Kształtowanie się systemu parlamentarnego. Problem egzekucji praw:

Referat ten postanowiłam podzielić na trzy części. W pierwszej opiszę sposób funkcjonowania sejmu Rzeczpospolitej w II połowie XV wieku i czasach późniejszych, czyli w czasach zygmuntowskich. Koniecznie należy zwrócić uwagę na pewne procesy, które doprowadziły do zmian w sposobie funkcjonowania i w samym kształcie sejmu.

W drugiej części skupię się na sejmie w Radomiu z 1505 roku, jego postanowieniach, głównie Konstytucji Nihil novi oraz Statutach Jana Łaskiego. Koniecznie trzeba też opisać wpływ sejmu radomskiego na sposób funkcjonowania sejmu, skupię się głównie na zmiany, które zaszły w zakresie kompetencji i kształtu tej instytucji.

W moim zamierzeniu ma to dać ogólny obraz sytuacji wewnętrznej w Rzeczypospolitej. Pozwoli to lepiej zrozumieć genezę ruchu egzekucyjnego i postulatów przez niego wysuwanych. W trzeciej części, w której skupię się na genezie i postulatach i osiągnięciach członków ruchu egzekucyjnego, rozszerzę pewne kwestie związane z sytuacja polityczną, by uniknąć zbytecznych dygresji w częściach poprzednich.

Głównym celem niniejszego referatu jest ukazanie w jak najprostszy sposób procesu kształtowania się sejmu najpierw w czasach Rzeczpospolitej, a następnie Rzeczpospolitej Obojga Narodów oraz jaką rolę odegrał w tym ruch egzekucyjny.

Kształtowanie się systemu parlamentarnego

Sejm Rzeczypospolitej Obojga Narodów był jedną z trzech wspólnych instytucji państwa polsko- litewskiego obok monarchy i prymasa. Mimo iż składał się z połączonych przedstawicielstw stanowych Polski, Litwy i Prus Królewskich największe znaczenie miały tradycje polskich przedstawicielstw stanowych¹. Początkowo było to zwyczajne przedstawicielstwo stanowe, jakich wiele powstało w średniowiecznej Europie. W Polsce, tak jak w większości państw ‘Młodszej Europy’, charakteryzujących się istnieniem przywilejów kształtujących państwo, reprezentacje stanowe składały się z króla, jego rady i przedstawicieli prowincji². Przedstawiciele prowincji byli wybierani na sejmikach. W tym systemie monarcha był niezbędnym składnikiem zgromadzenia.

Według Stanisława Russockiego najważniejszym czynnikiem wpływającym na ukształtowanie się parlamentaryzmu było- po pierwsze- zmonopolizowanie władzy przez szlachtę, a po drugie- walka średniej szlachty z możnowładztwem³. Nie byłoby to możliwe bez istnienia zbiorowej świadomości zajmowania przez cały stan wyjątkowej pozycji tak społecznej jak i politycznej. Przejawem tego są przywileje cerekwickie z 1454 roku. Na ich mocy nowe instytucje uchwalano po przedyskutowaniu na sejmikach ziemskich, a nie jak to było wcześniej, w radzie monarszej. Tym samym uznano sejmiki ziemskie za miejsca odpowiednie do uzgadniania stanowiska stanu szlacheckiego w ważnych dla niego kwestiach, co miało ograniczać znaczenie możnowładczej rady królewskiej. Russocki stwierdza także, że miało to w znacznym stopniu sprzyjać rozwojowi współpracy w podejmowaniu decyzji w kwestiach najistotniejszych, które do tej pory należały do kompetencji króla i rady⁴.

O walce średniej szlachty z możnowładztwem może świadczyć fakt, iż walcząc z możnowładztwem, Kazimierz Jagiellończyk starał się, by szlachta była jego sojusznikiem, wszakże łączyły go z tą warstwą wspólne interesy. Miało to swój wyraz w akceptowaniu niektórych postulatów niższych warstw szlacheckich.

Wspomniane wcześniej skupienie władzy w rękach przedstawicieli stanu szlacheckiego mogło po części mieć te same przyczyny co opisywany w dalszej części tej pracy ruch egzekucyjny. W okresie kiedy brakowało przedstawicieli rodzimej dynastii panującej szlachta okazała się tym stanem, który był w stanie wziąć odpowiedzialność za dalsze losy kraju i przeforsować swoją wolę, okazała się stanem najlepiej do tego zadania przygotowanym i najbardziej kompetentnym.

Powszechnie uznaje się, iż dwuizbowy sejm ukształtował się w roku 1493 na zjeździe w Piotrkowie, jednak dokładne ustalenie daty tego wydarzenia nie jest ani możliwe, ani- jak podkreślają historycy- nie jest kwestią o fundamentalnym znaczeniu. Ważne, że podstawową przyczyną wprowadzenia dwuizbowości było dążenie do uspokojenia i znalezienia równowagi na ówczesnej scenie politycznej⁵. Wiadomo, iż zajazdy walne na których obecny był król ze swoją radą i wysłannikami ziem miały miejsce już kilkanaście lat wcześniej, przy czym jednak nie można mówić o pełnej krystalizacji sejmu w najlepszym wypadku przed drugą dekadą XVI wieku.

Powstania sejmów można upatrywać w okresie wcześniejszym, bowiem w nierozerwalny sposób łączyły się z wytworzeniem i ugruntowaniem się systemu stanowego. Elity społeczne stawały się stopniowo niezależne politycznie, kolejni władcy szukali z nimi porozumienia. Ów proces przybiera na sile po śmierci Ludwika Andegaweńskiego, kiedy to po raz pierwszy pojawił się sejm walny, który był sejmem przedstawicieli całego państwa. Wcześniejsze sejmy zbierały się jedynie jako sejmy ziemskie ewentualnie prowincjonalne⁶. Jako instytucja o charakterze państwowym powstał pod koniec XV wieku- jako sejm walny koronny. Przywilej nieszawski zobowiązywał króla jedynie do zwoływania sejmików ziemskich. Poprzez włączenie do obrad posłów ziem przyczynił się do zmiany kształtu sejmy walnego. Jak widzimy, rozwój sejmu jest bezpośrednio związany z przywilejami stanowymi.

Opisując ówczesny system, należy zwrócić uwagę na konsultacyjny charakter rady co wskazuje na stosunkowo silną pozycję króla. Co do reprezentacji stanowej, oba człony tworzącego się sejmu stanowiły ciała przedstawicielskie, a jeszcze a początku XVI wieku mały one charakter dość nietrwały⁷. Na wspomnianym wcześniej zjeździe w Cerekwicy szlachcie udało się wywalczyć współudział w podejmowaniu decyzji politycznych na zjazdach lokalnych⁸. Co może okazać się ciekawe, króla uznano za stan sejmujący dopiero pod koniec epoki jagiellońskiej⁹ . Uruszczak genezy tego stanu upatruje w teorii o mieszanej strukturze państwa, która zakładała koegzystencję monarchii, arystokracji i demokracji¹⁰. Teoria ta była wyrazem tendencji istniejących w XVI wieku i która zwyciężyła w okresie rządów królów elekcyjnych. Ograniczała pozycję króla względem sejmu.

Monarcha szukał oparcia w senacie wywodzącym się z dawnej rady królestwa. Z tego względu stanowił niejako tradycyjne oparcie dla władzy królewskiej. Jan Olbracht kosztem senatu szukał oparcia w drobnej szlachcie, co doprowadziło w 1501 roku do podpisania statutów mielnickich, natomiast kolejni władcy opierali się już na senacie. Senat uczestniczył w procesie legislacyjnym. Był podporządkowany królowi, co wynikało z tradycyjnych uprawnień monarchy obsadzania wakujących godności senatorskich. Dla epoki zygmuntowskiej charakterystyczna jest swoista ambiwalencja charakteru senatu. Z jednej strony zachował pozycję rady królewskiej, natomiast z drugiej stanowił jedną z izb sejmowych. Przez cały ten okres kształtowała się rola senatu jako strażnika praw i kontrolera monarchy¹¹. Członkowie senatu brali udział w posiedzeniach połączonych izb w czasie podejmowania ostatecznej decyzji oraz uczestniczyli w rozmaitych komisjach sejmowych. Istotnym elementem obrad senatu był udział w rozmaitych komisjach sejmowych. Istniały także kolokwia senatu z izbą poselską , bez obecności króla, co odbywało się jednak rzadko. Senat miał wzmacniać władzę króla i pomagać mu w sprawowaniu władzy. Natomiast według ideologów szlacheckich miał pilnować króla by przestrzegał prawa. Miał także stanowić element równowagi miedzy dworem a szlachtą zebraną na sejmach.

Trzecim stanem sejmowym byli posłowie wybierani na sejmikach. W XV wieku istniały trzy typy zgromadzeń: sejmiki, sejmiki generalne i sejmy walne. Od 1493 roku kształtowała się izba poselska, co polegało na ustaleniu liczby posłów i pozbawienia senatorów możliwości sprawowania tej funkcji. Początkowo izba zdominowana była przez senat i króla, jednak z biegiem czasu jej znaczenie i zakres samodzielności wzrastał. Zygmunt I twierdził iż powinna jedynie ustalać podatki, natomiast po okresie pierwszego bezkrólewia stała się najważniejszym stanem sejmującym¹². Izba reprezentowała cały stan szlachecki a dzięki temu ze reprezentowała poszczególne ziemie stała się reprezentacją stanu politycznego¹³.

Okres świetności sejm przeżywał w czasach Zygmunta Starego i Zygmunta Augusta. Był wówczas instytucją działającą sprawnie, w każdym razie w porównaniu z epokami kolejnymi, jego niewątpliwym wielkim sukcesem były reformy podjęte w ramach ruchu egzekucyjnego. W epoce jagiellońskiej król miał nadrzędną w stosunku do sejmu pozycję, co zmieniło się w okresie późniejszym, miał znacznie większy wpływ na prawotwórczą działalność sejmu. Do jego wyłącznych kompetencji należało także zwoływanie sejmu. Konstytucja Nihil novi nie oddała sejmowi pełni władzy ustawodawczej, król zachował niezależność ustawodawcza, przede wszystkim w dziedzinach wykraczających poza normowane przez prawo pospolite¹⁴. Na ten okres przypada wzmożona aktywność szlachty, głownie w ramach programu egzekucji dóbr o czym później.

Należy zwrócić uwagę na fakt, iż monarchia zainteresowana była jeśli nie ograniczeniem kompetencji sejmu, to dokładnym ich określeniem. Na rozwój parlamentaryzmu wielki wpływ miały późniejsze walki między królem a zwolennikami ruchu egzekucyjnego, oraz fakt, iż władcy skłonni byli raczej popierać członków senatu w których tradycyjnie mieli oparcie¹⁵. Dla Jagiellonów rozwiązaniem problemów miał być system rządów parlamentarnych¹⁶ .Rozwój parlamamentaryzmu polskiego łączył się z okresem walk politycznych pomiędzy monarchią a ruchem egzekucyjnym. To uwarunkowało ostateczny kształt tej instytucji¹⁷. Wytworzył się także system zwoływania sejmów. Sejm z czasów egzekucyjnych nie przybrał ostatecznej formy, na przestrzenia lat ulegał kolejnym zmianom. Choć nie nabral cech dojrzałej instytucji, to nie można przekreślać znaczenia ówczesnych przemian.
Sejm radomski w 1505 r. i jego znaczenie

W procesie kształtowania się polskiego parlamentaryzmu niezwykle istotne znaczenie miał sejm radomski z 1505 roku. Uchwalono na nim konstytucję Nihil novi która stanowiła podstawę dla dalszego rozwoju demokracji szlacheckiej poprzez odebranie monarsze prawa wydawania praw bez poparcia stanu szlacheckiego.

Sejm walny zwołany w 1505 roku do Radomia miał być w zamyśle Aleksandra Jagiellończyka sejmem walnym wszystkich ziem nad którymi sprawował swą władzę, czyli Polski, Wielkiego Księstwa Litewskiego i Prus Królewskich. Sejm zwołano do Radomia, by przedstawiciele każdego z reprezentowanych państw mogli dotrzeć na obrady w tym samym czasie.

Sejm zwołano w celu dokończenie unii z 1501 roku. Wówczas to Aleksander, by zyskać koronę, wydał w Mielniku dwa przywileje. Pierwszy wprowadzał unię realną z Litwą, an jego mocy władca miał być wybierany na wspólnej elekcji, wprowadzono wspólną monetę a w jeśli zaistniałaby taka konieczność- wspólne narady senatu i rady książęcej, nie wprowadzono jednak wspólnego sejmu. Unia ta była niekorzystna dla dynastii Jagiellońskiej, która w zasadzie traciła dziedziczność władzy nad Litwą¹⁸. Drugi przywilej wprowadzał w Polsce rządy senatu. Nominacje na senatorów miały odtąd odbywać się zgodnie z hierarchią zajmowanych urzędów, senat miał pełnić najwyższą funkcję sądowniczą. Senatorowie uzyskali prawo wypowiedzenia królowi posłuszeństwa w przypadku łamania przez niego przywilejów. Postanowienia te wprowadzały system oligarchiczny. Przeciwko rządom oligarchii zaczęła występować szlachta wielkopolska, w tym okresie powstało antyoligarchiczne stronnictwo Kurozwęckich¹⁹. W 1504 sejm przyjął nawet ustawę zakazującą zastawiania królewszczyzn, co stało się głównym celem ruchu egzekucyjnego.

W przeciwieństwie do pozostałych sejmów, które zajmowały się przede wszystkim obroną granic i uchwalaniem podatków, sejm w Radomiu za główny cel stawiał sobie realizację unii²⁰. Jednak nie było to zgromadzenie zjednoczeniowe, którym okazał się dopiero sejm lubelski w 1569 roku. Program sejmu w Radomiu zawierał postulaty uregulowania elekcyjności tronu. Miano także zadecydować o nowej stolicy państwa, tak, by odległość do wszystkich granic kraju była w miarę możliwości zbliżona do siebie, myślano zapewne o Radomiu²¹.

Otwarcie obrad nastąpiło 30 marca 1505, sejm trwał do 30 czerwca. Zjazd ten był traktowany jako Sejm Rzeczypospolitej Obojga Narodów, co doskonale obrazuje zachowany w Statucie Jana Łaskiego drzeworyt przedstawiający herby Litwy i Polski umieszczone u wezgłowia tronu Aleksandra.

Okazało się jednak, iż jeszcze w początkach XVI stulecia zjednoczenie Polski i Litwy nie jest możliwe. Zjednoczenie nie opłacało się nawet dynastii panującej, która w ten sposób utraciłaby swoje dziedziczne prawa na Litwie oraz wynikający z nich spory zakres władzy, którą dzielili się jedynie z przedstawicielami nielicznego możnowładztwa rusko-litewskiego²². Sama sprawa unii nie mogła nawet zostać dopuszczona do porządku dziennego obrad sejmu z tego względu, ze posłowie litewscy(notabene zwolennicy unii) nie posiadali żadnych pełnomocnictw, co sprawiało, że ewentualna unia mogła być jedynie tematem nieoficjalnych rozmów²³. Pozbawienie posłów litewskich pełnomocnictw nie spowodowało wyłączenia ich z prac sejmu, zasiedli bowiem w izbie senatu i tam uczestniczyli w dyskusjach dotyczących przyjęcia najważniejszych uchwał. Unia okazała się niemożliwa w realizacji także ze względu na posłów Prus Książęcych- posłowie ci nie posiadali żadnych pełnomocnictw do uczestnictwa w debatach. W istocie odmówili oni udziału w obradach²⁴.

Największym dziełem sejmu radomskiego było uchwalenie konstytucji wieczystych składających się z 26 artykułów, najważniejszą z nich jest konstytucja nihil novi.

Nihil novi oficjalnie kończy proces powstawania dwuizbowego sejmu walnego. Zajmował on naczelne miejsce jako władza legislacyjna, od tego momentu nie musiał już konkurować z sejmikami ziemskimi i prowincjonalnymi. Nie ulega wątpliwości jej przełomowe znaczenie w procesie kształtowania się ustroju Polski.

Konstytucja nihil novi wprowadzała podział władzy. Stanowienie praw powszechnych miało być efektem współpracy monarchy z reprezentacją narodu politycznego, nie było już wyłączną domeną króla²⁵. Rzeczpospolita z monarchii oligarchicznej przekształciła się w nowożytną monarchię parlamentarną. Konstytucja ta miała chronić państwo przed samowolą króla w sferze jurysdykcji w dziedzinach dotyczących wolności publicznej i praw narodu politycznego. Jak zwraca uwagę S. Uruszczuk, w początkach XVI wieku tego typu akt prawny umacniała państwo i dobitnie świadczyła o współpracy stanów sejmujących, a nie ograniczała władzę i suwerenność króla. Nie wprowadzała także zasady jednomyślności lecz zgody poselstw ziemskich na uchwalenie konstytucji sejmowej. W przypadku gdy przedstawiciele którejś ziemi nie wyraziły zgody na podjęcie danej uchwały, monarcha zwoływał sejmiki posejmowe, a gdy na tych również nie udało się uzyskać zgody stanu- obowiązywały one jedynie w tych województwach, których przedstawiciele przyjęli je w czasie obrad sejmu.

Modyfikacji uległa struktura sejmu walnego. Jak wspominałam wcześniej, w epoce jagiellońskiej pozycja króla była dominująca. Dojście do kompromisu w czasie obrad miało decydujące znaczenie dla istnienia zgromadzenia parlamentarnego.

Senat tworzyli duchowni, katoliccy biskupi oraz ludzie świeccy- głównie wojewodowie i kasztelanowie. Senat spełniał funkcje rady królewskiej, naturalne zatem, że jego zadaniem było popieranie politycznej linii monarchy. Za radą jego członków król decydował o zwołaniu sejmu i otwarciu jego obrad. Król, zatwierdzając podjęte uchwały nadawał im moc prawną.

Trzeci stan sejmujący stanowili posłowie ziemscy, rekrutujący się zwykle z średniej szlachty. Do końca lat dwudziestych XVI wieku nie wykształciła się izba poselska, istniały poselstwa poszczególnych ziem. Wraz z upływem czasu rosło poczucie przynależności stanowej i wspólnoty interesów, co tworzyło korzystne warunki dla rozwoju izby poselskiej²⁶. Z powodu ogólnej słabości mieszczan, brakowało w sejmie ich reprezentacji stanowej. Zasiadali w nim z mocy zaproszenia królewskiego lub specjalnego przywileju jako delegaci miast²⁷.

Konstytucja Nihil novi ograniczała osobom spoza stanu szlacheckiego dostęp do biskupstw, prałatur oraz kanonii w kościołach katedralnych, zakazywał sądzenia spraw świeckich przez sądy duchowne. Poddała prawu pospolitemu duchownych w sprawach dotyczących dóbr ziemskich (sporów o granice, zbiegłych chłopów etc.). W ten sposób zakończono proces zamykanie stanu szlacheckiego i utrwalono jego dominującą pozycję w państwie, konstytucja jest także wyrazem ideologicznej dominacji stanu szlacheckiego²⁸

Należy zwrócić uwagę na rzecz bardzo istotną: konstytucji radomska stanowiła, że każda ustawa zaczyna obowiązywać dopiero z chwilą jej publikacji. W Statutach i w Nihil novi zamykała się reforma władzy ustawodawczej w Polsce. Publikacja Statutu stanowiła podstawę dla rozwijającego się mniej więcej od lat 20. XVI wieku, ruchu egzekucyjnego.

Na sejmie w Radomiu uchwalono także konstytucje czasowe obowiązujące do następnego sejmu walnego. Miały one na celu poprawę bezpieczeństwa państwa i sądów.

Podjęto także akcję kodyfikacyjną prawa polskiego. Powstał wówczas wspominany wcześniej Statut Jana Łaskiego czyli zbiór wszystkich obowiązujących pisanych praw. Zawierał też źródła prawa obowiązującego w miastach, czyli na przykład Zwierciadło Saskie i Prawo miejskie Magdeburga. Obowiązywał jako źródło prawa pospolitego i wskazywał na fakt, iż wzrastało znaczenie prawa jako gwaranta porządku publicznego. Znajomość praw i przywilejów szlacheckich wśród ogółu szlachty miała znaczny wpływ na rozwój świadomości politycznej tego stanu. Jednakże Statut Jana Łaskiego nie odniósł tak wielkiego sukcesu jak podobny akt wydany na Węgrzech, Tripartitum, a to ze względu na to, że w XVI wieku wprowadzono w Polsce bardzo wiele nowych praw i przywilejów²⁹.

Inne ustawy sejmu radomskiego dotyczyły uporządkowania spraw państwowych, bezpieczeństwa wewnętrznego, usprawnienia funkcjonowania sądownictwa. Wprowadzono także zakaz ustalania ceł prywatnych, na wojewodów nałożono obowiązek ustalania cen- tak zwanych taks wojewodzińskich, oraz ochronę wolnego handlu zbożem.

W 1505 roku sejm zyskał funkcję prawodawczą co umożliwił wzrost zainteresowania szlachty udziałem w życiu politycznym. Warto zauważyć, iż konstytucja nihil novi zawierała ideę bliską idei J.J. Rousseau, zakładającą iż źródłem prawa jest wola zbiorowości.

Ruch egzekucyjny

Ruch egzekucyjny był ruchem politycznym średniej szlachty w XVI w. w Polsce (a później w Rzeczypospolitej Obojga Narodów), którego celem było przeprowadzenie reform w dziedzinie sądownictwa, skarbowości i wojska. Reformy te zmierzały do umocnienia państwa i ograniczenia wpływów magnaterii i duchowieństwa oraz centralizacji władzy w państwie. Zdarzały się okresy, kiedy był istotnym sojusznikiem króla.

Powstanie i funkcjonowanie ruchu egzekucyjnego zależało od uzyskanych wcześniej praw podmiotowych zapewniających każdemu szlachcicowi nietykalność osobistą oraz od funkcjonowania sejmu³⁰. Ważną rolę senatu w systemie politycznym gwarantowała konstytucja nihil novi dzięki której stał się on miejscem w którym toczono dyskusje polityczne. Nie bez znaczenia był konflikt między możnowładztwem, dążącym do przekształcenia się w wyższy stan szlachecki i uzyskania dominującej pozycji w kraju, a średnią szlachtą, która z reguły popierała postulaty ruchu egzekucyjnego.

Członkowie ruchu egzekucyjnego domagali się równości całej szlachty, niezależnie od stanu majątkowego i wyznania. Powszechne było przekonanie o suwerenności prawa nad królem. Magnateria chciała wyłączyć szlachtę z rządów w państwie. Aleksander Jagiellończyk przywilejem mielnickim (1501) ograniczał władzę królewską na rzecz senatorów, co wzbudziło niechęć szlachty. Stan szlachecki rozpoczął zorganizowane działania. Szlachta nie stawiała się na pospolite ruszenie i odmawiała płacenia podatków. Starostowie nie współpracowali z senatem. Zapanowała anarchia w sądownictwie, administracji i skarbie. Na sejmie w 1503 roku senat próbował zjednać sobie szlachtę, zaostrzając ustawodawstwo dotyczące mieszczan i chłopów. W praktyce władza wymknęła się jednak z rąk senatu. Zapanował bezwład decyzyjny. Król przebywał na Litwie, walcząc z Wielkim Księstwem Moskiewskim. Pomimo braku sukcesów wojennych i zawarcia niekorzystnego rozejmu w 1503 r., pozycja Aleksandra po powrocie do Polski był silniejsza niż w 1501 roku. Wspierała go średnia szlachta. Zdołał zbudować silne stronnictwo popierające jego politykę. W 1504 roku ograniczono rozdawnictwo dóbr królewskich i przekazano kontrolę nad nimi sejmowi. Rozpoczęła się egzekucja samowolnie zagarniętych ziem. Wprowadzono zakaz utrzymywania wielu urzędów w jednym ręku. Szlachta odzyskała utracone w 1501 roku przywileje. Ostateczne zwycięstwo szlachta z rodzącego się stronnictwa egzekucyjnego odniosła w 1505 roku wraz z uchwaleniem Nihil novi, która zakazywała królowi uchwalania ustaw bez zgody izby poselskiej i senatu.

Po upadku projektu reform wojskowo-skarbowych Zygmunt I Stary oparł soją władzę jedynie o magnaterię. Niezadowolenie szlachty budziła dodatkowo ekonomiczna polityka królowej Bony, próby reformy skarbowej, elekcja „vivente rege” Zygmunta Augusta, łączenie niektórych godności i urzędów. Wyrazem stanowiska szlachty był rokosz szlachty zgromadzonej na pospolite ruszenie pod Lwowem w 1537 roku, tzw. wojna kokosza. Królowi przedstawiono 35 postulatów związanych z ruchem egzekucyjnym, dotyczących: kodyfikacji prawa, poniechania skupu dóbr przez Bonę, zwolnienia z ciężarów na rzecz kościoła, wprowadzenia zakazu łączenia niektórych urzędów, ustanowienia stałych doradców królewskich. Część z postulatów król był gotów zatwierdzić jednak nie rezygnował w najważniejszych dla siebie punktach, czyli roli metryki koronnej i utrzymania ceł, potwierdził natomiast zasadę elekcyjności tronu³¹.

Właściwą postać ruchowi egzekucyjnemu nadały dwa czynniki, mianowicie wzbudzający sprzeciwy ogółu szlachty system rządów Zygmunta II Augusta w jego pierwszych latach, oraz fakt, że równocześnie ruch egzekucyjny uformował się jako obóz polityczny³². Hasła ruchu egzekucyjnego wywodzą się z faktu naruszania prawa koronnego(ogólnego)³³. Jak wspominałam wcześniej, nie sposób ustalić daty narodzin tego ruchu. Ważne, że zasadniczo stało się to dzięki rosnącej pozycji politycznej i świadomości stanowej szlachty.

W pierwszym dziesięcioleciu swych rządów Zygmunt II August opierał się na senacie. Mimo iż sejmy szlacheckie wyrażały jawną opozycję wobec króla, w 1552 roku monarcha zgodził się na zawieszenie egzekwowania przez starostów wyroków sądów duchownych dotyczących spraw dziesięciny (co stanowiło jeden z postulatów ruchu egzekucyjnego). Na sejmach w latach 50. posłowie występowali z żądaniami egzekucji dóbr, co prowadziło do konfliktow z senatem. Na sejmie w Piotrkowie, który odbywał się w latach 1558-1559 stronnictwo egzekucyjne domagało się wykluczenia biskupów z senatu, ponieważ zależni byli oni od zagranicznych ośrodków dyspozycyjnych. Uznano wówczas niezależność biskupów polskich od Rzymu, ale nie udało się wykluczyć ich z senatu. Na tym samym sejmie posłowie szlacheccy i senatorowie zaczęli składać przed monarchą dyplomy i akta nadania dóbr królewskich. Przedłożono Zygmuntowi projekt reformy państwa, w skład którego wchodziła egzekucja praw i dóbr. Przewidywał on konfiskatę wszystkich królewszczyzn otrzymanych w wieczyste nadanie od czasów Aleksandra Jagiellończyka, utrzymanie nadań dożywotnich, z wyjątkiem tych, które zostały przemianowane na wieczyste- te podlegały konfiskacie³⁴. Dobra królewskie miały być dzierżawione temu kto więcej za to zapłaci. Jednak posłów nie zadowoliła propozycja kompromisowego i tymczasowego rozwiązania problemu, a od 1559 roku Zygmunt August dążąc do umocnienia władzy królewskiej, przestał zwoływać sejmy.

W 1562 roku na zjeździe w Sandomierzu szlachta postanowiła zwołać sejm niezależnie od decyzji króla. Sytuacja międzynarodowa (wojna z Rosją o Inflanty) sprawila, iż król był zmuszony do podjęcia współpracy z sejmem. W takiej sytuacji Zygmunt August dokonał zwrotu w swojej polityce. Program egzekucji dóbr został zawarty w Uniwersale królewskim zwołującym sejm na 22 listopada 1562 roku. Na posłów wybrano przedstawicieli ruchu egzekucyjnego. Król przybył na ten sejm w prostym szlacheckim stroju. Zmiana stroju była wyrazem podjęcia przez niego decyzji, o oparciu swej władzy na rozwijającym się ruchu egzekucyjnym, a nie, jak do tej pory, wielkich magnatach. Wśród szlachty wykształciła się grupa która była w stanie podjąć współpracę z królem i która miała sprecyzowany program polityczny, na jej czele stanął Mikołaj Sienicki³⁵. W latach 1562-1569 król ściśle współpracował z tym ruchem, zgadzając się na wiele jego propozycji. W 1562 roku jako pierwszą przyjęto uchwałę o egzekucji nadań od czasów Aleksandra Jagiellończyka. Wobec zdecydowanej postawy króla i izby poselskiej senat nie mógl jawnie wystąpić przeciw rewizji nadań szlacheckich³⁶. Później przystąpiono do próby rewizji nadań wcześniejszych. Postanowiono o rewizji, lustracji i odebraniu dóbr koronnych. Uchwały obejmowały swym zasięgiem wszystkie ziemie podległe Zygmuntowi Augustowi, więc także Prusy Królewskie i Książęce, Księstwo Oświęcimskie i Zatorskie oraz Mazowsze. Egzekucja miała być kontynuowana na następnym sejmie. W tym samym czasie sejm ostatecznie zniósł zawieszony wcześniej obowiązek wykonywania wyroków sądów duchownych przez starostów. Dokonano zmian na stanowiskach państwowych, tak by w jednym ręku znajdował się więcej niż jeden urząd. Postanowiono, że jedna czwarta dochodów z królewszczyzn (tzw. kwarta) przeznaczona będzie na utrzymanie stałej armii. Egzekucja była kontynuowana na sejmie warszawskim w latach 1563-1564. Rozpoczęto rewizję nadań królewskich i rozpoczął się proces porządkowania domeny królewskiej, który trwał do połowy XVII wieku. Na tym sejmie przeprowadzono również reformy skarbowe określające podstawy podatku nadzwyczajnego. Ściągano go od łanów chłopskich z tym, że połowę płacił sam kmieć, a połowę Kościół, z dziesięcin.

Po zwycięskiej egzekucji dóbr problemem stało się rozszerzenie unii polsko- litewskiej. Zygmunt II August po pierwszym dziesięcioleciu swego panowania, popierał ścisłą unię pomiędzy oboma krajami i zmierzał do silniejszego ich zespolenia, wcześniej był jej przeciwnikiem. Szlachta litewska uważała za ideał stan prawny polskiej szlachty i chciała się z nią zrównać, przeciwna unii była litewska magnateria. Scalenie Polski i Litwy poprzedził szereg reform na Litwie: ujednolicenie pozycji chłopów, utworzenie sejmików powiatowych, jednolite sądownictwo dla całej szlachty (dotychczas magnateria podlegała jedynie sądownictwu wielkoksiążęcemu), utworzono urząd kasztelana w każdym województwie, dodano funkcję podkanclerzego. Chcąc przełamać opór szlachty król w 1564 roku przelał swoje dziedziczne prawa na Litwie na Koronę, a w 1569 roku przyłączył do Korony Wołyń, Podlasie i Ukrainę (województwo bracławskie i kijowskie). W końcu 1 lipca 1569 roku ogłoszona została unia lubelska. Korona i Wielkie Księstwo Litewskie zostały jednym państwem o strukturze federacyjnej - z oddzielnym wojskiem, skarbem, urzędami centralnymi, a jednym sejmem, królem).

Zasadniczo możemy zauważyć dwa kierunki w ruchu egzekucyjnej, z jednej strony wyraźna jest walka o wpływy polityczne i godności urzędowe . w I połowie XVI wieku obserwujemy prosty przeciw kumulacji urzędów, nieosiadłości dostojników prowincjonalnych. Ten nurt ruchu egzekucyjnego był popierany glównie przez bogate ziemiaństwo, urzędników ziemskich a nawet cześć rodzin magnackich³⁷ Z drugiej strony, średnia i uboga szlachta występuje przeciw autonomii regionów i przywilejom miast, występując za równomiernym rozkładem ciężarów finansowych, głównie poboru łanowego³⁸. W latach 50. Nastąpiło połączenie tych nurtów, doprowadziło to do zawiązania się wspólnego programu politycznego i ekonomicznego³⁹. Okazało się nawet, że w połowie stulecia największą popularnością cieszyły się hasła rewindykacji królewszczyzn oraz centralizacyjne⁴⁰.

Cele i osiągnięcia ruchu egzekucyjnego

Ruch ten zakładał istotne zmiany społeczne i polityczne w Rzeczypospolitej. Do najważniejszych postulatów zaliczało się wyegzekwowanie praw i obyczajów zawartych w konstytucjach sejmikowych, a także kodyfikacji prawa, stąd wzięła nazwa całego ruchu. Domagano się egzekucji dóbr, czyli zwrotu królowi królewszczyzn, nielegalnie skupionych w rękach magnatów). Egzekucjoniści żądali przestrzegania zakazu sprawowania przez jedną osobę wielu urzędów i reguły osiadłości, mówiącej o tym, że urzędy ziemskie mogą być obejmowane tylko przez szlachtę zamieszkałą na danej ziemi.

Domagano się także zwiększenia uprawnień Sejmu; programowi egzekucjonistów towarzyszyło hasło nihil novi i wysuwali postulaty silnego rządu. Według nich król miał reprezentować monarchię, senat magnaterię, izba poselska demokrację, a z tych trzech najistotniejszą siłą państwa miała być izba poselska, dlatego też twierdzili, że cały stan szlachecki powinien mieć udział w stanowieniu praw.

Istotnych zmian domagano się jeśli chodzi o pozycję kleru. Postulowano zniesienie uprzywilejowania duchowieństwa, opodatkowania go i sekularyzacji dóbr kościelnych. Sprzeciwiano się egzekucji wyroków sądów kościelnych w sporach o dziesięcinę i inne kwestie ekonomiczne; domagano się by sołtysi z dóbr kościelnych odbywali służbę wojskową; żądano opodatkowania dziesięcin. Sprzeciw budziło przechodzenie dóbr szlacheckich na rzecz kościoła; domagano się przestrzegania porozumienia z papieżem w sprawie nominowania na urzędy i godności kościelne a opłaty za objęcie biskupstwa (annaty), dotąd wysyłane do Rzymu, miały być przeznaczane na obronę przed Tatarami.

Egzekucjoniści domagali się także unowocześnienia procedury sądowej, zacieśnienia unii z Litwą, likwidacji odrębności Prus oraz księstw Oświęcimskiego i Zatorskiego. Członkowie ruchu egzekucyjnego, jako zwolennicy elekcyjności sprzeciwiali się vivente rege. Zmiany miały nastąpić w kwestiach finansowych. Domagano się uporządkowania skarbu – rozdzielenia dochodów króla i dochodów państwa oraz przeznaczenia czwartej części państwowych dochodów na wojsko (tzw. wojsko kwarciane), utworzenia stałego wojska. Inne postulaty Dotyczyły zagwarantowania wolności wyznania, całkowitej wolności celnej, zwolnienia z podatków wewnętrznych, takich jak myta, cła mostowe, wzmocnienia pozycji szlachty wobec mieszczan: likwidacji cechów, zakazu posiadania ziemi przez nieszlachtę, zwiększenia wolności handlowej dla Żydów (współpracujących ze szlachtą przeciw mieszczanom) oraz ograniczenia odnośnie obejmowania stanowisk kościelnych przez nie przedstawicieli stanów innych niż szlachecki.

Należy zwrócić uwagę na fakt, iż specyfiką ruchu egzekucyjnego jak i ustroju Polski było nie dążenie do uchwalenia nowych praw i głębokiej reformy państwa, lecz przestrzeganie praw już obowiązujących i gwarantowanych przez poprzednich władców⁴¹.

Działalność ruchu egzekucyjnego oraz realizacja jego postulatów w drugiej połowie XVI w. przyniosła znaczne efekty. Na sejmie 1563/1564 roku została ostatecznie uchwalona egzekucja dóbr, nakazano również lustracje królewszczyzn, czyli przegląd i opis dóbr królewskich przez specjalnie powołanych do tego urzędników) a także postanowiono, że 1/4 dochodów (kwarta) z dóbr koronnych zostanie przekazana na utrzymanie stałego wojska. Na kolejnych sejmach stopniowo realizowane były postulaty ruchu egzekucyjnego: miary i wagi w państwie zostały ujednolicone, jeszcze za panowania Zygmunta Starego wprowadzono jednolitą monetę floren polski, zwany również złotym. Zniesiono wykonywanie wyroków sądów kościelnych przez starostów.

Konstytucja z 1569 roku zamykała podstawowe czynności związane z weryfikacją tytułów prawnych użytkowników dóbr królewskich. Decyzje sejmów z lat z latach 1562-1569 tworzyły pewien logiczny ciąg i służyły egzekucji postanowień wcześniejszych traktatów, interpretowanych jako zakaz zastawiania dóbr królewskich bez zgody stanów sejmujących⁴².

Duchowieństwo zostało opodatkowane. Na konfederacji warszawskiej w 1573 r. wprowadzono zasadę tolerancji religijnej. Zostały powołane sądy najwyższej instancji: w 1578 r. Trybunał Koronny a w 1581 r. Trybunał Litewski. W 1569 r. ostatecznie została zatwierdzona w Lublinie unia realna z Litwą. W następnych latach do województwa krakowskiego wcielone zostały Księstwo Oświęcimskie i Księstwo Zatorskie. Od roku 1576 Mazowsze zaczęło podlegać prawu koronnemu. Do niewątpliwych osiągnięć ruchu egzekucyjnego należy również wzrost znaczenia izby poselskiej i sejmików oraz co najważniejsze wzrost odpowiedzialności narodu politycznego za decyzje państwowe.

Ostatecznie dobra obciążone zapisami uznanymi za legalne, określone jako „stare sumy” stanowiły bardzo ważną część dóbr królewskich⁴³

Pomimo upadku ruchu egzekucyjnego i ostatecznego kresu reform w Rzeczypospolitej na długie lata, wiele postulatów wysuwanych przez te stronnictwa przetrwało i unowocześniło ustrój prawny ówczesnej Polski. Dążenia polskiej szlachty w szczytowym okresie jej potęgi prowadziły do zdobycia decydującego wpływu na sprawy państwa. Należy jednak zauważyć, iż tendencje te niewiele miały wspólnego z anarchizmem, który doprowadził do upadku Rzeczypospolitej⁴⁴.

We wstępie napisałam, iż celem tego referatu jest ukazanie ewolucji polskich instytucji parlamentarnych oraz ukazanie wpływu ruchu egzekucyjnego. Nie było to jednak możliwe bez odwołania się do najważniejszych momentów w historii polskiego sejmu, jak np. przywileju mielnickiego oraz sejmu w Radomiu. Zrozumienie istoty ruchu egzekucyjnego nie byłoby możliwe bez ogólnego choćby zarysowania ówczesnej sytuacji politycznej i pozycji społecznej szlachty.

W swoim wystąpieniu dużo miejsca poświęciłam sejmowi w Radomiu i konstytucji nihil novi ze względu na to, iż w istocie konstytucja ta miała pozytywny wpływ na dzieje Rzeczpospolitej, co starałam się wykazać, oraz wprowadzony ustrój nie miał w zasadzie nic wspólnego z anarchią, która zapanowała z winy szlachty w okresie królów elekcyjnych.

Celowo największy nacisk położyłam na ruch egzekucyjny, ponieważ uważam że stanowił próbę centralizacji władzy i uniezależnienia króla od magnaterii. Problem, w jakim stopniu reformy te się udały i jak ostatecznie system ten ewoluował jest tematem na inne wystąpienie.

BIBLIOGRAFIA

1. Chłapowski K., Realizacja reform egzekucji dóbr 1563-1665. Sprawa zastawów królewszczyzn małopolskich, Warszawa 1984.

2. Markiewicz M., Historia Polski 1492-1795, Kraków 2002.

3. Russocki S., Narodziny polskiego parlamentaryzmu w perspektywie porównawczej, [w:] Społeczeństwo obywatelskie i jego reprezentacja (1493-1993), Warszawa 1995

4. Sucheni- Grabowska A., Monarchia dwu ostatnich Jagiellonów a ruch egzekucyjny, Wrocław 1974.

5. Uruszczak W., Sejm walny w epoce Złotego Wieku, [w:] Społeczeństwo obywatelskie i jego reprezentacja (1493-1993), Warszawa 1995

6. Uruszczak W., "Sejm walny wszystkich państw naszych". Sejm w Radomiu w 1505 r. i konstytucja "Nihil novi", (w:) Czasopismo Prawno-Historyczne, L. VII:2005, z.1;

---

1. M. Markiewicz, Historia Polski 1492-1795, Kraków 2002, s.50↩

2. Ibidem, s.51↩

3. S. Russoki, Narodziny polskiego parlamentaryzmu w perspektywie porównawczej, [w:] Społeczeństwo obywatelskie i jego reprezentacja(1493-1993), red. J. Bardach, Warszawa 1995, s. 33↩

4. Ibidem, s.34↩

5. Ibidem, s.34↩

6. W.Uruszczak, Sejm walny w epoce Złotego Wieku, [w:] Społeczeństwo obywatelskie i jego reprezentacja(1493-1993), red. J. Bardach, Warszawa 1995, s.49↩

7. S. Russcoki, op.cit, s.34↩

8. Ibidem, s.36↩

9. W. Uruszczak, Sejm walny…, s. 50↩

10. Ibidem, s.51↩

11. Ibidem, s.51↩

12. M. Markiewicz, op.cit., s.58↩

13. Ibidem, s.58↩

14. W. Uruszczak, Sejm walny…, s 42↩

15. A. Sucheni- Grabowska, Monarchia dwu ostatnich Jagiellonów a ruch egzekucyjny, Wrocław 1975, s. 7↩

16. Ibidem, s. 8↩

17. Ibidem, s.8↩

18. W. Uruszczak, "Sejm walny wszystkich państw naszych". Sejm w Radomiu w 1505 r. i konstytucja "Nihil novi", (w:) Czasopismo Prawno-Historyczne, L. VII:2005, z.1;↩

19. Markiewicz, op.cit., s. 322↩

20. Uruszczak, Sejm walny…, s.11↩

21. Ibidem, s.12↩

22. Ibidem, s.14↩

23. Ibidem, s.14↩

24. Ibidem, 14↩

25. Ibidems.15↩

26. Ibidem, s 16↩

27. Ibidem, s.16↩

28. Ibidem, s.17↩

29. Ibidem, s.19↩

30. A. Sucheni-Grabowska, op.cit., 7↩

31. M. Markiewicz op.cit, s. 351↩

32. A. Sucheni- Grabowska,op.cit , Wrocław 1974, s.4↩

33. Ibidem, s.4↩

34. M. Markiewicz, op.cit, s. 354↩

35. Ibidem s.372↩

36. Ibidem, s. 372↩

37. K,. Chłapowski, Realizacja reform egzekucji dóbr 1563-1665, Sprawa zastawów królewszczyzn małopolskich, Warszawa 1984, s.12↩

38. Ibidem, s.13↩

39. Ibiedem, s.13↩

40. Ibidem, s.7↩

41. K. Chłapowski, op.cit., s.15↩

42. Ibidem, s.179↩

43. Ibidem, s., 180↩

44. A. Sucheni- Grabowska, op.cit, s.23↩