Teoria czynności

I wersja teorii czynności wg T. Tomaszewskiego (1963) równolegle i niezależnie od dwóch innych teorii:

• teoria planów G. Millera, E. Galantera i K. Pribrama (1960, USA)

• teoria zachowania człowieka wg J. Nuttina (1961, Belgia)

„Czynności człowieka tworzą hierarchiczne systemy określane przez przyjęte cele, dzięki czemu człowiek może być traktowany jako układ zdolny do samosterowania”.

Psychologia stała się nauką o człowieku jako o podmiocie czynności, jako o istocie zdolnej do samoregulacji i regulującej swoje stosunki ze światem fizycznym i społecznym.

Teoria czynności Tadeusza Tomaszewskiego

Pierwsza wersja teorii czynności (1963), akcentująca dynamiczny aspekt przedmiotu psychologii, nawiązywała do Franza Brentany aktów psychicznych (1874), a w tradycji polskiej do Kazimierza Twardowskiego teorii czynności i wytworów (1912).

Chociaż Twardowski nie zdefiniował bliżej pojęcia czynności (bo bardziej jednak interesował się wytworami), to zarysowaną u niego treść pojęcia czynności Tomaszewski przybliża we Wstępie do Psychologii (1963, str. 111), pisząc:

„Według Twardowskiego, czynność jest niewątpliwie procesem ukierunkowanym, prowadzącym”

Charakterystyka czynności w ujęciu T. Tomaszewskiego

1. Każda czynność zmierza do jakiegoś wyniku.

Jeżeli chcemy podkreślić, że podmiot wykonujący czynność przewidywał wynik swojej czynności i świadomie zmierzał do jego osiągnięcia, wtedy mówimy o celu czynności, a odpowiednią czynność nazywamy czynnością celową;

1. Wynik czynności jest jednym z jej skutków.

Wynik jest skutkiem wyróżnionym, takim, do którego czynność zmierza i ze względu na który jest zorganizowana.

1. Istotną cechą każdej czynności jest to, że jej wewnętrzna struktura odpowiada możliwości zrealizowania wyniku, do którego czynność ta zmierza.

Teoria czynności wg Tadeusza Tomaszewskiego

podlegała zmianom.

Druga wersja tej teorii została przedstawiona w referacie wygłoszonym (w jęz. francuskim) w Louvain w roku 1969, a później przedstawiona w podręczniku Psychologia (1975) pod redakcją Tadeusza Tomaszewskiego.

Ta nowa wersja teorii czynności łączy w sobie dwa przeciwstawiane zazwyczaj sposoby patrzenia na człowieka jako na

1. przedmiot oddziaływania świata i jako na

2. podmiot w świecie działający.

• Epigoni pragmatyzmu widzą człowieka jako przedmiot manipulacji i pracują nad coraz skuteczniejszymi technikami manipulowania nim.

• Epigoni egzystencjalizmu obmyślają zabiegi, które pozwoliłyby wyzwolić człowieka z wszelkich zależności i dotrzeć do człowieka „autentycznego”, „samego w sobie”.

Podstawowe transformacje

głównej formuły regulacji czynności

Pierwszy ze sposobów, wyjaśniający zachowanie reaktywne, wyraża się w skrajnej postaci w formule wczesnobehawiorystycznej S-R.

S-R

Formuła Z-W (gdzie Z = zadanie wyznaczające kierunek aktywności człowieka, a W = zamierzony Wynik) opisuje ukierunkowany przebieg czynności człowieka, charakteryzowanych wcześniej.

Z-W

Aktywność człowieka zależy nie tylko od cech stymulacji,

ale także od samego człowieka. Już Tolman (1932), przekształcił klasyczną formułę S-R w formułę S-O-R.

S-O-R

W formule tej O = zmienna pośrednicząca (stan organizmu w momencie zadziałania bodźca).

Położony został akcent na to, że obiektywnie ta sama sytuacja może wywoływać różne reakcje zależnie od stanu wewnętrznego podmiotu.

Zdaniem Tomaszewskiego, ów Tolmanowski zabieg nie był wystarczający (chociaż był to ważny i odważny krok w rozwoju teorii zachowania).

Według Tomaszewskiego Tolman zajął się tylko aspektem wykonawczym w formule S-R, a trzeba było coś podobnego uczynić także z aspektem bodźcowym.

Człowiek określa nie tylko sposób, w jaki reaguje, ale także, na co reaguje.

Stymulacja jest bowiem nie tylko filtrowana (selekcjonowana), ale i przekształcana i interpretowana (Tomaszewski, 1969/2002).

W związku z tym, ze stanem normalnym każdej istoty żywej jest stan aktywności, dlatego dla adekwatnego opisu zachowania się człowieka, należało wstawić O przed S-R:

O(S-R)

Kolejny krok w rozumowaniu Tomaszewskiego można by przedstawić następująco:

Jak dookreślić stan organizmu, który decyduje o tym,

że zachowanie nabiera charakteru celowego?

Owym czynnikiem subiektywnym (O), modyfikującym funkcjonowanie związków S-R, który powinien być wyciągnięty przed nawias, jest zadanie.

Pojawia się więc formuła

Z (S-R)

Brak jednoznacznego przyporządkowania reakcji do bodźca nie wynika z działania jakiegoś wewnętrznego ogniwa pośredniczącego, lecz przede wszystkim z kontekstu, ze względu na który określony bodziec nabiera takiego czy innego znaczenia.

Zależność typu S-R nie przestaje zachodzić, ale przy czynnościach celowych funkcjonuje zgodnie z treścią zadania. Profesor Tomaszewski proponuje więc formułę:

Z /S-R/ W

Mechanizm sensomotoryczny jest w normalnym zachowaniu człowieka podporządkowany mechanizmowi poznawczemu ukierunkowanemu na cel do osiągnięcia. Ten pierwszy mechanizm funkcjonuje w ramach drugiego.

Tomaszewski stosuje tu następujące porównanie:

„Zadanie odgrywa w stosunku do związków S-R rolę porównywalną do roli klucza muzycznego w stosunku do nut. Jeżeli klucz przed nutą się zmienia, muzyk zmienia swoje zachowanie wobec nut, których cechy zmysłowe pozostają niezmienione” (Tomaszewski, 1969/ 2002, s. 182).

Zadanie spełnia ukierunkowującą funkcję dzięki temu, że staje się układem odniesienia, ze względu na który odczytywany jest sens zdarzeń zachodzących w otoczeniu człowieka.

Tomaszewski idzie jeszcze krok dalej, pamiętając o Tolmanowskiej formule S-O-R.

Podkreśla, że nawet znając cechy osobowości człowieka nie można przewidzieć, jaki wpływ modyfikujący będzie wywierać owa zmienna pośrednicząca, jeśli nie uwzględnimy zadania.

Proponuje kolejną transformację formuły po to, by wyrażała ona, że także pośrednicząca funkcja struktur wewnętrznych O jest realizowana w kontekście zadania:

Z / S-O-R/ W

Geneza zadań:

Podstawowym źródłem zadań, jakie człowiek realizuje, jest jego sytuacja i zachodzące w niej zmiany.

Poszczególne elementy środowiska, podobnie jak i on sam, podlegają różnorodnym zmianom.

Dla podkreślenia zmienności tego układu używane jest właśnie pojęcie sytuacji. Człowiek jako podmiot sytuacji sam również jest jednym z jej elementów.

Jako podmiot działający wykorzystuje swoje doświadczenie, swoje zasoby poznawcze i energetyczne, nie tylko do radzenia sobie w danej sytuacji, ale także, i to w znacznej mierze, do projektowania nowej sytuacji. Zadania są wyobrażeniem wyniku, są wyobrażeniem operacji i ich porządku, w jakim mają być wykonane.

Ostateczna formuła, wyrażająca tezę „człowiek jako przedmiot (oddziaływań)” i „człowiek jako podmiot”, ma postać jak poniżej:

STp [Z / S-O-R/ W] STk

• STp oznacza sytuację człowieka,

• połączenia STp – STk – to ciąg zdarzeń od sytuacji początkowej, z której wynikła potrzeba człowieka (STp) i która stała się podstawą zadania,

• do sytuacji końcowej (STk), która została zaprojektowana jako realizacja zadania i jako wynik odpowiedniej czynności celowej (Tomaszewski, 1984, s. 131).

Rozwinięta formuła teorii czynności:

STp [Z /S-O-R/ W] STk

„Aktywność człowieka ma swe źródła w sytuacji, a człowiek jako podmiot tej sytuacji jest jej częścią. Zaproponowana przez Tomaszewskiego formuła mechanizmu regulacyjnego czynności człowieka „nie pozwala już nam zadowolić się teorią redukcji napięć, którą proponuje psychoanaliza” (Tomaszewski, 1969/2002).

Teoria czynności należy do najbardziej ogólnych systemów teoretycznych psychologii. Jest konstrukcją oryginalną i unikatową.

Nie można jej zaliczyć do żadnego z dominujących kierunków psychologii. Wykracza poza behawioryzm, poza psychoanalizę, poza psychologię poznawczą i poza psychologię fenomenologiczną.

Z drugiej strony, oryginalna teoria Tomaszewskiego nie była prezentowana w tekstach w języku angielskim i w tym także tkwi źródło tego, że nie była szerzej poznana w świecie, a jest tak popularna w Polsce - i po trosze w naszej części Europy (patrz niemieckie wydania książek Tomaszewskiego, 1978, 1981).

• Teoria czynności należy do tzw. teorii otwartych.

• Dokonana przez Kozieleckiego (2002) rozbudowa tej teorii

(włączenie doń nowej grupy zadań, tzw. zadań transgresyjnych)

w 40 lat po opublikowaniu jej pierwszej wersji jest najlepszym tego

przykładem.

• Na bazie teorii czynności powstały w Polsce spójne teorie pochodne autorstwa uczniów Profesora.

• Do najbardziej znanych w świecie należą niewątpliwie

Jana Strelaua (1985) regulacyjna teoria temperamentu (RTT) czy

Janusza Reykowskiego (1975) teoria osobowości jako centralnego

systemu regulacji i integracji czynności, znana pod hasłem regulacyjnej

teorii osobowości (RTO).