cywilizację. Współcześnie postawa technicystyczna została uznana za postawę przebrzmiałą. Dąży do destrukcji człowieka. Należy tutaj zaakcentowad, ze w ostatnich latach bardzo intensywnie zaczęła dominowad Eko-postawa. To Eko pochodzi od ekologii. Chodzi tutaj o to, aby poszukiwad równowagi pomiędzy lepszym przystosowaniem świata zewnętrznego, a chronieniem naturalnych zasobów. Relacja z naturą kształtuje zupełnie nowe postawy, działania z zakresu polityki gospodarczej. Cechą ery ponowoczesnej jest dominacja mediów. Mamy tutaj do czynienia z dominacją radia, telewizji. Najistotniejszym medium w świecie współczesnym jest Internet. Najbardziej znanym w chwili obecnej jest komputer osobisty podłączony do sieci. Wszystkie te elementy wskazują, że proces ten obejmuje rozmaite obszary rzeczywistości. W rzeczywistości wszystkie te elementy wzajemnie się przenikają, warunkują, znajdują się między sobą w zmiennych relacjach. Te wszystkie obszary akcentują to, że człowiek pragnie orientowad się w teraźniejszości, nie zapominając o przeszłości
projektuje swoją przyszłośd. Włączanie we własne doświadczenie tych wszystkich obszarów umożliwia zdolności syntetyzowania. Każdego dnia dokonujemy auto-identyfikacji, budujemy własną tożsamośd.
Synteza – łączenie, przeciwieostwo analizy.
Umiejętnośd syntetyzowania – umiejętnośd budowania z mniejszych elementów większej całości.