IV. Kompozycja
2.Pojęcie kompozycji, rodzaje kompozycji
Kompozycja spełnia funkcje podporządkowującą materiał treściowy, będący tworzywem dzieła, selekcjonuje, wiążę w większe zespoły i całości, hierarchizuje, czyli ustala stosunki ważności i zależności, organizuje czas i przestrzeń. Wszystkie te elementy prowadzone są na zasadzie celowości.
Czynnik konstrukcyjnie najważniejszy – temat.
Zdarzenia zachodzące w świecie przedstawionym uzyskują ramę. Kategorie przestrzeni i czasu są funkcją istnienia świata przedstawionego i procesów w nim zachodzących.
Przebieg zdarzeń fabularnych dokonuje się w czasie, który również ma charakter fikcyjny. Świat przedstawiony istnieje w jakimś czasie, zdarzenia zachodzące w tym świecie dzieją się w czasie, zatem czas jest kategorią kompozycyjną i może być przedmiotem różnych zbiegów: może być dłuższy/krótszy od czasu, w którym dzieją się referowane zdarzenia, może być odwrócony, w wyniku odwrócenia kolejności zdarzeń – inwersja czasowa, może się zatrzymać.
Zabiegi jakich można dokonać na czasie, dotyczą jedynie czasu fabuły. Utwory o charakterze epickim, w których mamy do czynienia z narratorem, pozwalają wyznaczyć kategorię czasową: czas narracji, a także kategorię czasu historycznego. W utworach o charakterze dramatycznym – czas wypowiedzi.
Czas odgrywa dużą rolę w utworach, gdzie dominantą jest akcja, oparta na ciągu zdarzeń mających się do siebie jak przyczyna i skutek – utwory fabularne.
W dziełach nie fabularnych dominantą może być postać (np. powieść psychologiczna).
W liryce dominantą kompozycyjną jest bohater liryczny, podmiot lirycznego wyznania.
W liryce apelu dominantą jest adresat wypowiedzi, czytelnik wirtualny utworu.
kompozycje:
Układ dwustopniowy – w obrębie jakiegoś świata przedstawionego któraś z postaci opowiada, a więc tworzy inny świat przedstawiony
Ramowa
Szkatułkowa – polega na zwielokrotnieniu kompozycji ramowej (np. „Rękopis znaleziony w Saragossie”)
Typy kompozycji:
Kompozycyjnie zamknięty – odznacza się uporządkowaniem, zwartością i skończonością.
Kompozycyjnie otwarty – fragmentaryczny, składniki świata przedstawionego nie są przejrzyste (np. Kubuś fatalista, Kordian)
Zdanie narracyjne/Motyw narracyjny – jednostka informacyjna, która jest jednocześnie elementem struktury świata przedstawionego. Składa się z dwóch składników, które nazywamy aktantami – podmioty przedstawionych w narracji czynności-stanów – i predykatami – czynności aktantów.
Basia jest zamężna.
Pan Michał jest Mężem Basi.
Pan Michał jest dzielnym rycerzem.
Azja jest zakochany w Basi.
Azja porywa Basie.
Funkcją aktantów odpowiadają – Basia, Pan Michał i Azja, predykatowi odpowiada czynność porwania.
Predykaty dzielą się na takie, które oznaczają istnienie, oraz takie, które oznaczają zdarzenia.
Narracja organizuje zdania narracyjne uwzględniając wymienione między nimi stosunki, w sekwencje, odpowiadające epizodom lub wątkom.
Trzy sposoby łączenia sekwencji zdań narracyjnych ze sobą: szkatułkowo, łańcuchowo i przez przeplot, czyli alternację.