Problemy etyczne związane z transplantologią

„Nie zabieraj organów do nieba, tam wiedzą, że potrzebne są tylko tu, na ziemi”

1. Definicja

Transplantacja to pobranie części organizmu lub narządu jednego człowieka (dawcy) i wszczepieniu
go do organizmu drugiego człowieka (biorcy), który tego narządu koniecznie potrzebuje do dalszego życia.

(z łac. transplantare, czyli szczepić i plantare - sadzić)

1. Rodzaje transplantacji

Autotransplantacja - operacja przeprowadzana w obrębie tego samego organizmu, inaczej mówiąc
to zabieg, w którym dawcą i biorcą jest ta sama osoba.

Izotransplantacje - zabiegi przeprowadzane między identycznymi genetycznie osobnikami,
czyli bliźniakami jednojajowymi. W przypadku, gdy pobranie i przeszczepienie narządu odbywa się
z udziałem dwóch podmiotów, w odniesieniu do każdego z nich należy określić przynależność gatunkową.

Alloprzeszczepy - jeśli dawca i biorca należą do tego samego gatunku (ludzi lub zwierząt),
z greckiego „allos” znaczy „inny”.

Homotransplantacja - gdy transplantację przeprowadza się w obrębie przedstawicieli gatunku ludzkiego, po grecku „homos” znaczy „jednakowy”.

Ksenotransplantacja, Heterotransplantacja - kiedy biorca i dawca należą do różnych gatunków,
co oznacza przypadek, w którym biorcą przeszczepów pochodzenia zwierzęcego
jest człowiek, „ksenos” w tłumaczeniu z greckiego znaczy „obcy”, a „heteros” znaczy „inny”.

1. Aspekt prawny

Aktem prawnym jest ustawa z dnia 1 lipca 2005 r. o pobieraniu, przechowywaniu i przeszczepianiu komórek, tkanek i narządów. (Dz.U.05.169.1411 → z dnia 6 września 2005 r.)

Rozdział 2 Pobieranie komórek, tkanek lub narządów ze zwłok ludzkich

Art. 5.

1. Pobrania komórek, tkanek lub narządów ze zwłok ludzkich w celu ich przeszczepienia można dokonać, jeżeli osoba zmarła nie wyraziła za życia sprzeciwu.

2. W przypadku małoletniego lub innej osoby, która nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych, sprzeciw może wyrazić za ich życia przedstawiciel ustawowy.

3. W przypadku małoletniego powyżej lat szesnastu sprzeciw może wyrazić również ten małoletni.

Sprzeciw wyraża się w formie:

wpisu w centralnym rejestrze sprzeciwów na pobranie komórek, tkanek i narządów ze zwłok ludzkich;

1. oświadczenia pisemnego zaopatrzonego we własnoręczny podpis;

2. oświadczenia ustnego złożonego w obecności co najmniej dwóch świadków, pisemnie przez nich potwierdzonego.

Pobieranie komórek, tkanek lub narządów od żywych dawców

a) pobranie następuje na rzecz krewnego w linii prostej, rodzeństwa, osoby przysposobionej lub małżonka oraz, z zastrzeżeniem art. 13, na rzecz innej osoby, jeżeli uzasadniają to szczególne względy osobiste;

b) w odniesieniu do pobrania szpiku lub innych regenerujących się komórek lub tkanek, pobranie może nastąpić również na rzecz innej osoby niż wymieniona w pkt 1;

c) zasadność i celowość pobrania i przeszczepienia komórek, tkanek lub narządów od określonego dawcy ustalają lekarze pobierający i przeszczepiający je określonemu biorcy na podstawie aktualnego stanu wiedzy medycznej;

d) pobranie zostało poprzedzone niezbędnymi badaniami lekarskimi ustalającymi, czy ryzyko zabiegu nie wykracza poza przewidywane granice dopuszczalne dla tego rodzaju zabiegów i nie upośledzi w istotny sposób stanu zdrowia dawcy;

e) kandydat na dawcę został przed wyrażeniem zgody szczegółowo, pisemnie poinformowany o rodzaju zabiegu, ryzyku związanym z tym zabiegiem i o dających się przewidzieć następstwach dla jego stanu zdrowia w przyszłości przez lekarza wykonującego zabieg oraz przez innego lekarza nie biorącego bezpośredniego udziału w pobieraniu i przeszczepieniu komórek, tkanek lub narządu;

f) kobieta ciężarna może być kandydatem na dawcę jedynie komórek i tkanek; ryzyko, o którym mowa w pkt 4 i 5, określa się w tym przypadku również dla mającego się urodzić dziecka przy udziale lekarza ginekologa-położnika i neonatologa;

Art. 13.

1) pisemną zgodę biorcy na pobranie komórek, tkanek lub narządu od tego dawcy;

2) opinię Komisji Etycznej Krajowej Rady Transplantacyjnej;

3) orzeczenie kierownika zespołu lekarskiego mającego dokonać przeszczepienia o zasadności i celowości wykonania zabiegu.

Pobranie komórek, tkanek lub narządu od żywego dawcy na rzecz osoby nie będącej krewnym w linii prostej, rodzeństwem, osobą przysposobioną lub małżonkiem, wymaga zgody sądu rejonowego właściwego ze względu na miejsce zamieszkania lub pobytu dawcy, wydanego w postępowaniu nieprocesowym, po wysłuchaniu wnioskodawcy oraz po zapoznaniu się z opinią Komisji Etycznej Krajowej Rady Transplantacyjnej.

Przepis ust. 1 nie dotyczy pobrania szpiku i innych regenerujących się komórek lub tkanek.

Sąd wszczyna postępowanie na wniosek kandydata na dawcę.

1. Historia przeszczepów

Pierwsze próby przeszczepiania tkanek i narządów, jak podają źródła pisane, miały miejsce jeszcze przed naszą erą w Indiach

Potem, według legendy apokryficznej Jezus, przywraca żołnierzowi obcięte ucho. Ucho to obciął św. Piotr, chcąc obronić Jezusa przed aresztowaniem w Ogrodzie Oliwnym, na górze Getsemani w Jerozolimie

Istnieje też legenda o Św. Antonim Padewskim, który ponoć przyszył żołnierzowi stopę obciętą w trakcie walki

Podobno też za czasów cesarza Dioklecjana w 280 r n.e. święci Kosma i Damian przeszczepili komuś dolna kończynę pobraną ze zwłok- to właśnie ich medycyna transplantacyjna  przyjęła za swoich patronów

W XVI w. n. e. Włoch o nazwisku Togliacozzi przeprowadził plastyczną operację twarzy, przeszczepiając pacjentowi skórę.

W 1858 r. L. Ollier zapoczątkował badania nad przeszczepami kości, kontynuowane w XX w. Zaraz na początku wieku XX, pierwszy raz z powodzeniem przeszczepiono rogówkę

W tym samym czasie francuski chirurg Alexis Carell opracował podstawowe zasady techniki chirurgicznego przeszczepiania narządów. Prowadził też pionierskie prace eksperymentalne nad stworzeniem życia w laboratorium, zapoczątkował też badania dotyczące transplantacji i doświadczenia z hodowlą tkanek. W 1912 r. Carell otrzymał Nagrodę Nobla w dziedzinie fizjologii medycznej. Ostatecznym uzasadnieniem Nagrody były osiągnięcia w chirurgii naczyń krwionośnych i obiecujące doświadczenia z przeszczepami narządów

Pierwsze udane przeszczepienie ludzkiej nerki człowiekowi – od dawcy bliźniaka, miało miejsce w USA w grudniu 1954 r. Operację tę przeprowadzili J.E. Murray i J.P. Merril.

• Pierwszego udanego przeszczepu szpiku kostnego dokonał w 1957 r. G. Mathe

A w 1967 r. przeprowadzono w Kapsztadzie w RPA pierwszy udany przeszczep serca

W Polsce pierwszy udany przeszczep nerki pobranej ze zwłok miał miejsce w styczniu 1966 r. w Warszawie - dokonali go ( właściwie wbrew obowiązującemu wówczas prawu!) profesorowie Jan Nielubowicz I Tadeusz Orłowski. Był to w skali statystyki światowej dopiero 621 udany zabieg transplantacyjny narządu. Natomiast pierwsze przeszczepienie serca w Polsce odbyło się 1985 r w Zabrzu, przeprowadził je prof. Zbigniew Religa.

1. Aby przeszczep był możliwy należy:

• dokładnie ustalić przyczynę śmierci potencjalnego dawcy,

• komisja ds. Orzekania o Śmierci Osobniczej musi jednoznacznie stwierdzić śmierć mózgu, przeprowadzić badania wykluczające zakażenia wirusowe, bakteryjne i grzybicze potencjalnego dawcy,

• zgodę na pobranie narządów musi podpisać prokurator,

• trzeba wykluczyć u potencjalnego dawcy, poprzez odpowiednie badania, uogólnioną miażdżycę, nowotwory złośliwe i choroby innych układów,

• dopiero wówczas należy powiadomić Poltransplant i przesłać odpowiednia informację o dawcy.

• sprawdzić w Centralnym Rejestrze Sprzeciwów, czy jest tam złożony sprzeciw potencjalnego dawcy - jeśli jest, odstępuje się od kontynuowania procedury

• ustalić przemieszczenie narządów pozanerkowych i czas zabiegu, uwzględniając pogodę, dojazd, itp.

• pobrać węzły chłonne do oznaczenia antygenów transplantacyjnych i testu cytotoksycznego z potencjalnymi biorcami oczekującymi na Krajowej Liście Poltransplantu

W Polsce, choć prawo nie wymaga zgody rodziny zmarłego na pobranie jego narządów do transplantacji – nigdy nie dokonuje się przeszczepów wbrew woli rodziny zmarłego, czasem nawet ignorując jego wolę bycia dawcą, wyrażoną za życia. Tym samym ich decyzja kosztuje życie sześciu innych osób, które można by uratować...

Od 2003 roku nie więcej niż 10 razy odstąpiono od procedury transplantacyjnej na skutek sprzeciwu potencjalnego dawcy, zarejestrowanego w Centralnym Rejestrze Sprzeciwów.

Nie rozpoczyna się też w większości przypadków procedury, bo ustawa nie nakłada na lekarzy takiego obowiązku, a zbyt wielu z nich zwyczajnie obawia się ... reakcji rodziny zmarłego.

Rodziny nie wyrażające zgody na pobranie narządów od ich bliskich, często używają argumentu o naruszaniu ciała, o braku szacunku, itd. Natura nie zna szacunku wobec zmarłych.

W zasadzie najlepiej do przeszczepienia nadają się organy od osób młodych, choć ta granica jest płynna i tyleż, co od wieku, zależy również od stanu samego narządu. Na pewno nie nadają się na dawców ludzie powyżej 50 lat życia, ponieważ przeszczepiony organ w nowym organizmie starzeje się 2 razy szybciej. Dawcami najczęściej są ludzie tragicznie zmarli w wypadkach samochodowych lub inne ofiary gwałtownej śmierci – np. samobójcy.

Narządy pochodzące od jednej w pełni zdrowej zmarłej osoby mogą uratować życie sześciu chorym. W trakcie pobrania wielonarządowego można bowiem eksplantować dwie nerki, serce, trzustkę, wątrobę i płuca.

Przy dzisiejszym stanie wiedzy i techniki medycznej wątroba może być przeszczepiana od 8 do 12 godzin od pobrania, nerka może być utrzymywana w stanie żywym ponad 24 godziny.

W przypadku serca bardzo istotne jest, by odległość, jaką ma przemierzyć serce od dawcy do biorcy była jak najkrótsza. Od momentu pobrania lekarze mają zaledwie 4-5 godzin, by je przeszczepić - każda minuta może zdecydować ostatecznie o tym, że przeszczep nie uda się, cały wysiłek prawie 60 - osobowego zespołu zmarnowany.

1. Przeszczepy w religiach

• Buddyzm przypisuje dużą wartość aktom współczucia, ale ofiarowywanie tkanek i organów jest sprawą indywidualnego wyboru.

• Katolicyzm postrzega dawanie organów jako akt miłosierdzia, miłości i poświęcenia. "O ile nie są łamane zasady etyczne, katolicy powinni traktować możliwość oddania narządu jako wyzwanie dla własnej wielkoduszności i braterskiej miłości" - twierdzi Jan Paweł.

• Hinduizm nie zabrania przeszczepów organów ani tkanek. Oddanie narządu jest kwestią osobistej decyzji.

• Islam kładzie duży nacisk na zasadę ratowania ludzkiego życia. Większość islamskich uczonych należących do różnych szkół prawa koranicznego uznaje nadrzędność tej zasady, a tym samym pochwala transplantację.

• Judaizm wspiera i pochwala ofiarowywanie narządów do przeszczepów. "Jeśli ktoś, oddając organ, może uratować komuś życie, to musi to zrobić, nawet jeśli nie wie, kto jest biorcą" - twierdzi ortodoksyjny rabin Moses Tendler. Jedna z głównych zasad żydowskiej etyki to "nieskończona wartość istoty ludzkiej".

• Szintoizm, wyznawany głównie w Japonii, naucza, że ciało zmarłego jest nieczyste i niebezpieczne. Ingerencja w nie to poważne wykroczenie. Może ponadto przerwać więź między zmarłym a żywymi członkami rodziny.

• Świadkowie Jehowy nie zachęcają do transplantacji, chociaż decyzję w tej sprawie pozostawiają sumieniu. Przeszczepiane organy muszą być jednak, o ile to możliwe, pozbawione krwi. Transfuzja krwi jest niedozwolona.

1. Dane CBOS

Polacy prawie powszechnie (90%) uznają, że idea transplantacji narządów jest słuszna. Przeciwnicy przeszczepiania narządów stanowią zaledwie 4% ogółu (o 3 punkty mniej niż w 2005 roku).

Zdecydowana większość Polaków (78%, wzrost o 4 punkty w stosunku do roku 2005) deklaruje gotowość do oddania swoich narządów po śmierci. Nieco mniej badanych (69%) przyznaje, że byliby skłonni wypełnić tzw. oświadczenie woli, w którym wyraziliby zgodę na ofiarowanie swoich organów po śmierci.

Wybór systemu prawnego, który powinien regulować pobieranie narządów, wyraźnie dzieli społeczeństwo; najbardziej liczna grupa (45%) uważa, iż narządy powinny być pobierane tylko od osób, które wyraziły na to zgodę za życia, nieco mniej zaś (39%) opowiada się za modelem zgody domniemanej, opartym na braku sprzeciwu za życia.

Trzy piąte Polaków (60%) nie wie, jakie prawo dotyczące pobierania narządów obowiązuje w kraju. Co czwarty (24%) – o siedem punktów mniej niż w 2005 roku) błędnie wskazuje, że jest to zasada wymagająca czynnego wyrażenia zgody, a tylko co szósty (16% – o 6 punktów więcej niż w roku 2005) odpowiada poprawnie, że jest to zasada zgody domniemanej.

„Każdy narząd przeszczepiony ma swoje źródło w decyzji o wielkiej wartości etycznej: decyzja, aby bezinteresownie ofiarować części własnego ciała dla zdrowia i dobra drugiego człowieka.
W tym dokładnie zawiera się szlachetność tego czynu, który jest autentycznym aktem miłości.”

Jan Paweł II

Opracowanie: Adrian Haręzga