CYKL KONIUNKTURALNY - w gospodarce rynkowej takie agregatowe wielkości jak np. dochód narodowy, produkcja, konsumpcja, zatrudnienie i inwestycje nie rośnie równomiernie; ich tempo wzrostu charakteryzuje sie okresowymi wahaniami. Te okresowe zmiany poziomu aktywności gospodarczej nazywamy cyklem koniunkturalnym.
Wyróżnia sie zwykle cztery fazy cyklu: kryzys, depresję, ożywienie i rozkwit.
Miedzy poszczególnymi fazami zachodzi związek przyczynowo-skutkowy, co oznacza, że mechanizmy i procesy zachodzące w jednej fazie cyklu warunkują mechanizmy i procesy w następnej fazie.
Występują czynniki różnicujące przebieg wahań koniunkturalnych w czasie i przestrzeni.
Przebieg cykli jest nieregularny.
Cykle różnią sie między sobą długością poszczególnych faz oraz amplitudą wahań.
Nie ma dwóch identycznych cykli, ale tej różnorodności możemy jednak wykrywa pewne prawidłowości, pewne podobieństwa.
FAZY CYKLU
KLASYCZNE:
Faza kryzysu - charakteryzuje się nadprodukcją, czyli przewagą podaży w porównaniu z efektywnym popytem. Powoduje to spadek wielkości gospodarczych.
Faza depresji (zastoju) - odznacza się względną stabilizacją gospodarki na obniżonym poziomie. W pewnym momencie tej fazy gospodarka osiąga najniższy poziom - jest to tzw. dolny punkt zwrotny.
Faza ożywienia - cechuje ją wzrost poszczególnych wskaźników aktywności gospodarczej. Gdy wielkości te osiągną, w porównaniu z poprzednim cyklem, stosunkowo wysoki poziom, zaczyna sie faza rozkwitu, charakteryzująca się dalszym wzrostem poszczególnych wskaźników, ale już w zwolnionym tempie. Dynamika poszczególnych wielkości jest zróżnicowana. Górny punkt zwrotny zapoczątkowuje fazę kryzysu i nowy cykl.
WSPÓŁCZESNE:
Faza spadkowa (RECESJI) = f. kryzysu + f. depresji
Faza wzrostowa (EKSPANSJI) = ożywienie + rozkwit
AMPLITUDA WAHAŃ KONIUNKTURALNYCH - rozpiętość między górnym punktem zwrotnym a dolnym punktem zwrotnym.
TREND – TENDECJA ROZWOJOWA
TREND WZROSTOWY GOSPODARKI - jest związany ze zwiększaniem czynników produkcji, szczególnie kapitału i pracy, oraz wzrostem ich produkcyjności. Oznacza on nic innego jak przesuwanie sie krzywej możliwości produkcyjnych, czyli wzrost potencjału podażowego gospodarki.
RODZAJE WAHAŃ CYKLICZNYCH
Większość teorii wskazuje na wahania popytu inwestycyjnego jako przyczynę generującą cykliczny charakter wzrostu gospodarczego. Natomiast różne są wskazania przyczyn tych fluktuacji popytu inwestycyjnego.
Z tego punktu widzenia możemy wyróżnia 2 nurty refleksji teoretycznej: teorie neoklasyczne i teorie keynesowskie.
PRZYCZYNY WAHAŃ CYKLICZNYCH
Teorie neoklasyczne - neoklasyczne spojrzenie na system gospodarczy zakłada, że ma on właściwości stabilności, tzn. po każdym zakłóceniu powraca do stanu równowagi.
Czynniki zakłócające równowagę mają charakter egzogeniczny (zewnętrzny) w stosunku do mechanizmów gospodarczych. Zachwianie równowagi uruchamia mechanizmy endogeniczne (tkwiące wewnątrz systemu), które przywracają stan równowagi, czyli prowadzą gospodarkę w kierunku równowagi.
Teoria plam na Słońcu - autorem jest W.S. Jevons (1835-1882), jedna z pierwszych. Periodyczne pojawianie się większej liczby plam na Słońcu powoduje okresy nieurodzaju. Te periodyczne zmiany produkcji rolnej powodują także zmiany w rytmie produkcji przemysłowej. W rezultacie, w wyniku oddziaływań zewnętrznych w stosunku do procesów gospodarczych praw przyrody, gospodarka wykazuje rytmiczne wahania aktywności.
Teoria innowacji - przyczyny występowania cykli widzi w falowym pojawianiu sie innowacji organizacyjno-technicznych. Według przedstawiciela teorii J. Schumpetera (1883-1950), istnieje ciągły strumień możliwości innowacji. Jest to warunek konieczny, ale nie wystarczający rozwoju gospodarczego. Musi pojawić się przedsiębiorca, innowator, który pierwszy zastosuje tę możliwość w produkcji. Następuje rozprzestrzenianie się innowacji (dyfuzja techniki), czyli fala wzmożonych inwestycji i wzrostu produkcji. Zwiększeniu podaży nie towarzyszy odpowiedni wzrost popytu. Maleje popyt inwestycyjny i gospodarka przechodzi w fazę kryzysu. Impuls innowacyjny wprowadza ponownie gospodarkę w fazę ożywienia.
Wprowadzanie i rozpowszechnianie innowacji warunkuje więc, według Schumpetera, nie tylko rozwój gospodarczy, lecz także jego cykliczny przebieg.
Autor ten wyróżnia innowacje, których skutki powodują cykle Juglara (średnie), oraz tzw. innowacje epokowe, warunkujące cykle Kondratiewa (tzw. długie fale).
Teoria cyklu politycznego - tłumaczy cykliczny rozwój zmianami priorytetów ekonomicznych władzy w okresach poprzedzających wybory w celu pozyskania wyborców i zapewnienia sobie reelekcji. Na przykład przez ekspansywną politykę fiskalną i monetarną rząd może doprowadzić do ożywienia gospodarczego i spadku bezrobocia w okresie przed wyborami. Skutki takich działań w postaci np. zwiększonej inflacji odczują wyborcy już po wyborach. Wtedy nastąpi okres "zaciskania pasa" i restrykcyjnej polityki.
Teorie keynesowskie - wyjaśniają cykliczny rozwój uwarunkowaniami nieodłącznie związanymi z systemem gospodarczym. Czynniki zewnętrzne, mogą jedynie zakłócić endogeniczne procesy.
Przyczyny cyklicznych wahań wynikają więc z "reguł gry" gospodarki rynkowej. Fazy spadkowe cyklu są efektem procesów, które zachodzą w fazach wzrostowych i, odwrotnie, procesy w fazach spadkowych warunkują przechodzenie gospodarki do faz wzrostowych.
Zmiany rozmiarów inwestycji są określone przez wahania stopy zysku.
Nadprodukcja = podaż > popyt; wartość konsumpcji obniża się, a tempo spadku produkcji > tempo spadku popytu
Wzrost tempa ekonomicznego zużycia – wprowadzenie nowych metod produkcji obniżających koszty wytwarzania, spowodowane stosunkowo niskimi cenami.
Wzrost popytu inwestycyjnego, z godnie z zasadą mnożnika inwestycyjnego, powoduje zwielokrotniony wzrost dochodu narodowego.
Inwestycje indukowane (pobudzone) – są spowodowane zmianami dochodu narodowego i konsumpcji. Wzrost produkcji dóbr konsumpcyjnych wymaga bowiem dodatkowego zasobu kapitału, czyli dodatnich inwestycji netto.
Zasada akceleracji - związek między zmianami dochodu narodowego i zmianami inwestycji indukowanych
Połączenie zasady mnożnika i akceleratora - stwarza możliwość wyjaśnienia kumulatywnych procesów powodujących wejście gospodarki w fazę ożywienia. Rośnie popyt inwestycyjny, rośnie dochód narodowy, rośnie popyt konsumpcyjny powodujący zwielokrotnienie popytu inwestycyjnego. Ten rosnący i wzajemnie pobudzający sie popyt musi zostać zaspokojony przez wzrost stopnia wykorzystania istniejącego potencjału produkcyjnego.
Osłabienie inwestycji wywołuje ujemne efekty popytowe (mnożnikowe) i powoduje dalszy spadek popytu inwestycyjnego oraz konsumpcyjnego.
Efekt podażowy – występuje wtedy, kiedy inwestycje powiększają moce produkcyjne w gospodarce.
Dualistyczne oddziaływanie inwestycji:
Luka czasowa – efekt popytowy występuje już w trakcie realizacji danej inwestycji, efekt podaży po jej zakończeniu
efekt podażowy uzyskuje się tak długo, jak długo inwestycje są dodatnie, natomiast do uzyskania efektu popytowego konieczny jest absolutny przyrost inwestycji - stabilizacja inwestycji zapewnia wzrost mocy produkcyjnych (efekt podażowy), ale jest niewystarczająca, by uruchomić mechanizm mnożnika.
Zbieżność w czasie osłabienia popytu i efektu podażowego wcześniej poczynionych inwestycji sprawia, że coraz bardziej narasta dysproporcja miedzy dynamiką przyrostu potencjału produkcyjnego (który ciągle jeszcze rośnie) a wzrostem efektywnego popytu (który już spada).
FAZY KLASYCZNEGO I WSPÓŁCZESNEGO CYKLU KONIUNKTURALNEGO (PRZYCZYNY INNEGO PRZEBIEGU CYKLU PO II WOJNIE ŚWIATOWEJ)
Przyczyny arytmii ekspansji inwestycyjnej:
Faza ekspansji - rozwinięcie szerokiego "frontu" nowych inwestycji.
Wewnętrzna niespójność planu inwestycyjnego i niedoszacowanie projektów inwestycyjnych sprawia, że zaplanowana wielkość nakładów nie starcza na zrealizowanie zamierzeń inwestycyjnych.
Pojawiają się chroniczne braki pewnych dóbr inwestycyjnych, czyli tzw. wąskie gardła. Ich usunięcie wymaga dodatkowych inwestycji. Oznacza to wzmożone zapotrzebowanie na czynniki produkcji.
Ograniczona ilość środków inwestycyjnych, które można przeznaczyć na realizacje konkurencyjnych celów, zmusza do wyboru inwestycji priorytetowych.
Równocześnie inwestycje w dziedzinie produkcji dóbr konsumpcyjnych, traktowane jako niepriorytetowe, zostają odroczone. Powoduje to zwiększenie rozwarcia między popytem i podażą na rynku dóbr konsumpcyjnych, czyli tzw. luki inflacyjnej.
Nierównowaga i związane z nią uciążliwości niedoborów trwają dopóty, dopóki proces nie napotka "granic tolerancji", tj. ograniczenia w postaci społecznej akceptacji. Granice tolerancji zależą od sytuacji społeczno-politycznej.
Zaczyna się faza hamowania. Ma na celu zmniejszenie dysproporcji. Tempo wzrostu nakładów inwestycyjnych spada. Tempo hamowania zależy od skali dysproporcji: im większe dysproporcje, tym większe ograniczenia nakładów inwestycyjnych.
Równocześnie zmienia sie struktura nakładów inwestycyjnych. Środki kieruje sie na dokończenie już rozpoczętych inwestycji. Zakończenie ich powoduje wzrost potencjału produkcyjnego, co wpływa na złagodzenie rozwarcia miedzy popytem a podażą.
Skala nierównowagi gospodarczej zmniejsza się
Powstaje plan inwestycyjny obciążony wadami przeszacowania efektywności i niespójnością. Jego realizacja musiała rodzić narastające w fazie ekspansji inwestycyjnej dysproporcje, które częściowo są łagodzone w fazie hamowania, itd.
WNIOSEK: Nieregularność tempa wzrostu w gospodarce centralnie planowanej wynikała z uwarunkowań systemowych.
ODDZIAŁYWANIE PAŃSTWA NA PRZEBIEG CYKLU
Interwencjonizm antykryzysowy - podejmowanie działań w celu łagodzenia skutków zaistniałego już kryzysu.
Interwencjonizm antycykliczny - przynosi rozszerzenie interwencji na wszystkie fazy cyklu. Oznacza to przeciwdziałanie bieżącym wahaniom koniunktury, zwłaszcza poziomu zatrudnienia.
Prowadzenie stymulacyjnej polityki fiskalnej - następuje zmniejszenie przychodów budżetu (np. jako skutek obniżki stopy podatkowej) oraz wzrost wydatków, w wyniku czego wzrasta zazwyczaj deficyt budżetowy.
Prowadzenie polityki fiskalnej nastawionej na hamowanie koniunktury (restrykcyjnej) - rząd dąży do zwiększenia przychodów budżetu oraz ograniczenia wydatków, co przyczynia się do zmniejszenia konsumpcji i inwestycji.
Stabilizacja przez politykę pieniężną (monetarną)
Oddziaływanie restrykcyjne (polityka drogiego pieniądza) – daje lepsze rezultaty niż stabilizacja. Polega ona na wzroście stopy rezerw minimalnych, stopy redyskontowej oraz sprzedaży państwowych papierów wartościowych. Działania te zmniejszają podaż pieniądza i powodują podwyższenie stopy procentowej.
Ekspansywna polityka pieniężna (polityki taniego pieniądza) - polega na obniżaniu stopy minimalnych rezerw gotówkowych i stopy redyskontowej oraz skupowaniu przez bank centralny papierów wartościowych, rośną możliwości udzielania kredytów przez banki, rośnie podaż pieniądza i obniża się stopa procentowa, co prowadzi do wzrostu inwestycji i popytu globalnego, a następnie do zwiększenia zatrudnienia i produkcji oraz zwiększenia tempa wzrostu cen.
Interwencjonizm rozwojowy - oddziaływanie państwa we wszystkich fazach cyklu doprowadza niejako w naturalny sposób do podejmowania działań zmierzających do zapewnienia odpowiednich warunków rozwoju gospodarczego w długim okresie.