Ramowy plan wypowiedzi
Określenie problemu
Ocena i postrzeganie kobiety i jej roli w społeczeństwie mające swe odbicie w literaturze i sztuce.
Kolejność prezentowanych argumentów
Kobiety Pisma Świętego, jako wzorce osobowościowe.
Antygona – symbol kobiety-strażniczki praw boskich.
Renesansowy „piewca Laury” (Petrarka) i jego spojrzenie na kobietę.
Wychowywanie kobiet – idealnych partnerek mężczyzny, poprzez wyśmiewanie ich wad w literaturze moralizatorskiej oświecenia (Kochanowski, Żona modna).
Symbol pozytywistycznej kobiety-idealistki (Siłaczka Żeromskiego).
Kobieta o złożonej i nieszczęśliwej naturze (Lady Makbet – Makbet Szekspira).
Kobieta nieszczęśliwa, skomplikowana, oszukana (Justyna Bogutówna – Granica Nałkowskiej).
Wnioski
Złożoność psychiki kobiecej oraz liczne role społeczne jej przypisywane warunkują mnogość ujęć literackich na przestrzeni wieków. Niemożliwym jest opisanie w jednym utworze wszystkich aspektów kobiecej natury. Dobrym podsumowaniem spojrzenia na kobietę jest wiersz noblistki Wisławy Szymborskiej Portret kobiecy.
Treść prezentacji
Kobiety przez stulecia oceniane były głównie okiem mężczyzn. Stanowiły natchnienie dla poetów, malarzy, muzyków. Ukazywano je głównie w rolach kochanek, sióstr, żon i matek. Mężczyźni zafascynowani ich wyglądem, harmonią kształtów i gracją, tracili dla nich głowy, wznosili piękne budowle, pisali wiersze sławiące ukochane, wyruszali w dalekie podróże czy wojny, aby im zaimponować. Jednocześnie myśleli o nich jako o opiekunkach domowego ogniska i wielkie znaczenie przykładali do ich umiejętności gospodarowania oraz wartości rodzinnych.
Wraz z upływem czasu zmieniał się jednakże status społeczny kobiet, przez to inaczej były one przedstawiane zarówno w literaturze jak i sztuce. Przez wieki zdominowane przez mężczyzn walczyły o swoje prawa i z czasem przejmowały kontrolę nad własnym losem. W świecie literackim również odgrywały coraz większą rolę w fabule i stawały się postaciami decydującymi o jej przebiegu.
W całym dorobku literackim postaci kobiece można podzielić na charakterystyczne typy, które stanowią nieodłączny element każdego utworu. Znajdują się między nimi: skandalistki, kobiety kontrowersyjne, zakochane lub zawistne, matki, żony, patriotki i idealistki, zbrodniarki oraz uwodzicielki. Charakterystycznym jest to, iż obrazy kobiety jaki tworzy literatura nigdy nie są pełne, całościowe – nie ukazują pełni natury kobiecej. Wynika to z jej zmienności i wieloaspektowości. Indywidualni twórcy w poszczególnych epokach literackich swoje spojrzenie kierują zazwyczaj bądź na jedną konkretną cechę charakteru kobiety, bądź na jej wielopłaszczyznowość w pojęciu bardzo ogólnym.
Za najpełniejsze i najbogatsze zbiory kobiecych charakterów można uznać dzieła antyczne – zarówno Biblię, mitologię jak i antyczną literaturę grecką. Te dwa silne nurty kulturowe Europy mają do dziś wpływ na postrzeganie kobiet w sztuce. Postaci te nadal obecne są w naszej świadomości jako pewne symbole, wzory czy też konkretne kreacje literackie.
Starożytność stworzyła wiele bliskich nam ideałów. Zdecydowanie jednak najbardziej rozpoznawalną spośród nich i najczęściej kojarzoną sylwetką kobiecą jest biblijna Ewa – pierwsza kobieta, matka wszystkich ludzi. Stworzona została jako towarzyszka dla Adama i właśnie taką rolę przede wszystkim przypisuje się kobiecie po dzień dzisiejszy. Ewa ukazana została przez autora Księgi Wyjścia jako osoba słaba psychicznie, uległa pokusom, którą w łatwy sposób można zmanipulować. Niemniej w jej działaniu widoczna jest potrzeba dobra i szczęścia dla męża oraz przyszłych dzieci, sięgająca chęci dowartościowania ich. Nieposłuszeństwo Ewy wobec prawa bożego, dało początek, według Biblii, ciężkiej, doczesnej doli człowieka na ziemi. Zwiedziona przez węża kobieta nie dostrzegała niebezpieczeństwa i zła jakie może zagrażać jej i Adamowi. Odkupicielką winy Ewy i jej przeciwieństwem została Maryja – Matka Jezusa. Postawą bezwarunkowego posłuszeństwa i bezgranicznego zaufania Panu Bogu naprawiła ona winę Ewy i wzięła udział w Dziele Zbawienia ludzi. Kreacje Ewy i Marii nakreśliły dwa odmienne wzorce bohaterek literackich dla późniejszych twórców – czyli femme fatale (kobietę przynoszącą mężczyźnie porażkę i zgubę) oraz świętej.
W kulturze antycznej Grecji natrafiamy na inny wizerunek kobiecej natury, zawarty w postaci Antygony z tragedii Sofoklesa. Bohaterka ta została postawiona przed niezwykle trudnym wyborem. Musiała rozstrzygnąć ważne problemy związane z życiem i śmiercią, honorem i hańbą, posłuszeństwem wobec władzy świeckiej a wiernością wobec bogów. Antygona okazała się na tyle silną psychicznie i posiadającą niezachwiane wartości osobą, iż potrafiła bronić swojej racji, aż do utraty życia. Stała się tym samym wzorem kobiety-strażniczki praw zgodnych z naturą człowieczeństwa. Dzięki swojej stanowczości, energii i odwadze przetrwała w pamięci ludzkiej, aż do czasów współczesnych, wiążąc na stałe postać kobiety ze światem nadprzyrodzonym, duchowym i zabieganiem o jego prawa, ważniejsze od nakazów królewskich.
Aż do epoki renesansu kobieta w literaturze pojawiała się głównie w nawiązaniu do wartości prezentowanych w Piśmie Świętym i poprzez odwoływanie się do postaci Ewy oraz Marii. Nie należało pisać o jej pięknie, cielesności i namiętnościach towarzyszących mężczyźnie w związku z kobietą wyjątkową. Dopiero w Odrodzeniu pojawiają się na szerszą skalę utwory, w których niewiasta jest muzą poetycką. Jednym z czołowych twórców tego typu jest Petrarka. Napisał on ponad 300 sonetów o napotkanej w kościele Św. Klary w Awinionie w 1327r. kobiety, nazwanej przez niego Laurą. Petrarka traktuje swoją muzę jako żywą i wyjątkowo piękną ale ziemską kobietę. Jego utwory nie są wyegzaltowane – Laura nie posiada boskich cech, ani nie jest stawiana ponad innymi ludźmi. Poeta traktuje ją jako postać z krwi i kości, realną i żywą, używa przy tym prostych środków wyrazu i prostego słownictwa. Dlatego jego sonety są tak niezwykłe. Dają one żywy i przekonujący obraz fascynacji człowieka drugim człowiekiem, szczególnie mężczyzny – kobietą. Celem poety jest przede wszystkim opiewanie i wyrażenie urody Laury. Nawet w późniejszym cyklu, gdy piękno fizyczne muzy Petrarki mija i oboje się starzeją, poeta ukazuje Laurę w sposób naturalny – jako kobietę dojrzalszą. Petrarka pamięta i przywołuje dawne piękno swojego natchnienia, nawet po jej śmierci, ale ma świadomość przemijania i nicości towarzyszących ludzkiemu życiu. Laura przeszła do historii dzięki temu, że Petrarka uczynił ją przedmiotem literackiego przetworzenia i właściwie to nie sama Laura, ale jej literacka forma istnienia od wieków zachwyca i fascynuje.
Bogatszy o kolejne akcenty wizerunek kobiety spotykamy w epoce Oświecenia – czasie przemian społecznych i kulturowych. Był to okres, w którym poddawano krytyce tradycję, religię oraz wierzenia. Czynnie angażowano w to literaturę, jako główny nośnik nowej myśli. Oprócz traktatów wprost mówiących o danych problemie, starano się także naprawiać społeczeństwa poprzez ośmieszenie negatywnych zachowań ludzi. Jako jeden z gatunków literackich tego nurtu uchodzi satyra – lekki, zabawny utwór, który ukazując galerię rozmaitych wad ludzkich, ma na celu wzbudzenie refleksji w odbiorcy i poprawę jego postępowania. Jedną z takich satyr, dotykającą tematyki kobiecej, jest Żona modna Krasickiego. Pisarz wytyka w niej wady współczesnych sobie kobiet bezrefleksyjnie podążających za modą francuską. Bohaterka satyry, krótko po wyjściu za mąż trwoni majątek swój i męża na bale i zabawy. Zupełnie nie martwi się o swoją nowo założoną rodzinę, ani o własne jutro. Dla niej ważne jest aby błyszczeć w towarzystwie, niezależnie od tego jakie to ma następstwa. Jest to osoba nie posiadająca żadnych zasad i nie darząca nikogo szacunkiem. Bohaterka staje się poprzez swoje postępowanie śmieszna. Utwór Żona modna to także przestroga dla mężczyzn, aby rozważniej dobierali żony, nie kierowali się posagiem, jak to uczynił bohater satyry, ale zwracali uwagę na gospodarność i wyniesione z domu wartości. Krasicki ukazując w tej satyrze wady nowej rodziny oraz tragiczne zakończenie całej historii, podkreśla takie cechy osobowości kobiety, które powinna ona posiadać jako dobra żona, matka i podpora dla męża, a więc: skromność, gospodarność oraz rozwagę w podejmowaniu decyzji.
Ważną postacią kobiecą w literaturze, jest również, wykreowana w dużo późniejszej epoce, w pozytywizmie, kobieta-siłaczka, idealistka wcielająca w życie hasła epoki: pracę u podstaw poprzez edukację warstw najuboższych. Samo określenie: „siłaczka”, już nasuwa skojarzenie z odpowiednią nowelką Stefana Żeromskiego. Stanisława Bozowska stała się bowiem ideałem epoki, została wykreowana jako społeczniczka nie bojąca się poświęcić życia dla wyznawanych ideałów. Mimo iż bohaterka Żeromskiego nie jest główną postacią utworu i widzimy ją jedynie tuż przed śmiercią, a jej losy pokrótce poznajemy ze wspomnień doktora Pawła Obareckiego, stała się ona symbolem, ściśle utożsamianym z epoką. W chwili pojawienia się tej postaci w utworze dowiadujemy się, iż jest wiejską nauczycielką. Ze wspomnień Obareckiego wiemy, że Stanisława porzuciła miejskie, wygodne życie, aby krzewić wiedzę wśród prostych ludzi. Mieszkając w trudnych warunkach i biedzie nie zaprzestała rozwijać jednak swej wiedzy. Poświęcała się przy tym tworząc nocami swe życiowe dzieło – Fizykę dla ludu. I chociaż jedynym świadectwem jej życia był list do przyjaciółki napisany tuż przed nagłą śmiercią oraz wspomnienia doktora Obareckiego, jej poświęcenie stało się moralnym zwycięstwem i symbolem tamtych czasów. Stanisława Bozowska jest wyrzutem sumienia tak dla bohatera nowelki, jak i innych, rzeczywistych ludzi, którzy poddali się wygodnemu życiu, rezygnując z wyznawanych wartości. Stasia okazała się niezwykle silną wewnętrznie kobietą, konsekwentną i uparcie dążącą do obranego celu. Nie wyrzekła się ona swoich młodzieńczych ideałów, ale właśnie dla nich zrezygnowała z osobistego szczęścia.
We wszystkich omówionych do tej pory przykładach dominuje wizerunek kobiety oparty przede wszystkim na jednej, wybranej cesze jej charakteru lub roli do jakiej została powołana – istotnym z punktu widzenia autora. Obok takiego wizerunku pojawiają się w literaturze również opisy próbujące odsłonić zakamarki kobiecej psychiki i motywacji jej działań. Ocena takich postaci staje się już dużo bardziej skomplikowana.
Jedną z nich jest Lady Makbet z tragedii Szekspira. Poznajemy ją jako czułą i opiekuńczą żonę, która pragnie szczęścia swojego męża i wspiera go w każdym działaniu, jest jednak niespełniona jako matko po śmierci swojego dziecka. To głównie te cechy motywują popełnioną zbrodnię, której się dopuściła wraz z mężem. Zaślepiła ją perspektywa zostania królową oraz awansu społecznego męża. Być może w ten sposób starała się również zrekompensować sobie stratę dziecka. Lady Makbet nie była przy tym wyrafinowana i zimna – wciąż żałowała tego co się stało. Wyrzuty sumienia doprowadziły ją do obłędu, a w rezultacie – samobójstwa. Bohaterką kierowały wyjątkowo silne namiętności, była gotowa na wszystko, z jednakową siłą kochała i nienawidziła. Wydaje się przy tym o wiele silniejsza psychicznie od Makbeta. To ona nakłoniła go do zbrodni, ale też ona potem go chroni, zachowuje opanowanie, zimną krew nawet w takich sytuacjach jak w momencie uczty, podczas której Makbet prawie ujawnia ich zbrodnię.
Lady Makbet, dzięki takiej kreacji postaci, nie da się jednoznacznie ocenić w kategoriach dobra i zła. Szekspir ukazał ją jako osobę o niespokojnej naturze, a jej charakter przedstawił wieloaspektowo. Klęska i śmierć jakie poniosła Lady Makbet – to naturalny wynik jej postępowania, przeżyć oraz charakteru. Przetrwała w kulturze europejskiej jako wizerunek kobiety zagubionej, samotnej, obłąkanej po traumatycznych zdarzeniach – kobiety, która za wszelką cenę starała się spełnić marzenie swoje i męża, kierując się przy tym namiętnościami i nie przewidując do końca konsekwencji swoich czynów.
Innym typem kobiety o skomplikowanej osobowości i tragicznym losie, której motywację postępowania możemy poznać poprzez retrospektywne ukazanie zdarzeń w utworze, jest Justyna Bogutówna z Granicy Zofii Nałkowskiej. Bohaterka była córką ubogiej kucharki. Nie znała ojca, była wychowywana tylko przez matkę. W dzieciństwie, gdy jej matka pracowała u hrabiostwa Tczewskich, Justyna bawiła się z małymi hrabiankami, stała się przez to wrażliwsza i delikatniejsza od typowych przedstawicielek swojej klasy. Justyna po śmierci matki była zagubiona i załamana. Szczerze pokochała Zenona i była mu niezwykle oddana. Uwierzyła w jego dobre intencje, w to, że się nią zaopiekuje i że pragnie jej dobra. Odrzucenie, poznanie prawdy o ukochanym, a przede wszystkim dokonanie aborcji jego dziecka – to dla niej życiowe tragedie. Po mimo szczerej pomocy ze strony żony Zenona – Elżbiety – Justyna nie potrafi ułożyć sobie życia i zapomnieć o tym, jak dała się oszukać i wykorzystać. Zazdrościła Zenonowi rodziny, domu, a przede wszystkim tego, że ułożył sobie wygodne życie u boku innej kobiety. Uczucia i przeżycia targające nią przerodziły się z czasem w zawiść i pragnienie zemsty – wymierzenia sprawiedliwości na własną rękę. Bogutówna jest postacią tragiczną, kobietą oszukaną, zdradzoną i wykorzystaną. Mogą znaleźć się osoby twierdzące, iż bohaterka była przede wszystkim naiwna, i że sama sobie jest winna. Nie da się jednak w ten sposób i tak łatwo ocenić Justyny. Jest to kobieta jakich wiele, potrafiąca kochać nad życie, czego wyraz dała swoim postępowaniem. Ta niezwykła kreacja literacka ujawnia w szerszym stopniu od pozostałych, kobiece pragnienia oraz kruchość ich natury.
Uważam, że najlepszym podsumowaniem dla mojej pracy jest wiersz Wisławy Szymborskiej pt.: Portret kobiecy. Poetka zebrała w tym krótkim utworze w całość i umieściła jakby w jednym ciele wszystkie dotychczasowe kreacje kobiece. Głównie te narzucane z zewnątrz – związane z oczekiwaniami mężczyzn. A więc powinna być ona i delikatna i silna, i romantyczna, i twardo stąpająca po ziemi, powinna znać się na naukach ścisłych i humanistycznych, umieć doradzić a jednocześnie pozostać naiwną, być matką i kochanką za razem. Utwór ten najlepiej uświadamia nam, iż tak wiele jest postaw kobiecych, jak wiele jest ich samych na świecie.
Temat kobiety jest jednym z najbardziej rozległych motywów w literaturze, o czym mogłam się przekonać przygotowując swoją wypowiedź. Nie sposób było w jednej, krótkiej prezentacji ująć całej plejady postaci kobiecych przewijających się przez dzieła literackie różnych epok. Dokonałam wyboru takich bohaterek, które poprzez swoje postępowanie, bądź rolę odgrywaną dla utworu, stanowią najbardziej charakterystyczne reprezentantki danego zagadnienia. Są to tym samym postaci nadal rozpoznawalne w kulturze współczesnego świata.
(dodatkowe wypowiedzi do tematu)
- o braku niektórych wątków i jakie jeszcze mogą zostać poruszone w temacie:
Nie sposób było poruszyć wszystkich ujęć wybranego przeze mnie tematu, jak chociażby wątku kobiety w czasach II wojny światowej, motywu córki, damy salonowej, przedstawicielki polskiej wsi, kobiety ubogiej, kokietki czy lolitki. Osobnych i dokładniejszych opracowań w badaniach literackich doczekało się wiele motywów kobiecych, jak chociażby motyw matki, patriotki, żony czy zbrodniarki. O czym mogłam się przekonać podczas kompletowania bibliografii przedmiotowej do wygłoszonej prezentacji.
- o kobietach w Młodej Polsce:
Kobiety zdominowały poezję zarówno jako tematy wierszy, jak i poetki. Dominuje egzaltacja, sztuczność opisywanych uczuć raczej wydumanych niż przeżywanych. Obowiązujący typ – dekadentka, poza normalną „obyczajnością”, dobrze, jeśli „fatalna’, nie znająca granic w miłości. Winna być tajemnicza, ambiwalentna, fascynująca, niebezpieczna, wręcz demoniczna, przesycona erotyzmem.
Autorzy: A. Asnyk, St. Przybyszewski, T.Miciński, K.Przerwa-Tetmajer, J.Kasprowicz, B.Leśmian
Pomocne teksty
Szymborska Wisława - Portret kobiecy
Musi być do wyboru.
Zmieniać się, żeby tylko nic się nie zmieniło.
To łatwe, niemożliwe, trudne, warte próby.
Oczy ma, jeśli trzeba, raz modre, raz szare,
czarne, wesołe, bez powodu pełne łez.
Śpi z nim jak pierwsza z brzegu, jedyna na świecie.
Urodzi mu czworo dzieci, żadnych dzieci, jedno.
Naiwna, ale najlepiej doradzi.
Słaba, ale udźwignie.
Nie ma głowy na karku, to będzie ją miała.
Czyta Jaspersa i pisma kobiece.
Nie wie po co ta śrubka i zbuduje most.
Młoda, jak zwykle młoda, ciągle jeszcze młoda.
Trzyma w rękach wróbelka ze złamanym skrzydłem,
własne pieniądze na podróż daleką i długą,
tasak do mięsa, kompres i kieliszek czystej.
Dokąd tak biegnie, czy nie jest zmęczona.
Ależ nie, tylko trochę, bardzo, nic nie szkodzi.
Albo go kocha, albo się uparła.
Na dobre, na niedobre i na litość boską.